Սըր Ֆրենսիս Բոֆորտ
Սըր Ֆրենսիս Բոֆորտ, (անգլ.՝ Sir Francis Beaufort, մայիսի 27, 1774[1][2][3][…], Navan, Լենստեր - դեկտեմբերի 17, 1857[4][1][2][…], Hove, Արևելյան Սասիքս, Միացյալ Թագավորություն), բրիտանացի ադմիրալ, զինվորական հիդրոգրաֆ և քարտեզագիր։
1805 թվականին մշակել է քամու արագության գնահատման 12 բալային սանդղակը՝ հենվելով առարկաների վրա ունեցած քամու ազդեցության և ծովի ալեկոծության դիտարկման վրա։ 1838 թվականին Բոֆորտի սանդղակը ընդունվել է անգլիական նավատորմի կողմից, իսկ հետո՝ ամբողջ աշխարհի ծովագնացների կողմից։ 1829-1855 թվականներին գլխավորել է Մեծ Բրիտանիայի հիդրոլոգիական ծառայությունը։ 1831 թվականին դարձել է Թագավորական միացյալ ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտի ստեղծման նախաձեռնողներից մեկը։ Ընտրվել է Իռլանդական թագավորական ակադեմիայի անդամ։
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆրենսիս Բոֆորտը սերում է ֆրանսիացի հուգենոտների ընտանիքից, ովքեր 16-րդ դարում փախել էին Մեծ Բրիտանիա՝ պաշտպանվելով ֆրանսիական կրոնական զինվորականներից։
Նրա ծնողները Լոնդոնից տեղափոխվել էին Իռլանդիա։ Նրա հայրը՝ Դանիել Ավգուստ Բոֆորտը, բողոքական եկեղեցու ծառայող էր Իռլանդիայի Միթ դքսության Ան Ուավ բնակավայրում, միաժամանակ Իռլանդական թագավորական ակադեմիայի անդամ էր։ Նրա մայրը եղել է Ալենսթոունների ընտանիքից՝ Վիլյամ ՈՒոլլերի աղջիկը և ժառանգորդը։ Ֆրենսիսը ծնվել է Ան Ուավում 1774 թվականի մայիսի 27-ին [5]։ Ուներ մեծ եղբայր՝ Վիլյամ Լուի Բոֆորտը, և երեք քույր՝ Ֆրենսիսը, Հարիետը և Լուիզան։ 1792 թվականին նրա հայրը ստեղծել և հրատարակել է Իռլանդիայի նոր քարտեզը [6]։
Ֆրենսիսը մեծացել է Ուելսում և Իռլանդիայում։ 14 տարեկան հասակում թողել է դպրոցը և զբաղվել ծովագնացությամբ, թեև երբեք չի դադարել կրթվել։ Հետագայում նա բավականին կրթված էր, որպեսզի կարողանար շփվել իր ժամանակի որոշ հզոր գիտնականների և կիրառական մաթեմատիկոսների հետ, այդ թվում՝ Ջոն Հերշելի, Ջորջ Բիդել Էյրիի և Չարլզ Բէբիջի հետ [7]։
Սեփական փորձից ելնելով, ողջ կյանքի ընթացքում, Ֆրենսիս Բոֆորտը կարևորում էր ծովագնացության ճշգրիտ քարտեզների արժեքը, քանի որ 15 տարեկանում ենթարկվել էր նավաբեկության՝ սխալ կազմված քարտեզի պատճառով։ Բոֆորտի ամենաակնառու նվաճումները կապված են տեղորոշման քարտեզների կազմման հետ։
Կարիերա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաղ ռազմածովային կարիերան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աշխատանքային գործունեությունը սկսելով բրիտանական «Արևելահնդկական» ընկերության առևտրական նավից, Բոֆորտը հասել է միչմանի, լեյտենանտի (1796 թվականի մայիսի 10) և հրամանատարի (1800 թվականի նոյեմբերի 13) աստիճանների։ Նա ծառայել է «Ակվիլիոն» հնգաթև ֆրեգատում, մասնակցել՝ «Փառապանծ Հունիսմեկյան ճակատամարտ»-ին։ 1800 թվականին, Մալագայի ռազմական գործողություններին մասնակցելիս, «Ֆաետոն» նավի վրա Բոֆորտը ծանր վիրավորվել է։ Վերականգնվելու ընթացքում, երբ ստանում էր 45 ֆունտ ստեռլինգ չնչին թոշակ, իր փեսա Ռիչարդ Լովել Էջուորտի հետ Դուբլինից Գոլվեյ հատվածում կառուցել են մի շարք լուսազդանշանորդներ՝ սեմաֆորներ։ Նա այդ գործին նվիրեց կյանքի երկու տարիները՝ չարժանանալով որևէ պարգևատրման [8]։
Անձնակազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերադառնալով ծառայության՝ Բոֆորտը նշանակվեց Թագավորական նավատորմի կապիտան (1810 թվականի մայիսի 30)։ Այն ժամանակ, երբ մյուս սպաները մասնակցում էին ակտիվ գործողությունների, Բոֆորտն ազատ ժամանակն անց էր կացնում կատարելով զոնդավորման և տեղանքի կողմնորոշման աշխատանքներ, աստղագիտական դիտարկումների միջոցով որոշում էր լայնություններ և երկայնություններ, չափում ափագծերի երկարությունը։ Նրա աշխատանքի արդյունքները ամփոփ ներկայացվել են նոր դիագրամներով։
Առաջին անգամ Բոֆորտը նշանակվեց հրամանատար «Վուլիջ» նավի վրա։ Նա նավարկեց դեպի Օստ Ինդիա՝ ուղեցելով Օստ Ինդիայից դեպի Բրիտանիա նավարկող պահակախմբին։ Այնուհետև Ծովակալության հանձնարարությամբ հիդրոլոգիական հետազոտություններ իրականացրեց Հարավային Ամերիկայի Ռիո դե լա Պլատայի գետաբերանի շրջանում։ Փորձագետները շատ տպավորված էին Բոֆորտի անցկացրած հետազոտություններից։ Մասնավորապես, Ալեքսանդր Դելրիմփլը 1808 թվականի մարտին Ծովակալության գրանցամատյանում նկատել է, որ. «մեր մոտ ծառայող սպաներից քչերն են (իրականում ես ոչ մեկին չեմ ճանաչում), որ ունեն նրա մասնագիտական գիտելիքների և հնարավորությունների կեսը, իսկ ձգտումներով և կամային հատկանիշներով՝ նմանը չունի» [9]։
Անատոլիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Վուլիջ»-ից հետո Բոֆորտը նշանակվեց «Ֆրեդերիկշտեյն» [9] նավի հրամանատար։ 1811-1812 թվականներին Բոֆորտը ուսումնասիրեց հարավային Անատոլիան, հայտնաբերեց բազմաթիվ հնագիտական ավերակներ։ Ադանայից ոչ հեռու, Այասում, նավի անձնակազմի վրա թուրքերի անսպասելի հարձակումը ընդհատեց իրականացվող աշխատանքները, իսկ Բոֆորտը ազդրի շրջանում ստացավ լուրջ հրազենային վնասվածք։ Նա վերադարձավ Անգլիա և կազմեց Անատոլիայի քարտեզը։ 1817 թվականին Բոֆորտը հրատարակեց իր «Caramania» գիրքը, որը վերբերում էր Փոքր Ասիայի հարավային ափագծին և հնագիտական ավերակների։
Նավատորմի հիդրոգրաֆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1829 թվականին Բոֆորտը ընտրվեց Թագավորական աստղագիտական ընկերության անդամ [10], և 55 տարեկան հասակում (այն ժամանակվա վարչական աշխատողների թոշակային տարիքը) Բոֆորտը նշանակվեց բրիտանական ծովակալության նավատորմի հիդրոգրաֆ։ Այս պաշտոնում նա ծառայեց 25 տարի։ Բոֆորտը կարողացավ այդ հիդրոգրաֆիական ընկերությունը դարձնել աշխարհի լավագույն գեոդեզիական և քարտեզագրական հաստատությունը։ Գրասենյակի կողմից հրատարակված գրաֆիկները և քարտեզները օգտագործվում են մինչ օրս։ Այդ պաշտոնում աշխատելու տարիներին նա նաև ստանձնեց Անգլիայի Գրինվիչի և Աֆրիկայի Բարեհուսո հրվանդանի աստղադիտարանների ղեկավարումը, ինչպես նաև՝ այն ժամանակաշրջանի ծովային հետազոտություններն ու փորձարկումները։ Ութ տարվա ընթացքում ղեկավարել է Արկտիկական խորհուրդը, որն այդ ժամանակ զբաղված էր դեպի լեգենդար Հյուսիսարևմտյան միջանցք նավարկության ժամանակ անհետ կորած սըր Ջոն Ֆրանկլինի որոնողական աշխատանքներով։ Լինելով Թագավորական ընկերության խորհրդի, Թագավորական աստղադիտարանի և Թագավորական աշխարհագրության ընկերության (որի ստեղծմանը ինքն էր նպաստել) անդամ, Բոֆորտն օգտագործում էր իր դիրքը և հեղինակությունը, հանդես գալով որպես միջնորդ, և օգնելով իր ժամանակի գիտնականներին։ Բոֆորտը ներկայացնում էր աշխարհագրագետների, աստղագետների, օվկիանոսագետների, գեոդեզիստների, օդերևութաբանների խնդիրները այդ կառավարական գործակալություններում, Հիդրոգրաֆիական բյուրոյում՝ օգնելով և նպաստելով նրանց հետազոտություններին։
Բոֆորտն շատ բան էր սովորեցրել Ռոբերտ Ֆիցրոյին։ Ֆիցրոյը ժամանակավորապես ծառայում էր «Բիգլ» հետախուզական նավի վրա այն բանից հետո, երբ նավի նախորդ կապիտանը ինքնասպան էր եղել։ «Բիգլ»-ի երկրորդ ճանապարհորդության հաջողությունից հետո Ֆիցրոյը դարձավ հայտնի և նշանակվեց նավի հրամանատար։ Նա խնդրեց Բոֆորտին «գտնել լավ կրթված և գիտնական ջենթլմենի»՝ որպես ճանապարհորդության ուղեկից։ Բոֆորտը հարցուփորձերի արդյունքում հրավիրեց Չարլզ Դարվինին, ով հետագայում իր հայտնագործությունները վերաձևակերպեց որպես «Էվոլյուցիայի տեսություն» և ներկայացրեց է իր «Տեսակների ծագումը» գրքում։
Հաղթահարելով բազմաթիվ խոչընդոտներ, Բոֆորտը ստացավ Ջեյմս Կլարկ Ռոսսի կառավարական աջակցությունը 1839-1843 թվականների անտարկտիկական ճամփորդությունը իրականացնելու համար։ Այդ ճամփորդության ընթացքում կատարվել է երկրի հրաբխականության լայնամասշտաբ չափումներ։
Բոֆորտը նպաստել է Մեծ Բրիտանիայի ափերի մոտ դիտվող մակընթացությունների և տեղատվությունների վերաբերյալ ճշգրիտ աղյուսակների ստեղծմանը,որով իսկ ոգեշնչել է նման հետազոտություններ կատարելուն Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Օգնելով ընկերոջը՝ Վիլյամ Ուիվելլին, ստացավ վարչապետ հերցոգ Վելինգտոնի համաձայնությունը՝ Բրիտանիայի առափնյա շերտի պահպանությանն ուղղված 200 առափնյա կայաններում աշխատանքների ընդլայնման հարցում։
Բոֆորտը խանդավառությամբ աջակցել է իր ընկերոջը՝ թագավորական աստղագետ և հայտնի մաթեմատիկոս սըր Ջորջ Էյրիին՝ նպաստելով Գրինվիչի և Բարեհուսո աստղադիտարաններում պատմական նշանակության չափումների իրականացմանը։
Պաշտոնաթողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բոֆորտը թագավորական նավատորմից պաշտոնաթող է եղել 1846 թվականի հոկտեմբերի 1-ին՝ 72 տարեկան հասակում, փոխծովակալի կոչումով։ 1848 թվականի ապրիլի 29-ին ստացավ «Բանի շքանշանի ասպետ» շքանշանը, և դարձավ «սըր Ֆրենսիս Բոֆորտ», ինչը համեմատաբար ուշացած տիտղոս էր, եթե հաշվի առնենք նրա առաջխաղացումը՝ սկսած 1829 թվականից։
Անձնական կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բոֆորտն ամուսնացած է եղել Ալիսիա Մագդալենա Ուիլսոնի հետ։ Նրանց որդին՝ Ֆրենսիս Լեստոկ Բոֆորտը (1815-1879), հետագայում ուղևորվել է Հնդկաստան և 1837-1876 թվականներին քաղաքացիական ծառայության անցել Բենգալիայում, որտեղ տասներկու տարի դատավոր է աշխատել։ Նա հայտնի «Բենգալիայի քրեական դատավարության նորմերի ժողովածու» գրքի (1850) հեղինակն է, մահացել է 1879 թվականին։
Բոֆորտի փոքր աղջիկը՝ Էմիլի Էնն Սմայթը, Բուլղարիայի հերոս է, բանաստեղծ, նկարազարդող, կողմ էր բուժքույրական ուսուցման մեջ փոփոխություններին [11]։
Ալիսիա Բոֆորտը՝ Ֆրենսիսի կինը, մահացել է 1834 թվականի օգոստոսի 27-ին։ 1838 թվականին Ֆրենսիսը երկրորդ անգամ ամուսնացել է իր աներորդի Ռիչարդ Էջուորտի և նրա երկրորդ կնոջ աղջկա՝ Հոնորե Էջուորտի հետ:(Ֆրենսիսի քույրը՝ Ֆրենսիս Բոֆորտն ամուսնացել էր Էջուորտի հետ 1810 թվականին, և նրա չորրորդ կինն էր)։
Ավելի քան 200 նամակներում և ամսագրերում պահպանվել են Բոֆորտի նամակագրությունները, որոնք պարունակում են անձնական գաղտնագրումներ։ Բոֆորտը փոխել է Վիժեների ծածկագիրը, ծածկագրի այբուբենը, և ստացել այլ տարբերակ, որն այժմ հայտնի է Բոֆորտի ծածկագիր անունով։ Վերծանված գրառումների միջոցով բացահայտվել է ընտանեկան և անձնական խնդիրներ, այդ թվում՝ սեքսուալ բնույթի։ Ըստ այդ բացահայտումների, 1835-1838 թվականներին, երբ Բոֆորտն ամուսնացած է եղել Հոնորե Էջուորտի հետ, նոյեմբեր ամսին արյունապիղծ հարաբերություններ է ունեցել իր քրոջ՝ Հարիետի հետ։ Նրա օրագրերի գաղտնագրված գրառումները ցույց են տալիս, որ այդ արարքի համար Բոֆորտը տառապել է մեղքի զգացումով [7]։
Բոֆորտը մահացել է 1857 թվականի դեկտեմբերի 17-ին, 83 տարեկան հասակում, Հոուվում, Սուսեքս, Անգլիա։ Բոֆորտը թաղված է Լոնդոնի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու այգում։ Նրա տունը գտնվում է Լոնդոնում, Վեսթմինսթերում, Մանչեսթրի Սթրիթ 51 հասցեում։ Այն նշված է պատմական «կապույտ ցուցանակով», որի վրա կան տեղեկություններ նրա բնակության և ձեռքբերումների մասին [12]։
Ժառանգությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քամու ուժգնության սանդղակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հրամանատարության առաջին տարիներին Բոֆորտը մշակել է քամու ուժի սանդղակի և օդերևութաբանական նշագրության առաջին տարբերակները, որոնք նա պետք է օգտագործեր իր գրանցամատյաններում մինչև կյանքի վերջ։
Աշխարհագրական ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բոֆորտի պատվին անվանվել են մի քանի աշխարհագրական օբյեկտներ, որոնցից են.
- Բոֆորտի ծովը, որը գտնվում է Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսի ավազանում, Կանադայի ափերի մոտ
- Բոֆորտի կղզին, որը գտնվում է Անտարկտիդայում։
Կրիպտոգրաֆիական ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բոֆորտի ծածկագիրը, որը համարժեք է Վիժեների ծածկագրին։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 Lundy D. R. The Peerage
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Kindred Britain
- ↑ 3,0 3,1 Իռլանդական կենսագրական բառարան — Cambridge University Press, Royal Irish Academy, 2009.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ Mollan, R Charles Irish Innovators. — Royal Irish Academy, 2002. — С. 49. — ISBN 978-1-874045-88-5
- ↑ «A new map of Ireland : civil and ecclesiastical»։ Library of Congress։ Վերցված է 2017-07-07
- ↑ 7,0 7,1 Alfred Friendly, Beaufort of the Admiralty, Hutchinson, 1977
- ↑ Royal Naval Biography (1828), p. 85
- ↑ 9,0 9,1 John de Courcy Ireland։ «Francis Beaufort (Wind Scale)»։ On-line Journal of Research on Irish Maritime History.։ Վերցված է 2014-11-29
- ↑ Hume Robert (2014-03-17)։ «Why wind guru Beaufort had to hide a stormy personal life»։ Irish Examiner։ Վերցված է 2016-03-16
- ↑ Elizabeth Baigent, ‘Smythe, Emily Anne, Viscountess Strangford (bap. 1826, d. 1887)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004 accessed 2 May 2015
- ↑ «Francis Beaufort Blue Plaque»։ openplaques.org։ Վերցված է 2013-05-13
| ||||||||||||||||
