Արալի ծով
 kk/Арал теңізі/uz/Orol dengizi, Орол денгизи/kaa/Aral ten'izi, Арал теңизи | ||
 | ||
| Կոորդինատներ | Կոորդինատներ: 45°0′0″ հս․ լ. 60°0′0″ ավ. ե. / 45.00000° հս․. լ. 60.00000° ավ. ե. | |
| Տեղագրություն | Միջին Ասիա | |
| Երկիր | Ղազախստան/Ուզբեկստան | |
| Ծավալը | մինչև 1500—2000 կմ³ | |
| Աղիությունը | 51-52 ‰ | |
| Թափվող գետերը | Սիրդարյա/Ամուդարյա | |
  | ||
 Վիքիպահեստում
| ||
Արալյան ծով (Արալ, ղազ.՝ Арал теңізі, ուզբ.՝ Orol dengizi, Օռոլ դենգիզի, - նախկին անհոսք աղի լիճ Միջին Ասիայում, Ղազախստանի և Ուզբեկստանին սահմանին։ 1960-ից ծովի մակարդակը և նրանում ջրի քանակը սկսեց շատ արագ նվազել, նրա մեջ թափվող Ամուդարյա և Սիրդարյա գետերի ջուրը ոռոգման նպատակով օգտագործելու հետևանքով։ 1989-ին վերածվեց երկու առանձին ջրամբարների՝ Հյուսիսային (Փոքր) և Հարավային (Մեծ) Արալյան ծովերի։ 2014 թվականին Հարավային (Մեծ) Արալյան ծովի արևելյան մասը ամբողջովին չորացավ, այդ տարի հասնելով լճի մակերեսի պատմական նվազագույնին, շուրջ 7297 կմ²: 2015 թվականի գարնանը լիճը ժամանակավոր լցվեց, ամբողջ լճի մինչև 10780 կմ²: 2015 թվականի աշնանը հայելու մակերեսը կրկին փոքրացավ, հասնելով մինչև 8303 կմ²[1][2]. Մինչև ցամաքելը Արալյան ծովը չորրորդ ամենամեծ լիճն էր աշխարհում[3]։
Բովանդակություն
Պատմական տվյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արալյան ծովը հայտնաբերվել է, ռադիոածխածնային մեթոդի բացարձակ ազդանշանի օգնությամբ, շուրջ 20-24 հազար տարի առաջ[4]: Պատմական դարաշրջանում Արալյան ծովի մակարդակի զգալի տատանումներ են տեղի ունեցել: Այսպիսով, լճի հատակի չորացած հատվածում հայտնաբերվել են այս վայրում աճող ծառերի մնացորդներ: Որոշ գնահատականների համաձայն, ավելի վաղ Ամուդարիան Ուզբոյ գետաբազուկով թափվել է Կասպից ծով, իսկ Տուրգայը՝ Արալ[5][6][7]: Թուրքական լեզվով «արալ» նշանակում է « կղզի, կղզախումբ »[8]: XVI վերջին և XVII դարի սկզբին ջրի մակարդակի իջեցման պատճառով ձևավորվեցին Բարսակելմես, Կասկակուլան, Կոզժետպես, Ույալի, Բիյիկտաու, Վերածննդի կղզիները: Սիրդարյաի գետաբազուկներ [[Ժանադարյան] և Կուանդարյան 1819 և 1823 թվականներից համապատասխանաբար սկսվեցին չթափվել Արալյան լիճ:
1849 թվականին Ալեքսեյ Իվանովիչ Բուտակովի ղեկավարությամբ, անցկացվեց Արալյան ծովը նկարագրելու առաջին գիտական արշավը: Անցկացվեց նաև Արալյան ծովի ընդհանուր հետախուզում, չափվեց խորությունը, կատարվեց Բարսա-Կելմես կղզու ամբողջական լուսանկարը, հայտնագործվեց և ուսումնասիրվեց Վերածննդի կղզիները, անցկացվեց աստղադիտական և օդերևութաբանական ուսումնասիրություններ, ձմռանը սառցային ժամանակաշրջանի բնութագիրը, ստեղծվեց օգտակար հանածոների հավաքածու:
Արալյան ծովի հետագա հետախուզումը տեղի ունեցավ միաժամանակ Կենտրոնական Ասիայի երկրների անդամակցության ռազմական գործողությունների հետ ու նրանց մեջ մասնակցում էր Արալյան ծովի նավատորմիկը:
Միջին Ասիայում 1930-ական թվականներին սկսվեց ոռոգման ջրանցքների լայնածավալ շինարարությունը, որը ակտիվացավ հատկապես 1960-ականների սկզբին: 1961 թվականից ծովը սկսեց խիստ ծանծաղել: Ծանծաղելու պատճառներից մեկը ոռոգման նպատակով նրա մեջ թափվող գետերի ջրի օգտագործումն էր: 1960 թվականից 1990 թվականը Կենտրոնական Ասիայում ոռոգվող տարածքի տարածքը 4,5 միլիոնից աճեց մինչև 7 միլիոն հեկտար: Տարածաշրջանում տնտեսության ջրի պահանջարկը տարեկան 60 կմ³-ից աճեց մինչեւ 120 կմ³, որից 90% -ը ոռոգման, միևնույն ժամանակ այն ջուրը, որը նախատեսված էր ոռոգման համար, հաճախ օգտագործվեց անարդյունավետ: Սկսած 1961 թվականից ծովի մակարդակը նվազեց է 20-ից մինչև 80-90 սմ/տարի: Սակայն, սա որոշիչ պատճառները չէին:[9]: 1961 թվականից մինչև 1985 թվականը ջրի սահմանը կազմել է 12,8 կմ³, սակայն անհայտ պատճառներով Ամուդարյա և Սիրդարյա գետերի դելտայի հատվածում անհայտ պատճառներով 16.3 կմ³ ջուրը չի հասել: Լրացուցիչ հաշվարկները ցույց տվեցին, որ Արալյան ծովի ջրի մակարդակի փոփոխությունը տեղի է ունենում 15% կլիմայական գործոնների պատճառով, 23%-ը ոռոգման համար, 62%-ը ֆիլտրված ջրի արտահոսքն երկրի ընդերք:
Մինչեւ 1970-ական թվականները Արալյան ծովում բնակվում էր 34 ձկնատեսակ, որոնցից ավելի քան քսանը ապրանքային նշանակության էին: 1946 թվականին Արալյան ծովից որսացվել է 23 հազար տոննա ձուկ, 1980-ականների սկզբին այս ցուցանիշը հասավ 60 հազար տոննայի: Արալյան ծովի ղազախական հատվածում հինգ ձկնաֆաբրիկա կար, մեկ ձկնորսական պահածոյի և քառասունհինգ ձուկ ընդունելու միավոր: Ուզբեկական հատվածում 5 ձկնաֆաբրիկա, մեկ ձկնորսական պահածոյի, 20-ից ավելի ձուկ ընդունելու միավոր: 1989 թվականին ծովը բաժանվեց երկու մեկուսացված ջրամբարների ` Հյուսիսային (Փոքր) և Հարավային (Մեծ) Արալյան ծովերի: 2003 թվականին Արալյան ծովի մակերեսը կազմեց լճի նախնական վիճակի քառորդ մասը և կազմեց ջրի ծավալի մոտ 10%: 2000-ական թվականների սկզբին ծովի ջրի բացարձակ մակարդակը նվազեց մինչև 31 մ, ինչը 22 մ-ով ցածր էր նախնական մակարդակից, համեմատված 1950-ականների վերջին դիտումների հետ: Ձկնաբուծությունը պահպանվեց է միայն Հյուսիսային (Փոքր)ում, իսկ Հարավային (Մեծ) Արալյան ծովի բարձր աղիության պատճառով ձկները ոչնչացան: 2001 թվականին Վերածնունդի կղզին վերածվեց թերակղզու: 2003 թվականին Հարավային Արալը բաժանվեց արևմտյան և արևելյան մասերի: 2008 թվականին ուզբեկական հատվածում իրականացվեց հետախուզական աշխատանքներ, նավթի և գազի հանքավայրեր հայտնաբերելու համար: Արալյան ծոցվի ջրազուրկ հատվածում հայտնաբերվեցին երկու բնակավայրերի և դամբարանների հետքեր[10]: Կերդերի դամբարանը պատկանում է մոտավորապես XI—XIV դարերին: Երկար ժամանակ այն գտնվել է մոտ 20 մ խորության վրա, հայտնաբերվել են նաև XIV դարի Արալ-Ասար բնակավայրի մնացորդները:
Բնապահպանական հետևանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոլեկտոր-դրենաժային ջրերը հավաքվելով Սիրդարիա և Ամուդարիա գետերի հուներում, աղերի և այլ գյուղատնտեսական թունաքիմիկատների առաջացման պատճառ դարձան, հայտնվելով նախկին ծովի աղով ծածկված հատակում 54 հազար քառ. կմ կազմեցին: Փոշու փոթորիկները աղի, փոշու և թունավոր քիմիական նյութերը տարածում 500 կմ հեռավորության վրա: Նատրիումի հիդրոկարբոնատը, նատրիումի քլորիդը և նատրիումի սուլֆատը օդի միջոցով տեղափոխվում են և ոչնչացնում կամ դանդաղեցնում բնական բուսականության և մշակաբույսերի զարգացումը: 2001 թվականին ջրի մակարդակի անկման արդյունքում Վերածննդի կղզին կապվեց մայրցամաքի հետ: Մինչեւ 1992 թ. այս կղզում էր գործում էր Խորհրդային ռազմական բիոքիմիական լաբորատորիան, որտեղ փորձարկվում էին բակտերիոլոգիական զենքեր` սիբիրախտի, տուլարեմիայի, բրուցելյոզի, ժանտախտի, տիֆի, ծաղիկի հարուցիչները, ինչպես նաև բոտուլոտոքսին` լաբորատոր կենդանիների վրա[11]: Կան մտվախություններ, որ կղզու հողում թաղված մահացու միկրոօրգանիզմները պահպանած կլինեն իրենց կենսունակությունը և վարակված կրծողները այլ շրջանների համար կարող են տարածողներ դառնալ: 1950-ական թվականներից մինչև 2000-ական թվականները ծրագրեր առաջարկվեցին ջրանցքի կառուցման համար,որով Օբ գետի ավազանից ջուր տեղափոխվելու էր Արալյան ծովի ավազան, ինչը հնարավորություն կտար զգալիորեն զարգացնել Արալ ծովի տնտեսությունը (մասնավորապես`գյուղատնտեսությունը) և մասամբ վերակենդանացնել Արալյան ծովը: Նման շինարարությունը պահանջում էր շատ բարձր նյութական ծախսեր (մի քանի երկրներից` Ռուսաստանից, Ղազախստանից, Ուզբեկստանից) և Սիբիրում լուրջ բնապահպանական հետևանքների կհանգեցներ, ուստի այս նախագծի իրականացման մասին խոսք չկա: 2013 թվականի հունիսին Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիայի նախագահության նիստում Ռուսաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի օվկիանոսագիտության ինստիտուտի փոխտնօրեն Պյոտր Զավյալովը հաղորդեց, որ Արալյան ծովի չորացման գործընթացները դանդաղել են՝ «Վերլուծություն ... ցույց է տալիս, որ ծովն այժմ մոտ է հավասարակշռության, քանի որ նրա հայելին այնքան է նվազել, որ գոլորշիացումն էլ նույնպես նվազել է, որ նույնիսկ գետային ոչ մեծ մնացորդային ջրերը, ինչպես նաև ստորգետնյա ջրահոսքերըը կարող են հավասարակշռել ծովը», - ասել է Զավյալովը: Չնայած ջրում աղի չափազանց բարձր քանակությանը, Արալյան ծովում ձևավորվել է սեփական էկոհամակարգ: «Արալյան էկոհամակարգը շատ յուրհատուկ է, սակայն կենդանի»: Մասնավորապես, օվկիանոսի ինստիտուտի արշավախումբը հայտնաբել են ֆիտոպլանկտոնի 40 տեսակներ, զոոպլանկտոնի մեծ զանգված, որը հիմնականում ներկայացուցիչը Artemia parthenogenetica խեցգետինն է:
| Տարի | Ջրի մակարդակ ,մ |
Ծավալ,կմ³ | Մակերևույթի մակերես ,կմ²[2] |
Հանքայնություն, ‰[12] | հոսք, կմ³/տարի[13] |
|---|---|---|---|---|---|
| 1960 | 53,40 | 1083,00 | 68 900 | 9,90 | 63,00 |
| 1980 | 46,40 | 51 675 | 18,00 | ||
| 1982 | 44,4 | 19,00 | |||
| 1984 | 59 878 | ||||
| 1989 | 40,40 | 24,00 | |||
| 1990 | 38,24 | 323,00 | 36 800 | 29,00 | 12,50 |
| 1993.07 | 36 182 | ||||
| 2001.07 | 28 025 | ||||
| 2002.09 | 20 687 | ||||
| 2003.05 | 20 628 | ||||
| 2003 | 31,00 | 112,80 | 18 240 | 78,00 | 3,2 |
| 2004 | 30,40 | 108,30 | 17 200 | 91 | |
| 2004.08 | 18 846 | ||||
| 2005.08 | 19 192 | ||||
| 2006.08 | 15 479 | ||||
| 2007.07 | 75,00 | 14 183 | 100,00 | ||
| 2008.05 | 12 712 | ||||
| 2008.10 | 10 579 | ||||
| 2009.05 | 7 434 | ||||
| 2009.11 | 8 157 | ||||
| 2010.08 | 13 836 | ||||
| 2011.11 | 9 275 | ||||
| 2012.08 | 8 958 | ||||
| 2013.08 | 9 155 | ||||
| 2014.09 | 7 297 | ||||
| 2015.08 | 8 303 |
Ծովի չորանալը զգալիորեն ազդեց տարածքի կլիմայի վրա, այն դարձնելով ցամաքային: Ամառը դարձել է ավելի չոր և շոգ, իսկ ձմեռը ավելի սառը և երկարատև: Ծանծաղելու արդյունքում շեշտակի ավելացավ (մոտ 10 անգամ) Մեծ Արալյան լճի աղիությունը[14], ինչը հանգեցրեց բուսական և կենդանական աշխարհի բազմաթիվ տեսակների ոչնչացմանը, որոնք հարմարված էին ավելի ցածր աղիության քանակի: Մեծ Արալը ձկնաարդյունաբերական նշանակությունը կորցրեց, փակվեցին նաև նավահանգիստները[15][16][17][18][19]: Մերձարալյան բնակչության համար առաջացան մի շարք բացասական հետևանքներ` գործազրկության, մանկական և մայրական մահացության բարձր մակարդակներ, որոնք առաջացել էին շրջակա միջավայրի անբարենպաստ պայմանների պատճառով: 1994-2004թթվականներին Արալյան ծովի ափամերձ տարածքների բնակչության բնապահպանական իրավիճակի ուսումնասիրմամբ զբաղվում է ակադեմիկոս Չարժաու Աբդիրովիչ Աբդիրովը: Այնուամենայնիվ, ուզբեկական հատվածից ծովի չորացման գործընթացն առավել ակտիվ է (Ամու Դարայի ջրերը չեն հասնում ծով): Ծովի տեղում ձևավորվել է նոր անապատ Աքքումը (Արալքումը)[20][21]:
Կլիման[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սառնամանիքին ծովի քամահարված ափերի ջրի չսառած մակերեսին հայտնվում է այսպես կոչված «լճի ձյան երևույթ»: [22].
Նախկին նավահանգիստներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Արալսկ (Ղազախստան)
- Մույնակ (Ուզբեկստան)
- Ղազախդարյա (Ուզբեկստան)
Նախկին կղզիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արալյան լճի նախկին կղզիները՝
Ծոցեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արալյան լճի ծոցերը և նախկին ծոցերը՝
- Շևչենկոյի ծոց — Հյուսիսային Արալի մաս (Փոքր Արալյան լիճ)
- Մեծ Սարիշիգանակ — Արալյան լճի հյուսիսային մաս
- Բուտակովի ծոց — Արալյան լճի հյուսիսային մաս
- Տուշչիբաս — ներկայումս լիճը
- Ճերնիշյովի ծոց — Արալյան լճի արևմտյան մաս
ներառյալ չորացողները՝
- Բոզկոլ
- Աջիբայ
- Ժիլտիրբաս
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Արալի ծով(ռուս.)
