Զիլիմ (լանդշաֆտային պարկ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Զիլիմ
Կինդերլինյան քարանձավ «Զիլիմ» բնական պարկի տարածքում
ՏեսակԱնգլիական բնապատկերային այգի և Ռուսաստանի հատուկ պաշտպանվող տարածք
Երկիր Ռուսաստան և  Բաշկորտոստան
Հիմնվել է2005
Մակերես38 100 հեկտար

«Զիլիմ» լանդշաֆտային բնության պարկ ( բաշկիրերեն՝ «Еҙем» ландшафтлы тәбиғи паркы ; ռուս.՝ Ландшафтный природный парк «Зилим»), լանդշաֆտային բնության պարկ Բաշկորտոստանի Գաֆուրի շրջանում։ Հիմնադրվել է 2005 թվականի ապրիլի 16 -ին։ Պահպանվող տարածքի ընդհանուր մակերեսը 38 100 հա է։ Պարկը ստեղծվել է եզակի բնական համալիրները, բույսերի և կենդանիների հազվագյուտ տեսակները պաշտպանելու, ինչպես նաև հետաքրքիր լանդշաֆտային օբյեկտների շուրջ զբոսաշրջություն կազմակերպելու համար։ Պարկն անվանվել է Զիլիմ գետի պատվին, որը պարկի տարածքում գտնվող հիմնական ջրային ավազանն է[1]։

Բնապահպանական հաստատության սահմաններում կա 68 քարանձավ, ներառյալ բնության այնպիսի տեսարժան վայրեր, ինչպիսիք են Կինդերլինյան և Ժովտնևա քարանձավները։ «Զիլիմ» բնության պարկի բուսական աշխարհը ներառում է անոթավոր բույսերի շուրջ 500 տեսակ, որոնցից 20 տեսակ մնացուկային են, 13-ը էնդեմիկ, 22-ը ներառված են Բաշկորտոստանի Կարմիր գրքում[2], 3-ը` Ռուսաստանի Կարմիր գրքում։ Որոշ տվյալների համաձայն՝ պարկի կենդանական աշխարհը ներառում է կաթնասունների առնվազն 15 տեսակ[3], հատուկ տեղ են զբաղեցնում թռչունները, որոնք այստեղ 81 տեսակ են, այդ թվում՝ 14 տեսակ, որոնք նշված են Ռուսաստանի Կարմիր գրքում և 4 տեսակ՝ ներառված Բնության պահպանության միջազգային միության Կարմիր գրքում։ «Զիլիմ» գետը հարուստ է արժեքավոր ձկնատեսակներով։

Պարկը ընդգրկված է ավանդական փչակափեթակային (վայրի մեղվի փեթակներ փչակներում) տարածքում, որը մեղվաբուծության անհետացող ճյուղ է, որը բնորոշ է բաշկիրական մեղվամշակույթին։ Բնական պարկի տարածքները քիչ են փոխվել մարդկային գործունեությամբ, առանձնանում են իրենց գեղատեսիլությամբ, հետևաբար ունեն գիտական, բնապահպանական, գեղագիտական և ռեկրեացիոն մեծ արժեք։

Զիլիմ պարկը պատկանում է Բաշկորտոստանի Հանրապետության հատուկ պահպանվող բնական տարածքներին[4]։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Զիլիմ» բնության պարկը գտնվում է բարեխառն գոտու մայրցամաքային կլիմայական գոտում։ Նրա տարածքի կլիման ընդհանրապես չի տարբերվում Հարավային Ուրալի կլիմայից։ Այս տարածաշրջանին բնորոշ է ցուրտ, երկար և ձյունառատ ձմեռը, ուշ գարունը, բավականին շոգ ամառը և անձրևոտ աշունը։ Տարվա ամենացուրտ ամսին՝ հունվարին, ծայրահեղ ջերմաստիճանը կարող է իջնել -40 °C-ից ցածր, ամենատաք ամսին՝ հուլիսին, մի փոքր գերազանցում է +30°C նիշը։ Տեղումների հիմնական մասը գալիս է ձյան տեսքով, զգալի դեր է խաղում նաև անձրևը։ Ձյան հալոցքը ազդում է տեղական գետերի ջրային ռեժիմի վրա, որոնք ամենաբարձրն են գարնանը։

Աշխարհագրություն և ջրաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լանդշաֆտային բնական պարկը գտնվում է Զիլիմ գետի ավազանում
Զիլիմ պարկի շրջակայքում գտնվող Իմենդյաշևո գյուղի լանդշաֆտը
Մեմբեթ լեռ

Լանդշաֆտային «Զիլիմ» բնության պարկը գտնվում է Բաշկորտոստանի Հանրապետության կենտրոնում և ամբողջությամբ գտնվում է Գաֆուրի շրջանում։ Նրա տարածքն ունի շրջված «r» տառի եզրագծեր. պարկի հյուսիսային հատվածը ձգվում է արևմուտքից արևելք ուղղությամբ, իսկ կենտրոնական և հարավային մասերն ունեն միջօրեական ուղղություն, այսինքն՝ ուղղված հյուսիսից հարավ։ Պահպանվող տարածքի հյուսիսարևմտյան սահմանն անցնում է Տաշ-Աստի գյուղի արևելյան ծայրամասով` 28 կմ շրջկենտրոնից դեպի Կրասնոուսոլսկի գյուղ։ Պարկի արևելյան սահմանը համընկնում է վարչական սահմանի այն հատվածի հետ, որը բաժանում է Գաֆուրի շրջանը Բելորեցկի շրջանից։ Բնապահպանական հաստատության հարավային և արևմտյան սահմաններն անցնում են նոսր բնակեցված տարածքներով։ Բացի Տաշ-Աստի գյուղից, պարկի սահմանների մոտ կան այնպիսի գյուղեր, ինչպիսիք են Զիրիկլին, Իմենդյաշևոն, Նովոտայիշևոն, Սուիր-Աիսովոն, Տոլպարովոն (վերջինում է գտնվում պարկի տնօրինությունը[5])։ Վարչականորեն պարկի տարածքը ենթակա է Գաֆուրի անտառտնտեսության տնօրինությանը, քանի որ այն ծածկված է Զիլիմի և Թաշլիմի անտառներով[6]։ «Զիլիմի» սահմաններին ամենամոտը Ստեռլիտամակ քաղաքն է։

Ֆիզիկական աշխարհագրության տեսանկյունից պարկի տարածքը գտնվում է Հարավային Ուրալի արևմտյան մասում և ձգվում է Զիլիմ գետի երկայնքով` պարկի սահմաններում գտնվող հիմնական ջրային հոսանքով և ամենամեծ Բելայա վտակներից մեկով[7]։ Դրանք ուղղված են ըստ այս գետի հոսանքի կատարած ոլորանների։ Լանդշաֆտային բնության պարկի տարածքի ընդհանուր երկարությունը հասնում է 132 կմ-ի[8]։ Այն հավասարապես ընդգրկում է Զիլիմ գետի հովտի ձախափնյա և աջափնյա հատվածները։ Պարկի հիմնադրման ժամանակ նրա տարածքը 38 080.3 հա էր, սահմանները նշելուց հետո այն կլորացվել է մինչև ժամանակակից 38 100 հա։ Այսպիսով, չափերով «Զիլիմ» բնության պարկը Գաֆուրի շրջանի ամենամեծ բնապահպանական հաստատությունն է։

Պարկի տարածքում հիդրոգրաֆիական ցանցը խիտ է, սակայն այն հիմնականում ձևավորվում է փոքր գետերով և բազմաթիվ լեռնային հոսքերով։ Գրեթե բոլորը հոսում են Զիլիմի կամ նրա վտակների մեջ, ուստի պարկի ողջ տարածքը պատկանում է Զիլիմի ավազանին։ Այս գետի վտակներից ամբողջությամբ պարկի ներսում են գտնվում Կինդերլյա, Կուզգենյակ, Մալի Տոլպար և այլն գետեր։ Պարկի ջրահոսքերը սովորաբար լեռնային են. ունեն համեմատաբար փոքր խորություն, արագ հոսանք` առաջացնելով ծանծաղուտներ և զառիթափեր ու սահանքներ։ Գետի ջրերը սառն են, մաքուր և հարուստ թթվածնով, ինչը բարենպաստ միջավայր է ստեղծում արժեքավոր ձկնատեսակների համար։ Պարկի սահմաններում գետերի հովիտները խորն են, նեղ, սեղմված բարձր ժայռոտ ափերով։ Շատ տեղերում գեղատեսիլ կիրճեր են կազմում։ Ափերի ժայռերը հաճախ միաձուլվում են հսկայական լեռնաշղթաների մեջ, որոնցից ամենահայտնին 100 մետր բարձրությամբ Բաստիոն լեռնազանգվածն է, որը գտնվում է Զիլիմի աջ ափին գտնվող Մեմբեթ լեռան լանջին և Կուզգենակ լեռան գեղատեսիլ ժայռերի վրա, որը բարձրանում է Տոլպարովոյից 12 կմ վեր[9]։

Երկրաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Զիլիմ» բնական պարկի լեռնային զանգվածները ձևավորվել են հիմնականում Վերին Դևոնյան ժամանակաշրջանի ընթացքում։ Հետագա երկրաբանական դարաշրջաններում դրանք ենթարկվել են էրոզիայի, որի արդյունքում լեռների գագաթները ջնջվել են, հարթվել, իսկ ռելիեֆը, ընդհանուր առմամբ, ստացել է ցածր լեռների տեսք։ Պարկի լեռները հիմնականում կազմված են ֆաունայի յարուսին պատկանող հաստաշերտ կրաքարից։ Քանի որ կարբոնատային ապարները դիմացկուն չեն էրոզիայի նկատմամբ, այս տարածքում ստեղծվել են իդեալական պայմաններ կարստի զարգացման համար։ Ինչպես Հարավային Ուրալի մյուս մասերում, կարստային գործընթացներն արագացրել են դանդաղ երկրաբանական էրոզիան, որի արդյունքում առաջացել են, առաջին հերթին, բազմաթիվ ստորգետնյա խոռոչներ, խորշեր, կարստային լճեր և այլն[10]։

Մուտքը Կինդերլինյան քարանձավ

Զիլիմ պարկի տարածքում հայտնի են 68 քարանձավներ, որոնցից շատերն ունեն զգալի խորություն, երկարություն և բարդ կոնֆիգուրացիա։ Լանդշաֆտային բնության պարկի ամենահայտնի սպելեոհամակարգը Կինդերլինի քարանձավն է, որը գտնվում են Կինդերկա գետի աջ ափին։ Այս սպելեոհամակարգը ներառում է երեք առանձին քարանձավեր, որոնք միացված են ստորգետնյա անցումներով՝ Կինդերլինյա, Ժովտնևա և Լեդնյովա քարանձավները։ Կինդերլին քարանձավը, որի ուսումնասիրված անցումների ընդհանուր երկարությունը ներկայումս հասնում է 9113 մ-ի, երկարությամբ երրորդ քարանձավն է Բաշկորտոստանում[11]։ Ժովտնևի քարանձավը համարվում է հանրապետության ամենախորը քարանձավը (98 մ)։ Կինդերլին համակարգի բոլոր քարանձավները հարուստ են հանքային գոյացություններով՝ ստալակտիտներ, ստալագմիտներ, քարանձավային մարգարիտներ[12] և այլն։

Բացի քարանձավերից, Զիլիմ պարկում հայտնաբերվել են գիտական հետաքրքրություն ներկայացնող ևս 25 երկրաբանական օբյեկտներ։ Դրանց թվում են, օրինակ, վերին նախաքեմբրիական շրջանի էտալոնային ստրատոտիպային հատույթները (ըստ հնացած դասակարգման` ըստ օրգանական մնացորդների կազմի թվագրման` պատկանում է Ռիֆեյ ժամանակաշրջանին, Riphean)։

Ֆլորա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Զիլիմ» բնության պարկի բուսական աշխարհը ներառում է անոթավոր բույսերի շուրջ 500 տեսակ, որոնցից 20 տեսակ ռելիկտներ են, 13-ը էնդեմիկ, 22-ը թվարկված են Բաշկորտոստանի Կարմիր գրքում[13], 3-ը` Ռուսաստանի Կարմիր գրքում։

Պարկի անտառային տարածքը 90 % է[14], սակայն, չնայած նման լանդշաֆտի միատարրությանը, նրա բուսականությունը բազմազան է։ «Զիլիմի» անտառներում գերակշռում են լայնատերև և խառը անտառները, փոքր տարածքներ զբաղեցնում են մուգ փշատերև ծառատեսակները, որոնցում գերակշռում են եղևնին և բրգաձև սոճին (երբեմն հանդիպում է սովորական սոճին)։ Նախկին անտառահատումների տեղամասերում առաջացել են երկրորդական մանրատերև անտառներ։ Գետահովիտներում զարգացած է ափամերձ բուսածածկույթը, որը ներկայացված է ֆիտոցենոզների այնպիսի տեսակներով, ինչպիսիք են լաստենիա-թխենու և ծփենի-թխենու ուրեման (մացառուտ, խիտ փշատերև բուսածածկույթ), առափնյա խոտածածկ թավուտները, խճաքարային բույսերի խմբերը։

Ուկրաինայի կարմիր գրքում գրանցված 2 գրիվնա անվանական արժեքով հուշադրամ՝ նվիրված «Կուկու կոշիկներին» (Cypripedium calceolus), որը գրանցված է նաև Բաշկորտոստանի կարմիր գրքում

Լանջերի գագաթներին փոքր տարածքները զբաղեցնում են տափաստանային մարգագետինները, իսկ մերկ ժայռերը հատուկ միջավայր են ստեղծել լիտոֆիտների (ժայռային և քարքարոտ վայրերում կյանքին հարմարեցված բույսեր) համար։ Պարկի փայտային զանգվածները, որոնցում հիմնական սաղարթավոր տեսակը մանրատերև լորենին է՝ կաղնու և թխկի հետ խառը, կարևոր են որպես կենդանիների բնակավայր և այսպես կոչված բաշկիրական մեղր հավաքող մեղուների մեղրի միջավայր։ Այնուամենայնիվ, անտառներում համեմատաբար քիչ հազվագյուտ տեսակներ կան, օրինակ՝ Կարմիր գրքում գրված բույսերը, դրանցից միայն իրական և մեծածաղկավոր կկու կոշիկներն են (Cypripedium calceolus)[14][15][16]:

Մյուս կողմից, բույսերի ավելի փոքր տարածված խմբերը հարուստ ֆլորիստիկական հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Օրինակ, հազվագյուտ Lathyrus litvinovii և Aćonitum anthóra խոստաբույերը աճում են մարգագետիններում և անտառների եզրերին։ Տափաստանային մարգագետիններում տարածված են զանգակածաղիկ եղնջատերևը (Campanula trachelium), շյուղախոտ երկարը (Festuca altissima), կազակական գիհը և կարմիր գրքի փետրավոր փետրախոտը՝ Koeleria sclerophylla: Այնուամենայնիվ, ամենատարբեր հազվագյուտ տեսակները հանդիպում են ժայռոտ տարածքներում, որտեղ հանդիպում են Astragalus clerceanus, Dianthus acicularis, Allium obliquum և Schiveréckia podólica պոպուլյացիաներ։ Հազվագյուտ Asplénium víride լեզվապտերը ձգվում է դեպի քարերի և քարանձավների ծայրամասերի միջև ընկած ստվերոտ իջվածքները։ Առանձնահատուկ ուշադրության են արժանի երկու էնդեմիկ տեսակներ՝ Tanacetum uralense լվածաղիկը, մարգագետիններով սահմանափակված, և Helianthemum baschkirorum (արևանթեմ բաշկիրական), որը սիրում է ժայռեր[17][18]։

«Զիլիմ» բնության պարկի պահպանվող բույսեր

Dianthus acicularis
Մեխակ փշաթերթիկ
Գիհի կազակական
Campanula trachelium
զանգակածաղիկ եղնջատերև
Asplenium viride
(լեզվապտերներից)
Schivereckia podolica

Ֆաունա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Զիլիմ» բնական պարկի կենդանական աշխարհը համալիր ուսումնասիրված չէ, նրա տարածքում ուսումնասիրվել են միայն կենդանիների որոշակի խմբեր՝ կաթնասուններ, թռչուններ, ձկներ։ Սակայն նույնիսկ հատվածային դիտարկումների արդյունքների հիման վրա կարելի է ասել, որ նրա կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Որոշ տվյալների համաձայն՝ պարկի կենդանական աշխարհում առկա է կաթնասունների առնվազն 15 տեսակ[19], այստեղ նկարագրված է բնադրող թռչունների միայն 81 տեսակ։ Ընդհանուր առմամբ, պարկում հանդիպում են Կարմիր գրքի 15 կենդանիների տեսակ[20], որոնցից թռչնաֆաունայի 14 ներկայացուցիչներ ընդգրկված են Ռուսաստանի Կարմիր գրքում, իսկ 4 տեսակ ընդգրկված է նաև Բնություն պահպանության միջազգային միության Կարմիր ցուցակում։ Պարկի կաթնասուններից այս ցանկում է հայտնվել միայն կրծող Eliomys quercinus, բացի այդ, պահպանվող գոտում նշվել է հազվագյուտ չղջիկ` Myotis dasycneme[21] .

Սովորական աղվես

«Զիլիմ» բնական պարկի կրծողների տարածված տեսակներից կարելի է համարել նաև գորշ նապաստակը և մոխրագույն նապաստակը, թեև վերջինս շատ չէ՝ դրա համար հարմար բիոտոպերի փոքր տարածքի պատճառով։ Պահպանվող գոտու գետերի վրա ապրում են նաև կուղբեր։ Գիշատիչ կենդանիներից պարկի անտառներում կան անտառային կզաքիս, Mustela putorius (աքիս-կզաքիս ցեղից), աղվեսի և լուսանի կայուն պոպուլյացիաներ։ Գայլերը հաճախ են այստեղ գալիս որսի։ Խիտ գետային ցանցը դեպի պարկ է ձգում ջրասամույրներին և ջրաքիսներին։ Եթե ջրասամույրը Բաշկորտոստանի ինքնավար բնակիչ է, ապա գետի ջրաքիսը կլիմայավարժվել և բացասաբար ազդել է տեղական կենդանական աշխարհի վրա, մասնավորապես, տեղահանել աբորիգենյան եվրոպական ջրաքիսը։ Սմբակավոր կենդանիներից Զիլիմի լանդշաֆտային պարկում տարածված են որմզդեղները, վայրի խոզերը, սիբիրյան վայրի այծերը[22]։

Հազվագյուտ թռչունների շարքում անտառներում բույն են դնում սև արագիլն ու մեծ ենթարծիվը։ Երկու տեսակներն էլ կերակրվում են բաց տարածքներում։ Մյուս կողմից, անտառի բնակիչ բուն երբեք չի հեռանում իր սիրելի թավուտից։ Ազատ տարածքներում սավառնում են օձակեր արծիվը, բլրային արծիվը, սապսանը և ջրարծիվը։ Առաջին երկու տեսակները որս են անում տափաստանային լանջերի վերևում, սապսանը բնադրում է զառիթափ ափամերձ ժայռերի վրա, ջրարծիվը նույնպես սահմանափակվում է ջրային ավազանում, որտեղ ձուկ է որսում։ Փետրավոր գիշատիչներից ամենամեծը քիչ տարածված է Aquila chrysaetos` ոսկեգույն քարարծիվը։ Գետերի մոտ նկատվել է հազվագյուտ արորիկների երկու տեսակ՝ մեծ արորիկ և կաչաղակ-արորիկ։ Առաջին տեսակը թաքնվում է ափամերձ խոտերի թավուտներում, երկրորդը կեր է փնտրում խճաքարերի ծանծաղուտներում։ Խոտածածկ ափամերձ թավուտներում ապրում են նաև պաշտպանված մեծ ջրցուլը, մարգահավը և մոխրագույն կռունկը։ Պաշտպանված թռչուններից ամենափոքրը՝ մոխրագույն շամփրուկը, թփերի և բաց տարածությունների տիպիկ բնակիչ է[23][24][25]։

«Զիլիմ» պարկի գետերը հարուստ են արժեքավոր ձկներով։ Պարկի իխտիոֆաունային բնորոշ են առաջին հերթին ստենոտոպիկ տեսակները, որոնց տարածվածությունը սահմանափակվում է սառը լեռնային գետերով՝ թթվածնով հարուստ ջրերով։ Դրանցից Բաշկորտոստանում ամենախոցելիներն են եվրոպական գետաձկնիկը (Cottus gobio), ռուսական տառեխիկ (Alburnoides rossicus), եվրոպական ձամբռիկ (Thymallus thymallus)[26], տայմեն կամ սիբիրական գետաձուկ ( Hucho )[27]։

«Զիլիմ» բնության պարկի հազվագյուտ թռչուններ

Մեծ արորիկ
Բերկուտ / ոսեգույն քարարծիվ
Ջրարծիվ
Կաչաղակ-արորիկ
Օձակեր արծիվ

Տուրիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զբոսաշրջիկները Զիլիմ գետի վրա բայդարկայով

«Զիլիմ» լանդշաֆտային բնության պարկի հողերը գտնվում են բնակչության ցածր խտությամբ տարածաշրջանում։ Սա մի կողմից նպաստել է նրա էկոհամակարգերի համակողմանի պահպանմանը, մյուս կողմից՝ անվնաս բնությունը գրավել է անկազմակերպ զբոսաշրջիկներին։ Դրանց առկայության ամենաբացասական ազդեցությունը զգացվել է քարանձավներում, որոնք, ի տարբերություն կենսաբանական համակարգերի, վերականգնման ընդունակ չեն։ Մասնավորապես, 20-րդ դարի վերջին Կինդերլինի քարանձավում վանդալները կտրել են մուտքի մոտ գտնվող սրահների հանքային զարդերը, այն և Զիլիմի ժայռերի մյուս քարանձավները տուժել են աղտոտվածությունից[28][29]։ Եզակի երկրաբանական օբյեկտների դեգրադացումը կանխելու նպատակով 2005 թվականին ստեղծվել է լանդշաֆտային բնական պարկ։

«Զիլիմի» հողի վրա անվտանգության ռեժիմը մեղմ է և չի նախատեսում էական սահմանափակումներ այցելությունների համար, սակայն թույլ է տալիս զբոսաշրջիկներին վերահսկել։ 2020 թվականի դրությամբ պարկում դեռ գերակշռում են ինքնակազմակերպվող զբոսաշրջիկները։ «Զիլիմ» այցելում են ինչպես արշավային, այնպես էլ ջրարշավային խմբեր, վերջիններիս շրջանում տարածված է բայդարկավարությունը, քանի որ ջրից բացվում են լեռների ամենադիտարժան տեսարանները։ Պարկի հյուրերի համար Մեմբեթ լեռան վրա կա դիտահարթակ։ Բացի այդ, Տոլպարովո և Զիրիկլի գյուղերի շրջակայքում կան Տոլպարովյան եղևնիներ` բնության բուսաբանական հուշարձան, որտեղ պաշտպանված են մուգ փշատերև անտառների մասունքներ[30][31]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Река Зилим | Terra Bashkiria». travelvillage.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  2. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  3. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  4. ↑ «Экологический портал Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 28-ին.
  5. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  6. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
  7. ↑ «Река Зилим». Русское географическое общество (ռուսերեն). 2016 թ․ նոյեմբերի 25. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  8. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  9. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  10. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  11. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина Киндерлинская Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine / Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  12. ↑ «КОМИССИЯ СПЕЛЕОЛОГИИ И КАРСТОВЕДЕНИЯ - Библиотека. Жемчуг пещерный — «Терминология карста»». www.rgo-speleo.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  13. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  14. ↑ 14,0 14,1 Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  15. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  16. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
  17. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  18. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
  19. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  20. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  21. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
  22. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  23. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  24. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  25. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
  26. ↑ Позднякова Е. П. «Зилим»(չաշխատող հղում) // Башкирская энциклопедия: в 7 т. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия».(ռուսերեն)
  27. ↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 6. (ռուսերեն)
  28. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина Киндерлинская Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine / Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  29. ↑ «Киндерлинская пещера». nashural.ru ((ռուս.)). 04.07.2012. Արխիվացված է օրիգինալից 20 квітня 2021-ին. Վերցված է 4 травня 2020-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  30. ↑ Н. Рундквист, О. Задорина «Зилим» Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine // Урал. Иллюстрированная краеведческая энциклопедия. — Издательство «Квист», 2013.(ռուսերեն)
  31. ↑ А. А. Мулдашев Толпаровские ельники Արխիվացված 2019-05-02 Wayback Machine // Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан / отв. ред. А. А. Мулдашев. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — С. 156.(ռուսերեն)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Զիլիմ_(լանդշաֆտային_պարկ)&oldid=9933575» էջից