Արալի ծովի մակարդակի իջեցում

Արալի ծովի մակարդակի իջեցում, բնապահպանական, կենսաբանական, կլիմայական ու սոցիալական երևույների ամբողջություն` կապված Արալի ծովի ցամաքմամբ ու նրա տեղում Արալկում անապատի առաջացմամբ։

Պատճառներ և չորացման ընթացք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արալի ծովը մինչ չորացումը համարվում էր մակերեսով ամենամեծ չորրորդ լիճը Կասպից ծովից, Վերին լճից (Հյուսիսային Ամերիկա), Վիկտորիա լճից (Աֆրիկա) հետո։ Արալի ծովի դեգրադացումը սկսվել է 1960-ական թվականներին, երբ Սիրդարյա ու Ամուդարյա գետերի հոսանքի մեծ մասը ջրանցքների միջոցով ուղղվել է Թուրքմենիայի, Ուզբեկստանի ու հարավային Ղազախստանի տնտեսական նպատակներին։ Արդյունքում լիճը սկսել է ցամաքել, բացվել է նրա հատակը` ծածկված ծովային աղով, պեստիցիդներով ու այլ քիմիկատներով։

1960-2007 թվականներին Արալն արդեն կորցրել էր մոտ 1.000 կմ³ ջուր։ 1989 թվականին ծովը բաժանվել է երկու առանձին ջրամբարների` Հյուսիսային (Փոքր) ու Հարավային (Մեծ)։ 2003 թվականին Արալի ծովի մակերեսը մակերևույթում կազմել է սկզբնական մասի մեկ քառորդ մասը միայն, իսկ ջրի ծավալը` մոտ 10 %-ը։ 2000-ական թվականների սկզբին ջրի բացարձակ մակարդակը իջել է մինչև 31 մ, ինչը 22 մ-ով ցածր էր 1950-ականներին գրանցված նախնական մակարդակից։

2011 թվականին 2010 թվականի համեմատությամբ Արալի ծովի ավազանը ավելի է չորացել, Ամուդարյայի դելտան չորացել է, և Մեծ Արալի ծովի հարավային երեք մասերը զգալիորեն փոքրացել են չափերով։ Մեծ Արալի ծովից պատնեշով բաժանված Փոքր Արալի ծովը առավել կայուն է համարվում, սակայն 2011 թվականին նրա ավազանը 2010 թվականի համեմատությամբ ևս կրճատվել է^[1]։

2012 թվականին Արալի ծովի մակերեսը խիստ փոփոխվել է`կախված սեզոնից։ Այսպես, ամռանը Արևելյան Արալը զգալիորեն մեծացել է, իսկ աշնանը` նվազել։

2014 թվականի օգոստոսին Մեծ Արալի արևելյան մասը չորացել է^[2]^[3]^[4]^[5]։ Սակայն հետագա տարիներին այն կրկին լցվել է ջրով, չնայած նրա մակարդակը և հայելու ավազանը գարնանից ամառ ընկած հատվածում զգալիորեն նվազում են^[6]^[7]։ Մակարդակի առավել բարձր ցուցանիշ է գրանցվել 2017 թվականի ամռանը. նկարներից դատելով` ջուրը լցվել է ոչ միայն Սիրդայայից, այլև Ամուդարյայից^[8]։

Բնապահպանական հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արալի ծովի շրջանում (ծովից 50-100 կմ շառավղով) կլիման դարձել է չափավոր ցամաքային ու չոր, ափամերձ նեղ հատվածում (նախկին ափի հատվածից 30 կմ շառավղով) ձմեռները դարձել են ավելի ցուրտ (1°-3°): Ցամաքած ծովի հատակին ձևավորվել է ավազաաղային Արալկում անապատը։ Ուժեղ քամիների ժամանակ (դրանք այս շրջանում դիտարկվում են տարվա մեջ 30-50 օր) չորացած հատակին ինտենսիվ փոշոտ փոթորիկներ են գրանցվում, փոշու սյունը հասնում է 200-300 կմ-ի և կախված քամու ուղղությունից` հասնում է մոտակա քաղաքներ` Կզըլ-Օրդա, Բայկոնուր, Շալկար, Նուկուս։ Քանի որ ծովի հատակի աղային նստվածքը պարունակում է մեծ թվով քիմիական նյութեր ու թունաքիմիկատներ (դրանք օգտագործվել են գյուղատնտեսության մեջ, այնուհետև դաշտերից լվացվելով`հայտնվել են ծովի հատակին), այդպիսի օդը վնասակար ազդեցություն է թողնում մարդկանց առողջության, բուսական ու կենդանական աշխարհի վրա։ Ամեն տարի Արալի ծովի հատակից քամիները բարձրացնում են մոտ 75 միլիոն տոննա աղ^[9]^[10]։ Արալի շրջանի թունավոր աղեր են հայտնաբերվել Անտարկտիդայի պինգվինների արյան մեջ, Գրենլանդիայի սառույցներում, Նորվեգիայի անտառներում, Բելառուսի դաշտերում և այլ վայրերում։

Տեղանքի փոփոխություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չորացման արդյունքում տուժել է Արալի լանդշաֆտը. եղեգնուտները կրճատվել են` 18.000 հա-ից հասնելով 550 հա-ի, ընդհանուր առմամբ Սիրդարյա ու Ամուդարյա գետերի դելտաներում ոչնչացել է մոտ 50 խոշոր լիճ։ Ոչնչացվել է գետահովիտներում ողովող անտառների մի մասը։ Կտրուկ նվազել է ծովի կենդանի բնության տեսակների բազմազանությունը։ Ողնաշարավոր 178 տեսակներից մնացել է 38-ը։ Ջրում աղի պարունակությունը Փոքր Արալում մեծացել է երկու անգամ (մինչև 18 %), իսկ Մեծ Արալում` 10 անգամ (մինչև 100 %)։ Մեծ Արալը կորցրել է իր ձկնային տնտեսության նշանակությունը։ Արալսկ, Մույնակ և Զաղախդարյա նավահանգիստները փակվել են ջրի բացակայության պատճառով։ Մերձարալյան շրջանում 1980-ական թվականներին դիտարկվել է գործազրկության բարձր մակարդակ։

Հեռանկարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2005 թվականին ավարտվել է Կոկարալի ամբարտակի շինարարությունը, որը կարող է փրկել Արալի ծովի հյուսիսային մասը (այսպես կոչված` Փոքր ծով)։ Ամբարտակի շնորհիվ Փոքր ծովում ջրի բացարձակ մակարդակը արդեն բարձրացել է 42 մ-ով, սկսել է վերածնվել ձկնային տնտեսությունը։ ՌՌՍՍԱՄ-2 ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է Փոքր Արալի մակարդակի բարձրացում մինչև 48-50 մ Բերգի նեղուցից ջրերը Աուզի Կոկարալ տեղափոխելու հաշվին^[11]։ Սակայն ջրի այս տեղափոխման գլխավոր նպատակը Հյուսիսային Արալի շրջանում աղի մակարդակի նվազեցումն է։

1950-ական թվականներից մինչև մեր օրերը ջրանցքի կառուցման բազմաթիվ ծրագրեր են առաջարկվել սիբիրյան գետերը ջրանցքով Օբի ավազանից Արալի ծովի ավազան տեղափոխելու համար, ինչը թույլ կտար վերածնել Արալի ծովը։ Այսպիսի շինարարությունը նյութական մեծ միջոցներ է պահանջում մի քանի երկրների կողմից` Ռուսաստան, Ղազախստան, Ուզբեկստան, այդ պատճառով էլ ծրագրերի իրականացման պրակտիկ քայլեր չեն կատարվել^[11]։

Արալի ծովի չորացման թեման արվեստում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Մահացածները թափառում են ավազներում», Ռոման Ռոլան Սեյսենբաևի վեպ, 2001
«Տակիր», ղազախական առաջին ռոք օպերան, ռեժիսոր`Նասեր Կուլսարիև
«Ասեղ» ֆիլմ, ռեժիսոր Ռաշիդ Նուգմանով, 1988։ Գլխավոր դերում նկարահանվել է Վիկտոր Ցոյը։ Ֆիլմում պատկերվել է Արալի ծովի հատակին աշխատող «Հիդրոլոգ» նավը։
Ամերիկյան Linkin Parkռոք խումբը «What I've Done» տեսահոլովակում կիրառել է Արալի ծովի ափին ժանգոտած նավի կադրը։
Յուլիա Սավիչևան «Т9» խմբի հետ «Նավեր» տեսահոլովակում կիրառել է Արալի ծովի հատակի պատկերը Ուզբեկստանում (2010)։
«Շներ» ֆիլմը (Գլխավոր դերերում` Անդրեյ Կրասկո, Յուրի Կուզնեցով, Միխայիլ Ժիգալով) ներկայացնում է մարդու ու բնության փոխհարաբերության ողբերգությունը, որի արդյունքում չորացել է Արալի ծովը։ Ֆիլմի սյուժեն պատմում է որսորդների արշավախմբի մասին, որոնք նախկինում կենդանական հարուստ աշխարհում որսով էին զբաղված, իսկ ներկայումս Արալի ծովի ափամերձ անմարդաբնակ քաղաքում թափառական շներին են կրակում։
Պաուլո Կոելիոյի «Զահիր» վեպի հերոսներից մեկը` ոմն Միխայիլ, ծնունդով Ղազախստանից է։ Զրույցներից մեկի ընթացքում նա շոշափում է Արալի ծովի չորացման թեման և Ամուրդարյա ու Սիրդարյա գետերի հունի փոփոխության այլ հետևանքներ։
«Ծովի սպասումով», գեղարվեստական ֆիլմ, 2013
Pink Floyd խումբը «The Endless River» ալբոմի «Louder than Words» երգը նվիրել է Արալի ծովի խնդիրներին։
Tom Clancy’s Splinter Cell:Blacklist տեսախաղում գործողությունները կատարվում են նախկին նավահանգիստ Արալսկ քաղաքի շրջակա անապատում` լքված նավերի ֆոնին։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Aral Sea. September 11, 2011
↑ «Восточное Аральское море высохло полностью». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 26-ին.
↑ НАСА: Узбекская часть Аральского моря высохла полностью
↑ Марк Синнот (июнь 2015). «Как высушить море за полвека: трагическая история Арала». National Geographic.
↑ 1 августа 2014 года
↑ Космический снимок Аральского моря 1 августа 2015
↑ Космический снимок Аральского моря 1 августа 2016
↑ Космический снимок Аральского моря 1 августа 2017
↑ [1] со ссылкой на источник: newsland.com/news/detail/id/1249780/
↑ «State of Environment of the Aral Sea Basin» (անգլերեն). Regional report of the Central Asian States. 2000. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 22.05.2009-ին.
↑ ^11,0 ^11,1 «Вторая фаза проекта РССАМ находится в интенсивной в разработке». ИК МФСА. 16.06.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 8-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Резниченко Г. И. Аральская катастрофа: Дневник экспедиции: (С отступлениями и комментариями). — М.: Новости, 1992. — 112 с. — ISBN 5-7020-0652-6
Зонн И. С., Гланц М. Г. Аральская энциклопедия / Авт. и сост.: И. С. Зонн, М. Г. Гланц; Под ред. А. Н. Косарева, А. Г. Костяного. — М.: Международные отношения], 2008. — 256 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7133-1326-5

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վ. Ռախմանինով Աշխարհի ամենաերիտասարդ անապատը` Արալկում
Siegmar-W. Breckle Combating desertification and rehabilitation of the salt deserts in the region at the Aral Sea Արխիվացված 2010-03-05 Wayback Machine
«Evaporation of the Aral Sea : Feature Articles» (անգլերեն). Earth Observatory. 20 мая 2009. Վերցված է 20.05.2009-ին.
Ի. Բեկեևա Բարսակելմեսկի արգելանոցի մասին — «Գնալ վերադառնալու համար», № 430 (16817) от 28.08.2009.
Նավերի գերեզմանոց Արխիվացված 2012-06-11 Wayback Machine (Արալի ծովի հարավային մասի ֆոտոալբոմ, ապրիլ, 2010)
Մնացորդային ջրամբարների ժամանակակից կենդանական աշխարհը, որը ձևավորվել է նախկին Արալի ծովի տեղում // Կենդանաբանական ինստիտուտի աշխատություն, РАН. УДК 591.9 (262.83). — Том 312, № 1/2, 2008. — С. 145—154

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Արալի ծովի մակարդակի իջեցում կատեգորիայում։

[1] Aral Sea. September 11, 2011

[2] «Восточное Аральское море высохло полностью». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 26-ին.

[3] НАСА: Узбекская часть Аральского моря высохла полностью

[4] Марк Синнот (июнь 2015). «Как высушить море за полвека: трагическая история Арала». National Geographic.

[5] 1 августа 2014 года

[6] Космический снимок Аральского моря 1 августа 2015

[7] Космический снимок Аральского моря 1 августа 2016

[8] Космический снимок Аральского моря 1 августа 2017

[9] [1] со ссылкой на источник: newsland.com/news/detail/id/1249780/

[no-10] «State of Environment of the Aral Sea Basin» (անգլերեն). Regional report of the Central Asian States. 2000. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 22.05.2009-ին.

[mfca-11] 11,0 ^11,1 «Вторая фаза проекта РССАМ находится в интенсивной в разработке». ИК МФСА. 16.06.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 8-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]