«Միավորների միջազգային համակարգ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

12:16, 30 Դեկտեմբերի 2014-ի տարբերակ

Միավորների միջազգային համակարգ, SI համակարգ, ֆիզիկական մեծությունների միավորների համակարգ։ Ընդունել և գործնական կիրառության է հանձնարարել չափերին և կշիռներին նվիրված XI գլխավոր կոնֆերանսը (հոկտեմբեր, 1960, Փարիզ, տե՛ս Չափագիտական ծառայություն)։ Կրճատ նշանակվում է ՄՀ (միջազգային նշանակումը՝ SI, ըստ "Système international" անվանման սկզբնատառերի)։

Պատմությունը

ԽՍՀՄ-ում գործածության մեջ է դրվել 1963-ի հունվարի 1-ից։ ՄՄՀ մշակվել է միավորների տարբեր համակարգերի բարդ համախմբությունը և Չափերի մետրական համակարգի հիման վրա կազմված առանձին արտահամակարգային միավորները փոխարինելու, ինչպես նան միավորներից օգտվելը հեշտացնելու նպատակով։

Նպատակահարմարությունը

ՄՄՀ-ի առավելություններն են՝ ունիվերսալությունը (ընդգրկում է գիտության և տեխնիկայի բոլոր բնագավառները) և կոհերենտությունը, այսինքն՝ համեմատականության գործակից չպարունակող հավասարումների հիման վրա կազմվող ածանցյալ միավորների համաձայնեցվածությունը։ Վերջինիս շնորհիվ, հաշվարկներ կատարելիս, վերանում է բանաձևերի մեջ միավորների ընտրությունից կախված գործակիցներ մտցնելու անհրաժեշտությունը։

Աղյուսակներում ստորև բերված են ՄՄՀ-ի հիմնական, լրացուցիչ և որոշ ածանցյալ միավորների անվանումներն ու նշանակումները (միջազգային և հայերեն)։ Առաջին երեք հիմնական միավորները (մետր, կիլոգրամ, վայրկյան) թույլ են տալիս համաձայնեցված ածանցյալ միավորներ կազմել մեխանիկական բնույթ ունեցող բոլոր մեծությունների համար, իսկ մյուսները (ամպեր, կելվին, կանդելա, մոլ) ավելացված են մեխանիկականի չբերվող մեծությունների ածանցյալ միավորներ կազմելու նպատակով։ Ռադիան և ստեռադիան լրացուցիչ միավորները ծառայում են հարթ կամ մարմնային անկյուններից կախված մեծությունների ածանցյալ միավորները կազմելու համար։ Բազմապատիկ միավորների անվանումները կազմելիս օգտվում են համապատասխան նախածանցներից (դեցի, սանտի, հեկտո, մեգա են)։

Միավորները

ՄՄՀ միավորների անվանումները գրվում են փոքրատառ, իսկ նշանակումը՝ առանց կետի, ի տարբերություն սովորական հապավումների։

Հիմնական միավորներ

Մեծություն		Միավոր
Անվանում	Չափայնություն	Անվանում		Նշանակում
Անվանում	Չափայնություն	հայերեն	անգլերեն	հայերեն	միջազգային
Երկարություն	L	մետր	metre	մ	m
Զանգված	M	կիլոգրամ^[1]	kilogram	կգ	kg
Ժամանակ	T	վայրկյան	second	վ	s
Էլեկտրական հոսանքի ուժ	I	ամպեր	ampere	Ա	A
Թերմոդինամիկական ջերմաստիճան	Θ	կելվին	kelvin	Կ	K
Նյութի քանակ	N	մոլ	mole	մոլ	mol
Լույսի ուժ	J	կանդելա	candela	կդ	cd

Ածանցյալ միավորներ

ՄՄՀ ածանցյալ միավորները, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում
Մեծություն	Միավոր		Նշանակում		Արտահայտությունը հիմնական միավորներով
Մեծություն	հայերեն	անգլերեն	հայերեն	միջազգային	Արտահայտությունը հիմնական միավորներով
Հարթ անկյուն	ռադիան^[2]^[3]	radian	ռադ	rad	մ·մ⁻¹ = 1
Մարմնային անկյուն	ստեռադիան	steradian	սռ	sr	մ²·մ⁻² = 1
Ցելսիուսի ջերմաստիճան^[4]	Ցելսիուսի աստիճան	degree Celsius	°C	°C	K
Հաճախություն	հերց	hertz	Հց	Hz	վ⁻¹
Ուժ	նյուտոն	newton	Ն	N	կգ·մ·վ⁻²
Էներգիա	ջոուլ	joule	Ջ	J	Ն·մ = կգ·մ²·վ⁻²
Հզորություն	վատ	watt	Վտ	W	Ջ/վ = կգ·մ²·վ⁻³
Ճնշում	պասկալ	pascal	Պա	Pa	Ն/մ² = կգ·մ⁻¹·վ⁻²
Լուսային հոսք	լյումեն	lumen	լմ	lm	կդ·սռ
Լուսավորվածություն	լյուքս	lux	լք	lx	լմ/մ² = կդ·սռ/մ²
Էլեկտրական լիցք	կուլոն	coulomb	Կլ	C	А·с
Պոտենցիալների տարբերություն	վոլտ	volt	Վ	V	Ջ/Կլ = կգ·մ²·վ⁻³·Ա⁻¹
Դիմադրություն	օմ	ohm	Օմ	Ω	Վ/Ա = կգ·մ²·վ⁻³·Ա⁻²
Էլեկտրաունակություն	ֆարադ	farad	Ֆ	F	Կլ/Վ = с⁴·Ա²·կգ⁻¹·մ⁻²
Մագնիսական հոսք	վեբեր	weber	Վբ	Wb	կգ·մ²·վ⁻²·Ա⁻¹
Մագնիսական ինդուկցիա	տեսլա	tesla	Տլ	T	Վբ/մ² = կգ·մ⁻²·Ա⁻¹
Ինդուկտիվություն	հենրի	henry	Հն	H	կգ·մ²·վ⁻²·Ա⁻²
Էլեկտրական հաղորդականություն	սիմենս	siemens	Սմ	S	Օմ⁻¹ = վ³·Ա²·կգ⁻¹·մ⁻²
Ռադիոակտիվ աղբյուրի ակտիվություն	բեքերել	becquerel	Բք	Bq	վ⁻¹
Իոնացնող ճառագայթման կլանված դոզա	գրեյ	gray	Գր	Gy	Ջ/կգ = մ²/վ²
Իոնացնող ճառագայթման էֆեկտիվ դոզա	զիվերտ	sievert	Զվ	Sv	Ջ/կգ = մ²/վ²
Կատալիզատորի ակտիվություն	կատալ	katal	կատ	kat	մոլ/վ

Գրականություն

Бурдун Г․ Д․, Справочник по Международной системе единиц, М, 1971

Ծանոթագրություններ

↑ Պատմականորեն «կիլոգրամն» արդեն իր մեջ ընդգրկում է բազմապատիկ «կիլո»֊ն, այդ պատճառով միավորին բազմապատիկ կամ տասնորդական մասերն արտահայտող միավորները կազմվում են՝ գրամին (որն ինքնին ՄՄՀ-ում ամբողջ միավորի մաս է՝ 1 գ = 10⁻³ կգ) համապատասխան նախածանցներ ավելացնելով (միլիգրամ, միկրոգրամ և այլն)։
↑ Սկզբում ռադիանը և ստեռադիանը մտնում էին ՄՄՀ լրացուցիչ միավորների մեջ։ Սակայն 1995թ․ Մետրիկական կոնվենցիան սահմանեց ՄՄՀ լրացուցիչ միավորների դասից հանել ռադիանը և ստեռադիանը և ներառել ՄՄՀ ածանցյալ չափազուրկ միավորների մեջ, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում
↑ «Չափերի և կշիռների XX գլխավոր կոնֆերանս (1995)» (անգլերեն). Չափերի և կշիռների միջազգային բյուրո. Վերցված է 2014-11-28-ին.
↑ Ցելսիուսի ջերմաստիճանը (նշանակվում է t) որոշվում է t = T – T₀ արտահայտությամբ, որտեղ T֊ն թերմոդինամիկական ջերմաստիճանն է, արտահայտվում է կելվիններով, T₀ = 273,15 Կ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[1] Պատմականորեն «կիլոգրամն» արդեն իր մեջ ընդգրկում է բազմապատիկ «կիլո»֊ն, այդ պատճառով միավորին բազմապատիկ կամ տասնորդական մասերն արտահայտող միավորները կազմվում են՝ գրամին (որն ինքնին ՄՄՀ-ում ամբողջ միավորի մաս է՝ 1 գ = 10⁻³ կգ) համապատասխան նախածանցներ ավելացնելով (միլիգրամ, միկրոգրամ և այլն)։

[2] Սկզբում ռադիանը և ստեռադիանը մտնում էին ՄՄՀ լրացուցիչ միավորների մեջ։ Սակայն 1995թ․ Մետրիկական կոնվենցիան սահմանեց ՄՄՀ լրացուցիչ միավորների դասից հանել ռադիանը և ստեռադիանը և ներառել ՄՄՀ ածանցյալ չափազուրկ միավորների մեջ, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում

[3] «Չափերի և կշիռների XX գլխավոր կոնֆերանս (1995)» (անգլերեն). Չափերի և կշիռների միջազգային բյուրո. Վերցված է 2014-11-28-ին.

[4] Ցելսիուսի ջերմաստիճանը (նշանակվում է t) որոշվում է t = T – T₀ արտահայտությամբ, որտեղ T֊ն թերմոդինամիկական ջերմաստիճանն է, արտահայտվում է կելվիններով, T₀ = 273,15 Կ։

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Տող 34. / Տող 34. @@
 |-
 |align="left"| [[Լույսի ուժ]] ||J||[[կանդելա]]|| candela || կդ || cd
+|}
+=== Ածանցյալ միավորներ ===
+{| class="standard" style="text-align:center"
+|+ ՄՄՀ ածանցյալ միավորները, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում
+!rowspan="2"|Մեծություն||colspan="2"| Միավոր||colspan="2"| Նշանակում||rowspan="2"| [[Չափայնություն|Արտահայտություն]]ը հիմնական միավորներով
+|-
+! հայերեն ||անգլերեն || հայերեն|| միջազգային
+|-
+|align="left"|[[Հարթ անկյուն]]
+| [[ռադիան]]<ref>Սկզբում ռադիանը և ստեռադիանը մտնում էին ՄՄՀ լրացուցիչ միավորների մեջ։ Սակայն  1995թ․  Մետրիկական կոնվենցիան սահմանեց ՄՄՀ լրացուցիչ միավորների դասից հանել ռադիանը և ստեռադիանը և ներառել ՄՄՀ ածանցյալ չափազուրկ միավորների մեջ, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bipm.org/en/CGPM/db/20/8/ |title= Չափերի և կշիռների XX գլխավոր կոնֆերանս (1995) |author= |date=|work=|publisher=Չափերի և կշիռների միջազգային բյուրո|accessdate=2014-11-28|lang=en}}</ref> || radian || ռադ || rad
+| մ·մ<sup>−1</sup> = [[Չափազուրկ մեծություն|1]]
+|-
+|align="left"|[[Մարմնային անկյուն]]
+| [[ստեռադիան]] || steradian ||սռ|| sr
+| մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·մ<sup>−2</sup> = 1
+|-
+|align="left"| Ցելսիուսի [[ջերմաստիճան]]<ref>Ցելսիուսի ջերմաստիճանը (նշանակվում է  ''t'') որոշվում է  ''t = T – T<sub>0</sub>'' արտահայտությամբ, որտեղ ''T''֊ն թերմոդինամիկական ջերմաստիճանն է, արտահայտվում է կելվիններով,   ''T<sub>0</sub>'' = 273,15 Կ։</ref>
+| [[Ցելսիուսի աստիճան]] || degree Celsius || °C || °C
+| K
+|-
+|align="left"|[[Հաճախություն]]
+| [[Հերց (չափման միավոր)|հերց]] || hertz || Հց || Hz
+| վ<sup>−1</sup>
+|-
+|align="left"|[[Ուժ]]
+| [[Նյուտոն (չափման միավոր)|նյուտոն]] || newton || Ն || N
+| կգ·մ·վ<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Էներգիա]]
+| [[Ջոուլ (չափման միավոր)|ջոուլ]] || joule ||Ջ|| J
+|Ն·մ = կգ·մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·վ<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Հզորություն]]
+| [[վատ]] || watt ||Վտ || W
+| Ջ/վ = կգ·մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·վ<sup>−3</sup>
+|-
+|align="left"|[[Ճնշում]]
+| [[Պասկալ (չափման միավոր)|պասկալ]] || pascal ||Պա || Pa
+| Ն/մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup> = կգ·մ<sup>−1</sup>·վ<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Լուսային հոսք]]
+| [[լյումեն]] || lumen ||լմ || lm
+| կդ·սռ
+|-
+|align="left"|[[Լուսավորվածություն]]
+| [[լյուքս]] || lux ||լք || lx
+| լմ/մ<sup>2</sup> = կդ·սռ/մ<sup>2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Էլեկտրական լիցք]]
+| [[կուլոն (չափման միավոր)|կուլոն]] || coulomb ||Կլ || C
+| А·с
+|-
+|align="left"|[[Պոտենցիալների տարբերություն]]
+| [[վոլտ]] || volt ||Վ || V
+| Ջ/Կլ = կգ·մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·վ<sup>−3</sup>·Ա<sup>−1</sup>
+|-
+|align="left"|[[Էլեկտրական դիմադրություն|Դիմադրություն]]
+| [[օմ]] || ohm ||Օմ || Ω
+| Վ/Ա = կգ·մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·վ<sup>−3</sup>·Ա<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Էլեկտրական ունակություն|Էլեկտրաունակություն]]
+| [[ֆարադ]] || farad ||Ֆ || F
+| Կլ/Վ = с<sup>4</sup>·Ա<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·կգ<sup>−1</sup>·մ<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Մագնիսական հոսք]]
+| [[վեբեր (չափման միավոր)|վեբեր]] || weber ||Վբ || Wb
+| կգ·մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·վ<sup>−2</sup>·Ա<sup>−1</sup>
+|-
+|align="left"|[[Մագնիսական ինդուկցիա]]
+| [[տեսլա (չափման միավոր)|տեսլա]] || tesla ||Տլ || T
+| Վբ/մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup> = կգ·մ<sup>−2</sup>·Ա<sup>−1</sup>
+|-
+|align="left"|[[Ինդուկտիվություն]]
+| [[հենրի (չափման միավոր)|հենրի]] || henry ||Հն || H
+| կգ·մ<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·վ<sup>−2</sup>·Ա<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Էլեկտրական հաղորդականություն]]
+| [[սիմենս (չափման միավոր)|սիմենս]] || siemens ||Սմ || S
+| Օմ<sup>−1</sup> = վ<sup><nowiki>3</nowiki></sup>·Ա<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·կգ<sup>−1</sup>·մ<sup>−2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Ռադիոակտիվ աղբյուրի ակտիվություն]]
+| [[բեքերել (չափման միավոր)|բեքերել]] || becquerel ||Բք || Bq
+| վ<sup>−1</sup>
+|-
+|align="left"| [[Իոնացնող ճառագայթում|Իոնացնող ճառագայթման]] [[կլանված դոզա]]
+| [[Գրեյ(չափման միավոր)|գրեյ]] || gray ||Գր || Gy
+| Ջ/կգ = մ<sup>2</sup>/վ<sup>2</sup>
+|-
+|align="left"| [[Իոնացնող ճառագայթում|Իոնացնող ճառագայթման]] [[էֆեկտիվ դոզա]]
+| [[զիվերտ (չափման միավոր)|զիվերտ]] || sievert ||Զվ || Sv
+| Ջ/կգ = մ<sup>2</sup>/վ<sup>2</sup>
+|-
+|align="left"|[[Կատալիզատորի ակտիվություն]]
+| [[կատալ]] || katal || կատ || kat
+| մոլ/վ
 |}