Թուրք-իրանական հարաբերություններ
 | |
 Թուրքիա |
 Իրան |
Թուրք-իրանական հարաբերություններ, հարաբերությունները Իրանի Իսլամական Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հիմնականում հանգիստ են, սակայն երբեմն ուղեկցվում են հարաբերությունների լարումներով։ Իրանը և Թուրքիան կարևոր առևտրային գործընկերներ են միմյանց համար։ Նրանք զգալի փոխազդեցություն ունեն միմյանց վրա աշխարհագրական դիրքի, լեզվական և էթնիկական հարաբերությունների, մշակութային ընդհանրության պատճառով։ Թուրքիան ունի դեսպանատուն Թեհրանում և հյուպատոսարաններ Թավրիզում և Ուրմիայում։ Իրանը ունի դեսպանատուն Անկարայում և հյուպատոսարաններ Ստամբուլում, Էրզրումում և Տրապիզոնում։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքիայի և Իրանի պատմությունը լի է մշտական բախումների դրվագներով․ ժամանակակից Թուրքիայի տարածքը բազմաթիվ անգամներ հարձակման է ենթարկվել Իրանի տարածքում հաստատված տարբեր դինաստիաների կողմից, ինչպիսիք են Մարական կայսրությունը, Աքեմենյան կայսրությունը, Սասանյան կայսրությունը, Սեֆյան կայսրությունը։ Հնագույն ժամանակներում հենց այժմյան Թուրքիայի տարածքում է ձևավորվել Աքեմենյան կայսրությունը։ Իգդրիր գավառում՝ Արևելյան Անատոլիայում ձևավորվել է Քաջարների դինաստիան․ այս տարածքը պարսկական տիրապետության տակ է եղել ընդհուպ մինչև 1826-1828 թվականների Ռուս-պարսկական պատերազմը, որն ավարտվեց Թուրքմենչայի պայմանգրով։ Իրանի երկրորդ խոշոր էթնիական խումբը ազերիներն են, որնոք թյուրքական ժողովուրդ են։ Թուրքերը և իրանցիները նույն մշակութային ժառանգության կրողներ են, որը հայտնի է Թուրք-պարսկական ավանդույթ անվամբ։ Այն Ղազնավիդների (977–1186 թվականներ), Սելջուկների (1037–1194 թվականներ), Օսմանյան կայսրության (1299–1923 թվականներ), Թիմուրիդ արքայատան (1370–1507 թվականներ), Կարա Կոյունլուների (1374–1468 թվականներ), Ակ Կոյունլուների պետության (1378–1501 թվականներ) առանցքային բնութագիրն է։
20-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1926 թվականի ապրիլի 22-ին Թեհրանում Իրանի և Թուրքիայի միջև կնքվեց առաջին «Բարեկամության պայմանագիրը»։ Այն վերաբերում էր չեզոքությանը և միմյանց դեմ ագրեսիա չիրականացնելուն։ Պայմանագիրը նաև նախատեսում էր երկու կողմերի համատեղ գործողությունների հնարավորություն իրենց տարածքներում խաղաղությունը պահպանելու և անվտանգությունը ապահովելու համար։ Սա անուղղակիորեն ուղղված էր ազգային փոքրամասնությունների՝ հատկապես քրդերի ազատասիրական նկրտումների դեմ։ 1932 թվականի հունվարի 23-ին առաջին պաշտպանական սահմանային պայմանագիրը կնքվեց Թուրքիայի և Իրանի միջև Թեհրանում։ Թուրքիայի և Իրանի սահմանագիծը աշխարհում ամենահներից է և աննշան փոփխություններով գործում է 1514 թվականի Չալդրանի ճակատամարտից և Զուհաբի պայմանագրի կնքումից հետո։ Ստացվում է 1932 թվականի պայմանագիրը սոսկ ամրարգեց դարեր շարունակ գոյություն ունեցող ստատուս քվոն։ Նույն օրը կնքվեց նաև նոր «Բարեկամության պայմանագիր», ինչպես նաև «Հաշտեցման, դատական վճիռների և արբիտրաժի մասին» պայամանգիրը։
1934 թվականի հունիսի 16-ից հուլիսի 2-ը Ռեզա Շահ Փահլավիի ղեկավարած բարձրաստիճան պաշտոնյաների խումբը ժամանեց Թուրքիա Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի հրավերով։ Նրանք Թուրքիայում այցելեցին բազմաթիվ շրջաններ և ջանքեր գործադրեցին սերտացնելու բարեկամական հարաբերությունները և համագործակցությունը։ Ռեզա Շահը հատկապես տպավորված էր Քեմալի բարեփոխումներով և դա համարում էր օրինակ իր պետության համար։ 1937 թվականի հուլիսի 8-ին Ագրեսիայի դեմ պայամանգիրը ստորագրվեց Թուրքիայի, Իրանի, Իրաքի և Աֆղանստանի միջև։ Այս պայմանագիրը հայտնի է որպես «Սաադաբադի պայմանագիր»։ Նպատակն էր ապահովել խաղաղություն և անվտագություն Մերձավոր Արևելքում։ 1955 թվականի օգոստոսին ստեղծվեց Կենտրոնական պայմանագրի կազմակերպությունը, որը փոխադարձ անվտանգության պակտ էր Իրանի, Թուրքիայի, Իրաքի, Պակիստանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև։ 1964 թվականի հուլիսին ստեղծվեց Տարածաշրջանային համագործակցություն հանուն խաղաղության կազամակերպությունը, որի նպատակն էր աջակցել համատեղ ծրագրերի իրականացմանը Իրանում, Թուրքիայում և Պակիստանում։ 1979 թվականի Իսլամական հեղափոխությունը խոշոր փոփոխությունների հանգեցրեց Իրանում և Մերձավոր արևելքում։ Այսօր Իրանը և Թուրքիան սերտորեն համագործակցում են բազմաթիվ բնագավառներում՝ սկսած ահաբեկչության դեմ պայքարից մինչև թմրանյութերրի շրջանառության վերահսկողություն։
Իրանի միջուկային ծրագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2010 թվականի մայիսին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը այց կատարեց Թեհրան` հայտնելով աջակցությունը ուրանի հարստացման պատճառով սանկցիաներից խոսւափելու համար[1]։ Իրանին իր աջակցությունը հայտնելուց հետո Էրդողանը իր խոսքը ուղղեց միջազգային հանրությանը․
|
Փաստացի Իրանում այժմ չկա միջուկային զենք, բայց Իսրայելը, որը նույնպես մեր տարածաշրջանում է, ունի միջուկային զենքեր։ Թուրքիան նրանցից հավասար հեռավորությունների վրա է։ Ի՞նչ է ասել միջազգային հանրությունը մինչ այժմ Իսրայելին։ Սա օրենքի գերակայությու՞ն է, թե՝ գերակաների օրենք[2][3]։ | 
|
Թուրքիայի՝ իրանական հրթիռների թռիչքը վերահսկող ռադարներ տեղակայելու որոշումը իրանցիների կողմից դիտարվկվեց որպես լուրջ սպառնալիք հարաբերություններում[4]։ 2012 թվականին անցկացված հարցումներ համաձայն թուրքերի 54%-ը դեմ էր Իրանի միջուկային զենք ունենալու ծրագրին, 46%-ը համարում էր սպառնալիք, իսկ 26%-ը կողմ էր Իրանի միջուկային ծրագիրը զսպելու համար զենք կիրառելուն[5]։
ՆԱՏՕ-ի հրթիռային վահանի ճգնաժամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքիան՝ ՆԱՏՕ-ի ամենախոշոր անդամը Մերձավոր Արևելքում, 2011 թվականի սեպտմեբերին համաձայնեց ՆԱՏՕ-ի հակահրթիռային միջոցներ տեղակայելուն։ Դա հանգեցրեց ճգնաժամի Իրանի և Թուրքիայի միջև։ Իրանը պնդում էր, որ այս ծրագիրը ուղղորդված է ԱՄՆ-ի կողմից, որի նպատակն էր անհրաժեշտության դեպքում պաշտպանել Իսրայելի միջուկային զինանոցը, եթե Իրանը որոշի հարվածել դրանց։ Ավելին, Այաթոլլահ Ալի Խամեյնին հայտարարեց, որ Թուրքիան պետք է վերանայի իր քաղաքականությունը Սիրիայի, ՆԱՏՕ-ի հակահրթիռային պաշտպանության ծրագրի և արաբական աշխարհում կրոնական հուզումներ հրահելու քաղաքականությունը[6]։ Թուրքիան հայտարարեց, որ ՆԱՏՕ-ի համակարգը ո՛չ սպառնալիք է պետության անվտանգությանը, ո՛չ էլ ուղղված է որևէ կոնկրետ պետության դեմ[7][8]։ Թուրքիայի Պաշտպանության նախարարը պնդեց, որ այս ծրագրի նպատակը Եվորպայի անվտանգության ապահովումն է՝ հավելելով, որ այն նաև Թուրքիայի անվտանգությունն է[9]։ 2011 թվականի հոկտեմբերի 23-ին ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը զգուշացրեց Իրանին ԱՄՆ-ի՝ Թուրքիայում ունեցած ներկայության վերաբերյալ․ «Իրանը սխալ հաշվարկած կլինի, եթե չդիտարկի ամբողջ տարածաշրջանում ունեցած մեր ներկայությունը, այդ թվում ՆԱՏՕ-ի դաշնակից պետություններում, ինչպիսին է Թուրքիան»[10]։ 2011 թվականի նոյեմբերին Իրանի պաշտպանության ոլորտի պաշտոնյաներից մեկը հայտատարեց, որ Իրանը կհարվածի Թուրքիային, եթե այլ պետություններ հարվածեն Իրանին[11]։
Իրանի և Թուրքիայի հարաբերությունները Իսրայելի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անցյալում Իսրայել-Թուրքիա հարաբերությունները լուրջ տարաձայնությունների պատճառ էին դարձել Անկարայի և Թեհրանի միջև։ Բայց Թուրքիայի չեզոք դիրքորոշումը Իրան-Իսրայել հակասությունների վերաբերյալ հնարավորություն տվեց պահպանել բարեկամական հարաբերությունները։ Երկու պետությունների միջև աճող առևտուրը հարաբերությունների սերտացման կամքի առկայության ցուցիչն է։ Թուրքիայի հարաբերությունները Իսրայելի հետ վատթարացան հատկապես 2014 թվականի Իսրայել-Գազա հակամարտության պատճառով։ 2010-2016 թվականներին Թուրքիան չուներ դեսպանի մակարդակով դիվանագիտական հարաբերություններ Իսրայելի հետ։ 2016 թվականի հունիսի 28-ին արդեն Թուրքիան և Իսրայելը ստորագրեցին համաձայնություն հարաբերությունների նորմալացման համար, որը ներառում էր նաև 20 միլիոն դոլարի փոխհատուցում Իսրայելի կողմից այն թուրք ընտանիքներին, որոնք տուժել էին Գազայում իրականացրած գործողությունների պատճառով։ Համաձայնագիրը նախատեսում էր նաև հարաբերությունների մակարդակի բարձրացում և դեսպանների նշանակում։
Հարաբերությունները Արաբական գարնան ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իրանի հարաբերությունները Թուրքիայի հետ վատացան Արդարություն և զարգացում կուսակցության՝ տարածաշրջանում շիա և սուննի խմբավորումների պայքարում ակտիվ ներգրավվածության պատճառով Արաբական գարնան անկումից հետո[12]։ Իրանը մեծապես աջակցում է Բաշար ալ Ասադի սիրիական կառավարությանը, իսկ Թուրքիայի Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը աջակցում է սիրիական ընդդիմությանը։ 2015 թվականի Եմեն ներխուժման ժամանակ Իրանը և Թուրքիան աջակցում էին հակառակորդ խմբավորումների, որը հանգեցրեց տարաձայնության Էրդողանի և Մոհամմադ Ջավադ Զարիֆի միջև։ Էրդողանը հայտատարեց, որ Իրանը և ահաբեկչական խմբավորումները պետք է զորքերը դուրս բերեն, իսկ Զարիֆը պատասխանեց, որ Թուրքիան ստրատեգիական սխալներ է գործում։ Այնուամենայնիվ, մի քանի օր անց Էրդողանը մեկնեց Թեհրան հարաբերությունների բարելավման համար բանակցություններ վարելու համար և ընդունելության արժանացավ Հասան Ռոհանիի և Այաթոլլահ Ալի Խամեյնիի կողմից[13]։ Արդարություն և զարգացում կուսակցության իշխանության գալուց առաջ Թուրքիան սահմանադրորեն պահպանում էր չեզոք արտաքին քաղաքականությունը տարածաշրջանի կրոնական հակամարտությունների նկատմամբ։ Թուրքիայի և Իրանի աշխարհաքաղաքական նպատակների տարբերությունը Սիրիայում և Իրաքում նույնպես պատճառ է լարվածությանն և փոխադարձ անվստահության համար[14]։ Թուրքական մամուլը լի էր հակաիրանական հոդվածներով հատկապես 2012-2016 թվականներին ընթացած Հալեպի ճակատամարտի ժամանակ.[15]։ Հարաբերությունների բարելավում նկատվեց 2017 թվականի Քաթարի դիվանագիտական ճգնաժամի ժամանակ, երբ երկու պետություններն էլ աջակցում էին Քաթարին Սաուդյան Արաբիայի և Արաբական Միացյալ Էմիրությունների հետ հակասությունների ժամանակ[16]։
Համագործակցություն ընդդեմ ահաբեկչության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքիան և Իրանը համաձայնեցին համագործակցել Իրաքում ահաբեկչության դեմ պայքարում, երբ հազարավոր թուրքական զինվորներ օդային և ցամաքային ռազմալան գործողություններ էին իրականացնում Հյուսիասային Իրաքի զինյալների դեմ։ Իրանի արտգործնախարար Ալի Սալեհին հայտարարեց, որ թուրքական զորքերը կարող էին խուսափել զոհեր տալուց, եթե ԱՄՆ-ը տեղեկացներ Թուրքիային, որ ահաբեկիչները հարձակումն իրականացնելու էին ծանր զինատեսակներով։ Թուրքական կառավարությունը հետքաննություն անցկացրեց,որը բացահայտեց Իրանի հեղափոխական գվարդիայի և թուրքական կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյաների միջև գոյություն ունեցած կապը[17]։
Առևտրային հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իրանը և Թուրքիան ունեն սերտ առևտրային և տնտեսական հարաբերություններ։ Երկու պետություներն էլ Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության անդամ են։ Պետությունների միջև առևտուրը գնալով աճում է։ 2015 թվականին առևտրային ծավալը կազմեց 4 միլիարդ դոլար, այնինչ՝ 2000 թվականին ընդամենը 1 միլիարդ դոլար էր[18]։ Իրանական գազի արտանահումը Թուրքիա ունի աճելու միտումներ[19]։ Թուրքիան Իրանից ներկրում է իր գազի պահանջարկի շուրջ 30 տոկոսը[20]։ Երկկողմ առևտրի ծավալը 10 միլիարդ դոլարի սահամաններում է, և երկու պետությունների կառավարություններն էլ հայտարարել են, որ տեսանելի ապագայում այն կկրկնապատկվի[21][22]։ Իրանի փոխնախագահ Մոհամմադ Ռեզա Ռահիմին 2012 թվականի հոկտեմբերին հաղորդեց, որ երկկողմ առևտրի ծավալները աճում են, և հնարավոր է, որ հասնեն մինչև տարեկան 30 միլիարդ դոլարի։ Նա նաև նշեց, որ առևտրի աճող տեմպերը խոսում են երկու պետությունների՝ հարաբերությունների սերտացման ցանկության մասին։
Զբոսաշրջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իրանը և Թուրքիան ունեն կայուն զբոսաշջային հարաբերություններ։ Ամեն տարի Թուրքիան ընդունում է շուրջ 1 միլիոն իրանական տուրսիտներ[23], և երկիրը տնտեսապես շահում է զբոսաշրջիկների նման հոսքից։ 2013 թվականին թուրք զբոսաշրջիկները կազմել են Իրան այցելած զբոսաշրջիկների մեծ մասը[24]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ News Al Jazeera 17 May 2010
- ↑ News Արխիվացված 2010-05-21 Wayback Machine PressTV
- ↑ «Coming war against Iran: Increasing Anglo-American pressure on Turkey». Global Research. 2008 թ․ հունիսի 21.
- ↑ Jones, Dorian. "Turkey And Iran: The End Of The Affair." Radio Free Europe 19 October 2011.
- ↑ A Global “No” To a Nuclear-Armed Iran Pew Research Center
- ↑ Iran tells Turkey to change tack or face trouble Hurriyet, 9 October 2011
- ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ «Turkey to site Nato missile shield radar in its south-east». The Guardian. London. 2011 թ․ սեպտեմբերի 14.
- ↑ Turkish defense minister: NATO missile defense system's aim is to secure Europe Արխիվացված 2011-10-16 Wayback Machine Cumhuriyet
- ↑ Clinton warns Iran over US presence in Turkey Hurriyet Daily News 24 October 2011
- ↑ "Iran to hit Turkey if nuclear program targeted by Israel, U.S., general says." The Associated Press, 26 November 2011.
- ↑ LaFranchi, Howard. "Why Iran got huffy about a certain locale for next nuclear talks." The Christian Science Monitor. 6 April 2012.
- ↑ Erdoğan focuses on trade during Iran visit Al-Monitor
- ↑ «Iran and Syria concerned about Turkish intervention in Jarablus». Rudaw Media. Rudaw Media. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
- ↑ Idiz, Semih (2016 թ․ դեկտեմբերի 20). «Animosity toward Iran reaches fever pitch in Turkey after Aleppo». Al-Monitor.
- ↑ http://www.al-monitor.com/pulse/en/originals/2017/06/saudi-qatar-blockade-iran-turkey-convergence-crisis.amp.html
- ↑ «Gov't-led probe covers up Iranians in terror investigation». www.todayszaman.com. TODAY'S ZAMAN. 2014 թ․ սեպտեմբերի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
- ↑ Schleifer, Yigal (2006 թ․ փետրվարի 2). «Caught in the fray: Turkey enters debate on Iran's nuclear program». CS Monitor.
- ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 19-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ http://www.iran-daily.com/1387/3304/html/economy.htm. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 27-ին.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն)(չաշխատող հղում) - ↑ National Արխիվացված 2020-04-13 Wayback Machine Iran Daily
- ↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ Economy Արխիվացված 2008-12-16 Wayback Machine Iran Daily
- ↑ "Nearly One Million Azerbaijani Tourists visit Iran annually" - Retrieved 19 November 2015
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- «Will Turkey be complicit in another war against another neighbour?». CASMII. 2008 թ․ փետրվարի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- Iran-Turkey relations-Part I Part II Part III (Free PressTV documentary)