Մասնակից:Gayane Gabrielyann/Ավազարկղ1

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Զարգարան (Կուբաչի) հնագույն գյուղը Դաղստանում

Պատմականորեն Դաղստանը բաղկացած էր Հյուսիսային Կովկասի արևելյան մասում գտնվող լեռնային իշխանությունների ֆեդերացիայից: Գտնվելով Հյուսիսային և Հարավային համաշխարհային քաղաքակրթությունների խաչմերուկում ՝ Դաղստանը շատ պետությունների շահերի բախման թատերաբեմ էր, և մինչև 19-րդ դարի սկիզբը, առաջին հերթին, Պարսկական կայսրության (Իրանի) և կայսերական Ռուսաստանի միջև:

Անուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաղստանի Հանրապետության ազգային թանգարան Մախաչկալայում

«Դաղստան» բառն ունի թուրքական և պարսկական ծագում, որն ուղղակիորեն թարգմանվում է որպես «լեռների երկիր»։ Թուրքական «dağ» բառը նշանակում է «լեռ», իսկ պարսկերեն «suffix -stan» նշանակում է «Երկիր»: Դաղստանի որոշ շրջաններ տարբեր ժամանակներում հայտնի էին Լեկիա, Ավարիա և Տարկի անուններով: Դաղստան անվանումը պատմականորեն վերաբերում է Արևելյան Կովկասին, որը զավթվել է Ռուսական կայսրության կողմից 1860 թվականին և վերանվանվել Դաղստանի մարզ։ Դաղստանի ներկայիս, ավելի Ինքնավար Հանրապետությունն ընդգրկում է շատ ավելի մեծ տարածք, որը ձևավորվել է 1921 թվականին որպես Դաղստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն՝ ներառելով Թերեքի մարզի արևելյան մասը։

Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետություն և 6-րդ դարի գյոքթյուրքական արշավանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սասանյան ամրոց, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ

6-րդ դարում Սասանյան կայսրությունը ավելի քան 100 տարվա պատերազմից հետո գրավեց Արևելյան Կովկասը, որի արդյունքում Դաղստանի ամբողջ շրջանը ընկավ Պարսկաստանի ազդեցության տակ։

552 թվականին գյոքթյուրքերը ներխուժեցին հյուսիս-արևելյան Կովկաս և գրավեցին Դաղստանի հյուսիսային ցածրավայրերը։ Պարսկաստանի իշխող շահ Խոսրով առաջինը (531-579թթ․), իր ունեցվածքը Քոչվորների նոր ալիքից պաշտպանելու համար, Դերբենտում սկսեց պաշտպանական ամրություններ կառուցել, որոնք փակեցին Կասպից ծովի և Կովկասյան լեռների միջև նեղ անցումը[1]: Խոսրով Ա-ն տիրապետում էր Գումիկ բերդին[2] ։  Ժամանակակից «Դերբենտ» անվանումը պարսկերեն բառ է (بربند Դարբանդ), որը նշանակում է «դարպաս», որը գործածության մեջ է մտել նույն դարաշրջանում ՝ Մ.թ. 5-րդ դարի վերջին կամ 6-րդ դարի սկզբին, երբ քաղաքը վերակառուցվել է Սասանյան դինաստիայի Կավադ I-ի կողմից։

Հին իրանական լեզվական տարրերը ներծծվել են Դաղստանի և Դերբենտ քաղաքի բնակչության ամենօրյա խոսքի մեջ, հատկապես Սասանյան դարաշրջանում, և դրանցից շատերը պահպանվել են մինչ օրս[3]: Դեռրբենտի և ընդհանրապես Արևելյան Կովկասի «պերսիանացման»[4] քաղաքականությունը նկատվում է շատ դարերի ընթացքում՝ սկսած Խոսրով Ա-ից և վերջացրած Սեֆյանական արքայատողմից Իսմայիլ I-ով և Աբբաս I Սեֆիով: Ըստ «Դարբանդ-Նամե»-ի նկարագրության՝ «ամրությունների կառուցումից հետո Խոսրով I-ը Պարսկաստանից շատ մարդկանց է այստեղ վերաբնակեցրել»՝ Պարսկաստանի ներքին շրջաններից մոտ 3000 ընտանիք տեղափոխելով Դերբենտ և հարևան գյուղեր[3]։ Այս հաղորդագրությունը, ըստ երևույթին, հաստատում է իսպանացի արաբ Համիդ Մոհամմադ Առնատին, ով 1130 թվականին հայտնել Է, որ Դերբենտը բնակեցված է եղել բազմաթիվ էթնիկ խմբերով, այդ թվում ՝ մեծ թվով պարսկալեզու բնակչությամբ[5]։

7-8-րդ դարերի արաբական արշավանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Դաղստանը, Պարսկաստանի Մահմեդական նվաճումից հետո, իրանական իշխանությունից անցավ արաբական տիրապետության: Այս շրջանը հայտնի է 150-ամյա պատերազմով, որը հյուսիս-արևելյան Կովկասյան տարածաշրջանի ժողովուրդները վարում էին արաբների և գյոքթյուրքերի միջև: 643 թվականին, խալիֆ Ումար իբն Խաթաբի օրոք, Արաբական զորքերը Օմար իբն ալ-Խատտաբի գլխավորությամբ գրավեցին Դերբենդը և հարևան տարածքները։  652 թվականին Օմար իբն ալ-Խատտաբի սպանվեց Խազարի Բալանջար քաղաքի պաշարման ժամանակ[6][7]: 662 թվականին գյոքթյուրքերը ներխուժեցին Դաղստան։ 698 թվականին խալիֆ Աբդ ալ-Մալիք իբն Մարվանի եղբայր Մուհամմադ իբն Մարվանը գրավեց Դերբենդը[8]։ 705 թվականին Խալիֆ Ալ Վալիդ |-ի եղբայր Մասլամա Իբն Աբդ ալ-Մալիքը կրկին գրավեց Դերբենդը։

Դաթունայի եկեղեցի, 10-րդ դար: Քրիստոնեությունը Դաղստանում տարածվեց Վրաստանից և Կովկասյան Ալբանիայից, բայց ի վերջո դուրս մղվեց իսլամի կողմից

722 թվականին Յազիդ II խալիֆը զորապետ Ալ-Ջարահ Ալ-Հաքամին ուղարկեց Դերբենդի ամրոցը պաշտպանելու։ «Արաբները, ջախջախելով Խազարը Հարավային Դաղստանում, շարժվեցին դեպի Դաղստանի լեռներ, հաղթահարեցին Համզինի և Գումիկի բնակիչների դիմադրությունը և պատժիչ արշավախմբերում թալանեցին Կայտագն ու Տաբասարանը ՝ իրենց իշխանությունը ճանաչելուց հրաժարվելու համար»: Ալ-Թաբարին պնդում է, որ Ալ-Ջարրայի արշավանքների ժամանակ արաբները հարձակվել են Խազարի վրա:

Պատմիչ Բալամին գրել է, որ 723 թվականին «Ալ-Ջարրան իր զորահրամանում կանչեց իր մերձավորներից մեկին, տվեց նրան երեք հազար զինվոր և ասաց նրան գնա Կայթագ, ոչնչացրու այնտեղ այն ամենը, ինչ հանդիպում ես քո ճանապարհին, պայքæարիր բոլոր նրանց հետ, ովքեր քեզ դիմադրություն ցույց կտան, և վերադարձիր ինձ մոտ մինչև արևածագը»[9]։ 723 թվականին Արաբական զորքերը, Ալ-Ջառայի հրամանատարությամբ, անցան Դաղստանի տարածքով և գրավեցին Բալանջարը։ 730 թվականին Ալ-Ջարրան սպանվեց Մարջ-Արդեբիլի ճակատամարտում[10]։

730-731 թվականներին Մասլամա Իբն Աբդ ալ-Մալիկը՝ խալիֆ Հիշամ Իբն Աբդ ալ-Մալիկի եղբայրը, ամրացրեց Դերբենդը հնարավոր լավագույն ձևերով՝ կառուցելով յոթ երկաթե դարպաս, և իր բանակի հետ շարժվեց դեպի Կումուհ[11][12]։ 732 թվականին Խալիֆ Հիշամի զարմիկ Մարվան Իբն Մուհամմադը գրավեց Լեռնային Դաղստանի հզոր ամրոցները՝ ստիպելով նրանց հարգանքի տուրք մատուցել։ 9-րդ դարի իրանցի հեղինակ իբն Հայյանն ասում է, որ Գումիկն ու Կունզահը վերցնելուց հետո Մարվանը հեռացավ այնտեղից և մտավ Թումենի երկիր[13]։ Ըստ Ալ-Բալազուրիի ՝ Մարվանը 120,000 հոգանոց բանակ տարավ Խազարի տիրույթ[14]։ Խազարի բանակը մի շարք պարտություններ կրեց։ Մարվանը գրավեց Սամանդար քաղաքը[15]։ 797 թվականին գյոքթյուրքերը ներխուժեցին Դաղստան[16]։

Մոնղոլական տիրապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեդալիոն, պատկերում է նստած տղամարդուն ավանդական արքայազնի դիրքում, Դաղստան, 1350-1500թվականներին Լուվր:[17]

Մոնղոլները արշավել են այս հողեր 1221-1222 թվականներին, այնուհետև գրավել Դերբենդը և նրա շրջակայքը 1236-1239 թվականներին՝ դեպի Վրաստան և Դուրձուկետիա արշավանքների ժամանակ ։

Պարսկական տիրապետություն և ռուսական նվաճում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսական ցար Պետրոս Մեծ
Պարսից Նադիր շահը Դաղստանը վերադարձրեց իր կայսրությանը 1735 թվականին[18]

16-րդ դարի սկզբին պարսիկները (Սեֆյանների օրոք) ամրապնդեցին իրենց գերիշխանությունը տարածաշրջանում, որը ընդհատումներով շարունակվեց մինչև 19-րդ դարի սկիզբը։ 16-րդ և 17-րդ դարերում իրավական ավանդույթները կարգավորվեցին և լեռնային համայնքները (ջամաաթներ) ստացան ինքնավարության զգալի աստիճան, մինչդեռ Կումիկի կառավարիչները (շամխալներ) պաշտպանություն խնդրեցին ցարին՝ ռուս-պարսկական պատերազմից (1651-1653թվականներ) հետո, չնայած Ռուսաստանի պարտությանը: Ռուսներն ամրապնդեցին իրենց իշխանությունը տարածաշրջանում 18-րդ դարում, երբ Պետրոս Մեծը գրավեց ծովային Դաղստանը Կասպիական արշավանքի ժամանակ, չնայած այդ տարածքները վերադարձվեցին Պարսկաստանին 1735 թվականին Գյանջայի խաղաղության պայմանագրով:

18-րդ դարը նշանավորվեց նաև Ավարիստանի վերածնունդով, որը նույնիսկ կարողացավ հետ մղել պարսկական Նադիր շահի հարձակումները դեպի Դաղստան արշավի ընթացքում որոշակի պահի և տուրք պարտադրել Շիրվանին և Վրաստանին: 1747 թվականից Դաղստանի մի մասը, որը գտնվում էր պարսիկների տիրապետության տակ, կառավարվում էր Դերբենտի խանության միջոցով, որի կենտրոնը Դերբենտն էր։ 1796 թվականին պարսկական արշավախումբը հանգեցրեց ռուսների կողմից Դերբենդի գրավմանը։ Այնուամենայնիվ, հետագայում ռուսները ստիպված եղան նահանջել ամբողջ Կովկասից՝ ներքին կառավարական խնդիրների պատճառով, ինչը թույլ տվեց Պարսկաստանին հետ վերցնել այդ տարածքը:

1806 թվականին խանությունը անցավ Ռուսաստանի վերահսկողության տակ, բայց միայն ռուս-պարսկական պատերազմից հետո (1804-1813թվականներ) հաստատվեց Ռուսաստանի իշխանությունը Դաղստանի վրա, երբ Պարսկաստանը պաշտոնապես զիջեց այդ տարածքը Ռուսաստանին։ 1813 թվականին, պատերազմում Ռուսաստանի հաղթանակից հետո, քաջարի Պարսկաստանը ստիպված եղավ Ռուսաստանին զիջել Հարավային Դաղստանը՝ Դերբենտի հետ, ինչպես նաև Կովկասի մյուս տարածքները Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով[19]։ 1828 թվականի Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը անորոշ ժամանակով ամրագրեց Ռուսական վերահսկողությունը Դաղստանի նկատմամբ և Պարսկաստանը/Իրանը հանեց տարածաշրջանային ռազմական հավասարումից[20]։

Ժամանակակից պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսական կայսերական վարչակազմը հիասթափեցրեց և դառնացրեց Դաղստանի ժողովրդին: Բարձր հարկերը, զուգորդված կալվածքների բռնագրավմամբ և ամրոցների կառուցմամբ (ներառյալ Մախաչկալան), լեռնաբնակներին մղեցին ապստամբության Դաղստանի Մահմեդական Իմամատի հովանու ներքո, որը ղեկավարում էին Ղազի Մուհամմադը (1828-32թվականներ), Գամզատ-բեկը (1832-34թվականներ) և Շամիլը (1834-59թվականներ): Կովկասյան այս պատերազմը շարունակվեց մինչև 1864 թվականը, երբ Շամիլը գերեվարվեց, և ավերիչ խանությունը վերացվեց:

Դաղստանն ու Չեչնիան օգտվեցին ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-78թվականներ) և ապստամբեցին  կայսերական Ռուսաստանի դեմ։ 1917 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Ինգուշեթիան, Չեչնիան և Դաղստանը անկախություն հռչակեցին Ռուսաստանից և կազմեցին մեկ պետություն, որը կոչվում էր «Հյուսիսային Կովկասի Միացյալ բնակիչներ», որը հայտնի է նաև որպես «Հյուսիսային Կովկասի լեռնային Հանրապետություն»: Այս ինքնահռչակ երկրի մայրաքաղաքը դարձավ Դաղստանի Թեմիր Խան Շուրան[21][22][23]: Առաջին վարչապետը չեչեն քաղաքական գործիչ Տապա Չերմոևն էր, երկրորդ վարչապետը ինգուշ քաղաքական գործիչ Վասան-Գիրեյ Ջաբագիևն էր, ով նաև 1917 թվականին երկրի սահմանադրության հեղինակն էր։ 1920 թվականին վերընտրվել է երրորդ անգամ։

1917 թվականի հոկտեմբերին Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Օսմանյան բանակները գրավեցին Ադրբեջանն ու Դաղստանը, և տարածաշրջանը  դարձավ կարճատև գոյություն ունեցած Հյուսիսային Կովկասի  Լեռնային հանրապետության մի մասը։ Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմում, ավելի քան երեք տարվա մարտերից հետո, բոլշևիկները (կոմունիստները) հաղթեցին, և 1921 թվականի հունվարի 20-ին հռչակվեց Դաղստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը: Այնուամենայնիվ, Իոսիֆ Ստալինի արդյունաբերացումը հիմնականում շրջանցեց Դաղստանը, և տնտեսությունը լճացավ, ինչը Հանրապետությունը դարձրեց Խորհրդային Ռուսաստանի ամենաաղքատ մասը։

1999 թվականին Չեչնիայից իսլամիստական խմբավորումը, որը ղեկավարում էին Շամիլ Բասաևը և Իբն Ալ-Խաթաբը, ռազմական ներխուժում սկսեց Դաղստան՝ «Դաղստանի անկախ Իսլամական պետություն» ստեղծելու նպատակով։ Ռուս զինվորականները զավթիչներին հետ շպրտեցին Չեչնիա։ Վրեժ լուծելով՝ ռուսական զորքերը կրկին ներխուժեցին Չեչնիա այդ տարի ավելի ուշ: 2000-ականների սկզբին Դաղստանում նկատվում էր իսլամիստների ռազմատենչության աճ[24]։ Բռնությունները Հանրապետությունում տեղի են ունեցել 2010-2012 թվականներին։ Այս աճը որոշ մարդկանց ստիպեց վախենալ, որ Դաղստանը պատրաստվում է քաղաքացիական պատերազմի մեջ մտնել կրոնական հողի վրա: Մախաչկալան, Կասպիյսկը, Դերբենդը, Խասավյուրտը, Ղզլյարը, Սերգոկալան, Ունցուկուլը և Ցումադինսկը դարձել են զինված անկարգությունների օջախներ:

2023 թվականին՝ Իսրայելա-պաղեստինյան պատերազմի ժամանակ, հակասեմական հարձակումների ալիք տարածվեց Հյուսիսային Կովկասում, ներառյալ Դաղստանում[25][26]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Al-Tabari (d. in 923) informs about the participation of three Sassanid rulers – Peroz I (457-484), Kavadh I (488-531) and Khosrau I (531-579) in the construction of fortifications in Derbent. (М. Т. Гаджимурадов, Л. П. Магомедов. История Дагестана. М. 2007. С. 47.)
  2. ↑ Ибн Рустэ. Из книги драгоценных камней. (Пер. Караулова Н. А.) — Тифлис. 1903; Баладзори. Книга завоеваний стран. — Баку. 1927. С. 7.
  3. ↑ 3,0 3,1 «DAGESTAN». Վերցված է 11 June 2015-ին.
  4. ↑ Saidov and Shikhsaidov, pp. 26-27
  5. ↑ Bol’shakov and Mongaĭt, p. 26
  6. ↑ In this period, Salman ibn Rabi, brother of Abd al-Rahman, also is mentioned; Ат-Табари. Указ. соч. Сер. 1. С. 2890; Ибн ал-Асир. Ал-камиль фи-т-тарих. Каир, 1934. Т. 3. С. 66.
  7. ↑ Ат-Табари. Тарих ар-русуль ва-л-мулук. Сер. 1. С. 2667
  8. ↑ Мовсес Каланкатваци. История страны алуанк. Ереван, 1984. С. 160.
  9. ↑ Балами. Тарих-е Табари. — Тегеран, 1958.
  10. ↑ In 705 caliph Al-Walid I sent his brother Maslama Ibn Abd al-Malik to capture Derbent. In 725, caliph Hisham removed al-Djarrah al-Hakami and appointed as the ruler of greater part of Caucasus his brother Maslama Ibn Abd al-Malik. In 729 the caliph appointed al-Djarrah a second time and removed Maslama Ibn Abd al-Malik. In 730, the caliph appointed Maslama Ibn Abd al-Malik as a ruler again. In 732, the caliph appointed Marwan Ibn Muhammad the ruler of Caucasian territories. Marwan Ibn Muhammad (744—750) was the last caliph of Umayyad dynasty. (Балазури, с. 19—20; ал-Якуби, с. 8—9; ал-Куфи, VIII, с. 80—82, 141 — 142, 210; Ибн ал-Асир, V, с. 70, 90, 95.).
  11. ↑ Тарихи Дербенд-наме. Историч. хроника / Под ред. М. Алиханова-Аварского, вступ. ст. и комментарии А.Р. Шихсаидова. — Махачкала, ИД «Эпоха», 2007.
  12. ↑ Г. Р. Оразаев. Дербент-наме. Дагестанские исторические сочинения. М. Наука. 1993.
  13. ↑ Бейлис В. М. Сообщения Халифы ибн Хаййата ал-'усфури об арабо-хазарских войнах в VII - первой половине VIII в. // Древнейшие государства Восточной Европы. 1998. М.,2000. С.43.
  14. ↑ Ал-Белазури. Китаб футух ал-булдан. Лейден, 1866. С. 207; Ал-Куфи. Книга завоеваний. Баку, 1981. С. 49.
  15. ↑ Левонд. Патмутюн. СПб., 1887. С. 113-114.
  16. ↑ А. К. Бакиханов. Гюлистан и Ирам. Период второй 644-1258.
  17. ↑ «Médaillon au personnage assis». 1350.
  18. ↑ Derbent Timeline https://derbentonline.com/derbent-timeline/
  19. ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 1598849484
  20. ↑ Aksan, Virginia. (2014). Ottoman Wars, 1700-1870: An Empire Besieged page 463. Routledge. 978-1317884033
  21. ↑ «ISO Brain - Premium Supplement For Your Brain». September 18, 2022. Արխիվացված է օրիգինալից February 23, 2014-ին.
  22. ↑ «Russian Civil War Polities». www.worldstatesmen.org.
  23. ↑ «Republic of the North Caucus Federation».
  24. ↑ «Dagestan edges closer to civil war | Guardian Weekly | guardian.co.uk». www.theguardian.com.
  25. ↑ «Hundreds storm airport in Russia in antisemitic riot over arrival of plane from Israel - CBS News». www.cbsnews.com (ամերիկյան անգլերեն). 2023-10-30. Վերցված է 2023-10-30-ին.
  26. ↑ «Anti-Israel mob storms Dagestan airport in Russia». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2023-10-29. Վերցված է 2023-10-30-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Gayane_Gabrielyann/Ավազարկղ1&oldid=9022945» էջից