Մասնակից:Մանե Աբովյան/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հուննու
Ընդհանուր քանակ
Բնակեցում
Կենտրոնական Ասիա, Մոնղոլական բարձրավանդակ, Հարավային Սիբիր
Լեզու(ներ)
հուննուերեն
Հավատք(ներ)
թենգրիականություն

Հուննու (լատին․՝ hunni, սողդ՝. hwn, չինարեն՝ 匈奴 сюнну, հին չինարեն՝. **qʰoŋ — naː), հին քոչվոր ժողովուրդ, մ.թ. ա. 220 թվականից մինչև մ. թ. II դար: Բնակվել են Չինաստանի հյուսիսում գտնվող տափաստաններում[1]: Նրանց արշավանքներից պաշտպանվելու համար Ցին Շի Հուանդին կառուցեց Չինական Մեծ Պատը: Հուննուն ակտիվ պատերազմներ մղեց չինական Հան կայսրության հետ, որի ընթացքում նրանք համախմբվեցին մեկ տերության մեջ, որը ենթարկեց հարևան քոչվոր ցեղերին: Ավելի ուշ Չինաստանի և սյանբի ցեղերի հետ պատերազմների, ինչպես նաև քաղաքացիական կռիվների արդյունքում Հուննիների տերությունը փլուզվեց:

Հուննուի մասին հայտնի է հին չինական աղբյուրներից և նրանց հուշարձանների հնագիտական պեղումներից, որոնցից առաջինը իրականացվել է XIX դարի վերջին-XX դարի սկզբին Յ. Դ. Տալկո-Գրինցևիչի կողմից (սուջինյան գերեզմանոցներ Կյախտա քաղաքի մոտ), իսկ հետո առավել նշանակալից գտածոները կատարվել են XX դարի սկզբին Պ.Կ. Կոզլովի կողմից (նոին-ուլինյան բլուրներ Սելենգայի հովտում)[2]:

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուննուի նախնիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինացիների նախնիները անդադար պատերազմներ էին մղում այլ ցեղերի հետ, ինչպիսիք են ժունները և դին: Նշվում է հունյու ցեղը։ Այս ցեղն ապրում էր ժուններից հյուսիս գտնվող տափաստաններում։ Պրահունյան ցեղերը՝ հանյուն և հունյուն, ապրում էին տափաստանում, որը հարում էր Գոբի անապատի հարավային եզրին։ Ըստ մի շարք հետազոտողների՝ հուննուի նախնիներն են հունյու (սյունյու)[3] համայնքի մեջ մտնող ցեղերը՝ չունվեյ (շունվեյ)[4], գույֆան[5], հանյուն (սյանյուն)[6], ժուն, շան-ժուն[3], ցյուան-ժուն (ցյուաններ, հուններ)[7][8][9], դի (բեյդի)[5][10][11](ներառյալ բայդի, չիդի)[12]։

Մ.թ.ա. X դարում հուննուն սկսեց աստիճանաբար տեղափոխվել Գոբիի հարավային ծայրամասից դեպի հյուսիս[13]։ Լ. Ն. Գումիլևը կարծում էր, որ հուննուները ինքնուրույն յուրացրել էին քոչվոր անասնապահությանը և սովորել էին անցնել անապատները:

Հյուսիս տեղափոխվելուց հետո 300 տարվա ընթացքում հուննուների թիվն աճել է, և մ.թ.ա. 822 թվականին նրանք հարձակվել են Չժոուի վրա։ Չինացիները հետ են մղել արշավանքը, որից հետո հուննուն չի հիշատակվել չինական տարեգրություններում հաջորդ 500 տարիների ընթացքում: Այդ ժամանակ Արևելյան Մոնղոլիայի և Անդրբայկալյան տափաստաններում մշակվեց սալիկապատ գերեզմանների մշակույթ։ Մարդաբանորեն սալիկապատ գերեզմանների մշակույթի կրողները պատկանում էին մոնղոլոիդ ցեղի պալեոսիբիրյան տիպին, որին մարդաբանները վերագրում են նաև հուննուին, դունհուին և սիանբիին[3][14]։

Հուննական տերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական պատմագրության մեջ հուննուն հայտնվում է մ.թ.ա. V դարից ոչ շուտ, երբ Հյուսիսային Չինաստանի նստակյաց բնակչության վրա նրանց արշավանքները չինացիներին դրդեցին սկսել առանձին ամրությունների կառուցումը, որոնք հետագայում միավորվեցին Չինական Մեծ պատի մեջ: Հուննուի սպառնալիքն ուժեղացավ մ.թ. ա. III դարում, երբ քոչվորները ստեղծեցին հզոր ցեղային դաշինք՝ ղեկավար-շանյուի գլխավորությամբ։ Հուննական տերությունը զբաղեցնում էր Մոնղոլիայի և Հարավային Սիբիրի զգալի մասը՝ տարածվելով արևելքում գտնվող Մանջուրիայից մինչև արևմուտքում գտնվող Պամիր:

Հուննուները հիանալի ձիավորներ էին, և նրանց բանակը բաղկացած էր 300 հազար ձիավոր նետաձիգներից: Կառքերը, որոնք կազմում էին չինական բանակի հիմքը, դժվարանում էին դիմակայել նրանց արշավանքներին։ Չինական Մեծ պատի կառուցումը նախատեսված էր Չինաստանի հյուսիսային սահմանները հուննուից պաշտպանելու համար, բայց այս խնդիրն ամբողջությամբ չի լուծվել: Չինացի կառավարիչները հարուստ նվերներով և դիվանագիտությամբ փորձեցին քոչվորներին հարմարեցնել չինական ապրելակերպին, շատ չինացի արքայադուստրեր ամուսնացան հուննուի առաջնորդների հետ:

Մ.թ.ա. մոտ 50 թվականին կայսրությունը բաժանվեց երկու մասի. արևելյան հուննուները ճանաչեցին չինական կայսեր գերակայությունը, իսկ արևմտյան հուննուները տեղահանվեցին Կենտրոնական Ասիա:

93 թվականին Չինաստանի, սյանբիի, դինլինների և Թուրֆանի օազիսի բնակիչների կոալիցիան ջախջախեց հուններին Իխ Բայանի ճակատամարտում, իսկ 155 թվականին սյանբիի առաջնորդ Տյանշիհուայը ջախջախեց հուններին, ինչը հանգեցրեց հուննի էթնոսի բաժանմանը չորս ճյուղերի, որոնցից մեկը միաձուլվեց հաղթական սյանբիացիների հետ, մյուսը գաղթեց Չինաստան, երրորդը մնաց անտառներում և լեռներում, Տարբագատայի կիրճերում և Սև Իրտիշի ավազանում, չորրորդը մարտերով նահանջեց արևմուտք և 158 թվականին հասավ Վոլգա և ստորին Դոն։ Նրանց ժամանման մասին հայտնել է անտիկ աշխարհագրագետ Դիոնիսիոս Պերիեգետը[15]։ Ըստ տարածված կարծիքի՝ հուննուի մի մասը հասել Է Եվրոպա և ճանապարհին միախառնվելով թյուրքական, արևելա-սարմատական և ուգրական ցեղերի հետ՝ առաջացրել է նոր ժողովուրդ, որը Եվրոպայում հայտնի է հոներ անունով[16]։ Դեպի արևմուտք նահանջի ընթացքում, այսպես կոչված, սակավ հուննուների չորրորդ մասը մնում է Սեմիրեչեի և Արևմտյան Սիբիրի տարածքներում Յուեբան պետության ձևավորմամբ (160-490)։ Փարքերը և թուրքագետ Դիբոն կարծում են, որ «յուեբանը» ժամանակակից հնչողություն է, իսկ "«ավարը»՝ հնագույն հնչողություն[17][18]։ Բազմաթիվ գերեզմանոցներ, ինչպես նաև դեպի արևմուտք հունական շարժման իրական հետքեր, հայտնաբերվել են հնագետների կողմից Թալասի հովտում, Կենտրոնական Թիան Շանում, Ֆերգանում, Տաշքենդի օազիսում, Չաթկալ հովտում, Չոն Ալայում: Հոների նյութական մշակույթի անհատական տարրերը (Նոին-ուլինսկի տիպի ներդիրներով զարդեր) հայտնաբերվել են Արալայի «ճահճային քաղաքներում», այդ տարրերի զարգացումը նկատվում է Արևմտյան Ղազախստանում: Մեծ նշանակություն ունի ստորին Վոլգայի վրա հոների գերեզմանոցների հայտնաբերումը, և դրանցից մի քանիսը պատկանում են մ.թ. I-II դարերին և վկայում են Եվրոպայի արևելյան սահմաններ հոների վաղ ներթափանցման մասին։ Հոների առանձին, դեռևս ցրված հետքերը երևում են Կովկասում և Ղրիմում[19]։

Հուննուն Չինաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ չինական տերությունը թուլացավ, նրա ղեկավարները սկսեցին ներգրավել հուննուի առաջնորդներին Չինաստանի հյուսիսային սահմանները պաշտպանելու համար: Այս զինված կազմավորումները բազմիցս զենք են բարձրացրել հենց չինացիների դեմ։ Նրանց միջամտությունը Չինաստանի ներքին գործերին հատկապես ակտիվացավ Հան կայսրության անկումից և Երեք թագավորությունների ժամանակաշրջանից հետո։ 304 թվականին հարավային հուննի ռազմական ղեկավարներից մեկը՝ Լյու Յուանը, իրեն հռչակեց հուննի բոլոր ֆեդերացիաների շանյու և Հյուսիսային Հան պետության կայսր։ Դրա իրավունքը նրան տվել է ծագումը Չինաստանի Հան կայսրերից ծագումը։ 329 թվականին Լյու Յուանի դինաստիան տապալվեց հուննի մեկ այլ զորահրամանատար Շի Լեյի կողմից։ IV-V դարերում հարավային հուննուն Հյուսիսային Չինաստանի տարածքում հիմնադրեց պետություններ՝

Հուննուի ցրված ջոկատների ներխուժումները չինական սահմաններ շարունակվեցին IV դարում, բայց V դարից հետո նրանց անունն այլևս չի հիշատակվում չինական աղբյուրներում։

Իշխանության կարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շանյու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շանյու (ավագ) էր կոչվում էր հուննուի 24 երեցներից գլխավորը։ Սկզբում շանյուն ընտրվում էր երեցների համագումարում, բայց Մոդեն ընդհատեց այդ ավանդույթը և հիմնեց շանյուի դինաստիան։ Շանյույի ընտրությունը պահպանվել էր որպես պայմանական ընթացակարգ իշխանությունը նոր շանյույին հանձնելու ժամանակ, որը նշվում էր նախորդի կտակում:

Հուննու կայսրության մայրաքաղաք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թվականին Ուլան Բատորի պետական համալսարանի հնագիտության ամբիոնի դոցենտ, հնագիտական հետազոտությունների խմբի ղեկավար Թումուր-Օչիրին Իդերհանգայը սկսեց ուսումնասիրել Հուննու կայսրության քաղաքական կենտրոնը[20]։ Հին քոչվոր հուննու կայսրության մայրաքաղաքի ավերակները հայտնաբերվել են Մոնղոլիայի Օրխոն գետի հովտում մի խումբ հետազոտողների կողմից՝ Թումուր-Օչիրին Իդերհանգայի գլխավորությամբ: Պեղումները կատարվել են դեռևս 2017 թվականին, սակայն դրանց արդյունքները հրապարակվել են միայն 2020 թվականի ամռանը[21]։

Քաղաքը կոչվում է մոնղ.՝ Луут կամ հին չինարեն՝ Լունչեն (վիշապի քաղաք): Հետազոտողները «վիշապի քաղաքում» հայտնաբերել են կրկնակի պատ և արհեստական լողավազան, որն օգտագործվել է որպես ջրամբար: Բացի այդ, հայտնաբերվել են կառույցի մնացորդներ, որոնք զարդարված էին հանցզիի հնագույն գրությամբ, որն ասում է «Տենգարին Xүү»՝ «երկնքի որդի»։ Այս գրությունը հիմնական ապացույցն էր այն բանի, որ հայտնաբերված քաղաքը հուննուի մայրաքաղաքն է:

Շանյուի տոհմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շանյուի տոհմը կոչվում էր Սի Լուան-դի: Հուննուն ուներ երեք ազնվական տոհմ՝ Հուան, Լիան, Սյուբու։ Ըստ Գումիլյովի ենթադրության՝ 藍 «լան»՝ «կապույտ-կանաչ» տոհմը սերում էր չինական իշխան Շուն Վեյից։ Շանյուն կին էր վերնում միայն այս տոհմերից: Իշխանության կարևոր պաշտոնները նույնպես փոխանցվում էին այս ազգանունների ներսում, այսպես՝ Սյուբուն դատավորներ էին։ Մնացած տոհմերն ունեին իրենց երեցները, որոնք ունեին իրենց զորքերը։

Հուննուի դասերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական տարեգրություններում նշվում է հուննուների դասերի բարդ համակարգի առկայության մասին։ Բարձրագույն դասը բաժանվում էր «արևելյան»՝ ավագ և «արևմտյան»՝ կրտսեր։ Բարձրաստիճան բոլոր պաշտոնյաները շանյուի անմիջական հարազատներն էին՝

  1. Չժուկի-իշխան՝ սովորաբար Արևելյան Չժուկի իշխան՝ գահաժառանգ
  2. Լուլի-իշխան
  3. Մեծ առաջնորդ
  4. Մեծ Դյուի
  5. Մեծ Դանհուն

Սովորական պաշտոնյաները կոչվում էին «գուդուհոու»։ Տոհմական ազնվականության դասերը կախված չէին շանյուից։

Իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուննուն օգտվում էր սովորական իրավունքից: Դատը ընթանում էր 10 օրվա ընթացքում։ Հարձակման կամ գողության համար նախատեսված էր մահ, կային նաև այլ պատիժներ։ Մոդեն մահապատիժ էր նախատեսել ռազմական հանցագործությունների համար։ Գոյություն ուներ նահապետական ստրկություն, իսկ պարտային ստրկության և ստրկավաճառության մասին հիշատակումներ չկան։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոզլովի կողմից Նոին-ուլինսկի բլուրներում հայտնաբերված գտածոները (մասնավորապես՝ գործվածքները, այժմ՝ Պետական Էրմիտաժում) մեծամասամբ ունեն չինաստական, իրանական կամ բյուզանդական ծագում[22], ինչը վկայում է հուննու ժողովրդի առևտրա-դիվանագիտական կապերի ծավալի մասին։

Ռազմական գործ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յուրաքանչյուր հուննու ռազմիկ էր: Հուննուների բանակը կազմավորվել է տոհմային հիմունքներով։ Ընդհանուր առմամբ հուննու զորքն ուներ 24 հրամանատար, որոնցից յուրաքանչյուրը կրում էր վանկիի տիտղոսը և ղեկավարում էր տասհազարավորների ջոկատը: Չինացիները հուննուի բանակը գնահատում էին 300,000 հեծյալ, հիմնականում ձիավոր նետաձիգներ: Միանգամայն հնարավոր է, որ այս ցուցանիշը ուռճացված է, ինչպես Չինաստանի շատ պատմական փաստաթղթերում։ Հուննուն փորձում էր մանևրելի պատերազմ վարել՝ սպառելով հակառակորդին և հեռահար պայքար մղելով չամրացված շարքերում: Հուննուն հաջողությամբ կիրառում էր եզրային ծածկույթներ, կեղծ նահանջներ և որոգայթներ: Գրավվածը դառնում էր զինվորների սեփականությունը: Հեռահար մարտական միջոցները (աղեղներն ու նետերը, որոնք նրանց հիմնական զենքն էին) և սարքավորումները (կապանքները) բնորոշ էին «քոչվորներին»: Մերձամարտում հուննուն կռվում էր սրերով և կարճ նիզակներով։ Օգտագործվել են նաև մեկ եզրով ուղիղ դաշույններ։ Հուննի մարտիկները զրահ էին հագնում փոքր երկաթե թիթեղներից։

Տուրք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուննուն հարկ չէր վճարում մինչև Լաոշան շանյուն։ Շանյուն տուրք էր հավաքում նվաճված ժողովուրդներից։ Դոնգուն վճարում էր ձիերով և կաշվով, Թուրքեստանի օազիսները՝ գյուղատնտեսական արտադրանքով, տանգուտները՝ երկաթով, մորթիները վճարվում էին հյուսիսային ցեղերի կողմից: Չինացիները երբեմն արժեքավոր «նվերներ» էին ուղարկում՝ մետաքս և շքեղ իրեր։ Նվաճված ժողովուրդներից ստացված եկամուտներն ու տուրքերը ամբողջությամբ չէին մտնում շանյուի գանձարան։ Հուննուի կողմն անցած չինացի ներքինի Յուեն շանյուի մերձավորներին սովորեցրել է գրքեր սկսել՝ մարդկանց, անասուններին և ունեցվածքը հարկելու համար։ Շանյուի իշխանությունը վայելում էր անվիճելի հեղինակություն, բայց իզուր չէ, որ հունները զիջեցին իրենց հին ազատությունը։ Հուննի հասարակության մեջ սկսվեց առատության և շքեղության դարաշրջանը, բայց միևնույն ժամանակ բարքերի անկումը։

Էթնիկ պատկանելություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գուստավ Ռամստեդտը ենթադրում էր, որ հուննու լեզուն արտացոլում է այն վիճակը, որի դեպքում թյուրքական լեզուները դեռևս չէին առանձնացել մոնղոլերենից[23], բայց այդ տեսակետը այժմ ակնհայտորեն հնացած է, քանի որ ալթայան լեզուների տարանջատումը այժմ վերագրվում է ավելի վաղ ժամանակաշրջանի[24]։

«Սյուննու» (հուննու) բառը հաճախ օգտագործվել է որպես հյուսիսային քոչվոր ժողովուրդների ընդհանրացնող անուն՝ Ցզինից (265-420), Վեյից (220-266) և Հարավային և Հյուսիսային դինաստիաներից (420-589) հետո[25]։ «Լյանի պատմության» («Ժուժանի տարեգրության» գլուխ) մեջ ասվում է. «Վեյի և Ցզինի ժամանակ սյոննուն բաժանվում էր հարյուրավոր և հազարավոր ցեղերի, յուրաքանչյուրն ուներ իր անունը»։ Սա կարելի է ապացույց համարել[25]։ «Լյանի պատմության» («Բոլոր Արևելյան բարբարոսների տարեգրության» գլուխ) մեջ ժուժաններին անվանում են «սյուննուների հետնորդներ» և «այլ սյուննուներ»[25]։ «Վեյ դինաստիայի պատմության» մեջ («Գաոցզյույի տարեգրության» գլուխ) գաոցզյույ ազգությունը կոչվում է «սյուննուների եղբորորդիներ», «Չժոուի պատմության» մեջ («Թյուրքերի տարեգրության» գլուխ) աշինան կոչվում է «այլ սյուննու» [25]։

Մոնղոլական տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունների մոնղոլախոսությունը պատմագրության մեջ հունների ծագման վերաբերյալ ամենահին տեսակետն է։ XVIII դարում Պ. Ս. Պալլասը առաջ քաշեց այս տեսությունը, իսկ XIX դարում Ռաշպունցագը[26], Վ. Բերգմանը, Ի. Շմիդտը, Գ. Ն. Պոտանինը, Կ. Ֆ. Նեյմանը, Ա. Տերրին, Ն. Յ. Բիչուրինը զարգացրին մոնղոլական տեսակետը։ Մոնղոլական ծագումը պաշտպանել են Ա. Լուվսանդենդևը, Բ. Ռենչինը, Բ. Մունկաչին[27]։ Հունների ծագման մոնղոլական տարբերակին հավատարիմ են մի շարք ժամանակակից ռուս պատմաբաններ՝ Ա. Պ. Օկլադնիկով, Ն.Ն. Դիկով, Ի.Լ. Կիզլասով, Գ.Ն. Ռումյանցև, Մ.Վ. Վորոբյով, Բ. Բ. Դաշիբալով և ուրիշներ։

Այս տեսության կողմնակիցները այն կարծիքին են, որ հուննու բառը մոնղոլերեն և բուրյաթերեն լեզուներով նշանակում է մարդ: 2011 թվականին Մոնղոլիան տոնեց իր պետականության 2220-ամյա հոբելյանը[28][29]։ Կղմինդրե գերեզմանների մշակույթը վերագրվում է հունների և պրոտոմոնղոլների նախնիներին[30]։ «Սունի գրքում» տեղեկություն կա, որ «ժուժանների» մեկ այլ անուն է «թաթար», նաև կոչվում է «թարթառ»[31]։ Հուննի պետության անկումից հետո 100,000 ընտանիքներ (ավելի քան 500,000 մարդ) հունգուն դարձան սյանբիացիներ՝ ընդունելով «սյանբի» ժողովրդական անվանումը, և դա ցույց է տալիս այս ժողովուրդների սերտ ազգակցությունը: Դա Հյուսիսային հունների բնակչության մեծամասնությունն էր[32]։

Ըստ Ն. Յ. Բիչուրինի՝ մոնղոլները գտնվում էին Հուննուի և Դուն-Հուի գերագույն իշխանության ներքո։ Նա հուննուն անվանում է մոնղոլների հին ժողովրդական անուն: Բիչուրինը գրում է. «Հունյույը, Հյանյուն և Հուննուն երեք տարբեր անուններ են նույն ժողովրդի համար, որն այժմ հայտնի է մոնղոլներ անունով»: Տարբեր ցեղեր՝ հուննուն, դոնգուն, հոները, սյանբին, ժուժանը, տուգյուն, ըստ Բիչուրինի, ոչ այլ ինչ էին, քան մոնղոլական ցեղեր։ Թուգուի տունը նա անվանում է Հուննու տան առանձին ճյուղ՝ Աշինա մականունով։ Նա հավատում էր, որ չինական տարեգրություններում «տուկյուե» կոչվող ժողովուրդը մոնղոլական էր և հայտնի էր դուլգա ժողովրդական անունով։ Արևմտյան Եվրոպայի օրիենտալիստները անտեսեցին չինական պատմության հավաստիացումը և ուշադրություն հրավիրեցին թուրքի հետ թուգուի համահունչության վրա և հիմք ընդունեցին, որ մոնղոլները, որոնք հայտնի են դուլգա ժողովրդական անունով, թուրքեր են. և քանի որ դուլգա տան նախնիները եկել են հունների տնից, հունները թյուրքական ցեղի ժողովուրդ էին: Մոնղոլների և թուրքերի այս խառնուրդը Արևմտյան Եվրոպայի գիտնականներին առաջնորդեց դեպի հին ժամանակներում Կենտրոնական Ասիայում բնակվող մոնղոլական ցեղի ժողովուրդների սխալ հասկացությունները: Այսպիսով, նկատելով հին թյուրքերի և մոնղոլական ցեղերի վերաբերյալ հասկացությունների շփոթություն, Բիչուրինը եզրակացություն է անում թյուրքական կագանատի իշխող կլանի մոնղոլախոսության մասին[33]։ Իշխող Աշինա տոհմի մոնղոլախոսությանը աջակցել են նաև մի շարք այլ գիտնականներ։ Ըստ Լ. Ն. Գումիլյովի, երբ Աշինի միավորումը «մտավ պատմության ասպարեզ, նրա բոլոր ներկայացուցիչներին հասկանալի էր այդ ժամանակի միջցեղային լեզուն՝ սյանբիերենը, այսինքն՝ հին մոնղոլերենը»[34]։ Պրոտոմոնղոլական (սյանբիական) տոգոնների և տուգյուի միջև էթնոգենետիկ կապերի մասին իր աշխատության մեջ գրում է Ն. Վ. Աբաևը[35]։

Չինգիզ Խանի նամակում, որը նա ուղարկել է դաոսական վանական Չան-Չունին, հիշատակվում են հետևյալ խոսքերը. «...մեր շանյու Մոդեի օրոք»[36]։

Հունների, միջնադարյան և ժամանակակից մոնղոլների բազմաթիվ մշակութային տարրեր համընկնում են, և նրանց միջև կա ակնհայտ մշակութային շարունակականություն[37][38]։

Մոնղոլական ժողովուրդների ժամանակակից խորհրդանիշը՝ սոեմբոն, սկիզբ է առնում արևի և լուսնի պատկերով հուննի խորհրդանիշից[39][40]։

Թյուրքական տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուննուների ծագման թյուրքական տեսությունը ներկայումս ամենատարածվածներից մեկն է և քիչ, թե շատ ապացուցված է համաշխարհային գիտության մեջ: Հունների ծագման թյուրքական տեսության կողմնակիցների թվում են Է. Պարկերը, Ժան-Պիեռ Աբել-Ռեմուզան, Յու. Կլապորտը, Գ. Ռամսթեդտը, Աննեմարի ֆոն Գաբայնը, Օ. Պրիցակը, Լ. Ն. Գումիլյովը և այլք[41]։

Հայտնի թուրքագետ Ս. Գ. Կլյաշտորնին հուննուին համարում էր թյուրքալեզու ցեղեր[42]։

Չինական աղբյուրները, որոնք ներկայումս թյուրքերի մասին տեղեկատվության հիմնական աղբյուրներն են, բավականին ամուր են այն պնդման մեջ, որ թյուրքերը հունների հետնորդներ են: Այն գրվել է՝ նպատակ ունենալով մատնանշել ավելի շատ էթնիկ, քան քաղաքական շարունակականություն: Յուեբանի մասին բաժնում Յուեբանը կոչվում է հյուսիսային հուննու, նրանց լեզուն նույնն էր, ինչ գաոցզյուն, այսինքն՝ թյուրքերեն[43]։

VI դարի կեսերին հուննուի հետնորդները ստեղծեցին Թյուրքական խաքանություն և սկսեցին իրենց անվանել «Երկնային թյուրքեր»[44]։

Պատմաբանները նշում են հին թյուրքերի և հուննուների շատ սովորույթների նմանության մասին, սակայն վերջիններիս լեզվական պատկանելության հարցը դեռևս բաց է մնում։ Թեև տարածված կարծիք կա հուննուների թյուրքախոսության մասին, սակայն նրա կողմնակիցները չեն ժխտում իրանական որոշ փոխառություններ[45]։ Թյուրքական պատկանելության մանրամասն հիմնավորումը տրվում է Ա.Վ. Դիբոյի «Վաղ թուրքերի լեզվական շփումները» գրքում (մաս 1, 2007): Որոշ գիտնականներ (Բ.Ա. Սերեբրենիկով) հուննու լեզվի ժառանգ են համարում չուվաշերեն (բուլղար) լեզուն։ Նախաթուրքական-չուվաշերեն լեզուն հատկապես արխայիկ է և պարունակում է «հուն» արմատով շատ բառեր՝ հունաշա-աներ, հունամա-զոքանչ, հունատ- բազմապատկել։ Հայտնի է նաև, որ հունները, ինչպես բուլղարները, արևապաշտներ էին։

Արևելաիրանական տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենթադրություններ են արվել նաև հուննուերենի՝ իրանական կամ ենիսեյական լեզուներին դասվելու մասին։ Գ. Բեյլին[46], Բեքվիթը[47], Շուեսլերը[48], Յ.Հարմատան[49] և Գ. Յանկովսկին[50] ելնում են հուննուական բառերի սաքսական ստուգաբանություններից։ Ըստ Հարմաթի՝ հուննուների մեծ մասը խոսում էր արևելաիրանական բարբառներից մեկով, որը մոտ էր սաքսենին, ինչն այսօր հետազոտողներին դրդեց համաձայնության գալ, որ այս (իրանական) տեսությունը և թյուրքական տեսությունը կապ ունեն[51][52]։

Իրանական բառերի օրինակներ.

  • Ժամ. չին. շանյույ, հին. չին. *tān-wa — պրաթյուրք. *darxan (հետագայում օրխոն.-թյուրք. tarqan) իրաներենից (սողդերենում՝ trγ’n, «կոչում»[53])։
  • Հին. չին. *γāt-tə:j («շանյույի կին») — պրաթյուրք. *xatun սողդերեն *xuten-ից[54]։
  • Հին. չին. *ţoŋh («կաթ») — իրան. *dauγ-na
  • Հին. չին. *bjəś şa («սանր») — իրանական *paś- արմատից սանրել։

Գիտնականների շրջանում ընդհանուր կարծիք կա, որ հուննու էլիտան իրանական ծագում ուներ[51][55]։

Ենիսեյան տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենիսեյան ընտանիքին հուննու լեզվի պատկանելիության տեսությունը պաշտպանել է նաև Ալեքսանդր Վովինը[56]։

Լեզու-մեկուսացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գ. Դերֆերը չապացուցված է համարում լեզվի ազգակցական կապի մասին ցանկացած ենթադրություն[57][58]։

Չինական առասպել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական ավանդական պատմագրությունը գրում է, որ Չինաստանի հարևան բոլոր ժողովուրդները սերում են չինացիներից և ըստ չինական ավանդույթի՝ հուննուները առաջացել են չինացի արտագաղթողների տափաստանային և քոչվոր ցեղերի խառնուրդից: Չինական աղբյուրների համաձայն՝ հուննուի ծագումը կապված է կիսալեգենդար Սյա դինաստիայի և հին հունյու և ավելի ուշ՝ հյանյուն ցեղերի հետ։ Մ.թ.ա. III հազարամյակում չինացիներին ղեկավարում էր առասպելական կայսր Հուան-դին: Չինական առասպելների համաձայն, երբ մ.թ.ա. մոտ 1764 թվականին Չինաստանում տապալվեց Սյա դինաստիան, Շուն Վեյը (淳維)՝ վերջին տիրակալ Սյա Ցզիի որդին, փախավ հյուսիս, և նրա հետ փախան բազմաթիվ հպատակներ։ Գոբիի հարավային ծայրամասում նրանք հանդիպեցին հունյու (սյունյու) ցեղերին և ժամանակի ընթացքում խառնվեցին նրանց հետ[3]։ Հյանյուն (սյանյուն) ցեղի մասին ամենավաղ հիշատակումները թվագրվում են մ.թ.ա. IX դարով: Հյանյունի ռազմական բախումները Չժոու դինաստիայի հետ նշվում են Շի ցզինում («Երգերի գիրք»)։

Գենետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ հուննուների շրջանում հայտնաբերվել է երկու կլաստեր. մեկը կապված է Ալթայ-Սայանյան շրջանի հետ, երկրորդը՝ եվրասիական տափաստանի արևելյան մասի հետ[59]։ Չինացի գիտնականների հետազոտությունների արդյունքում Պենյանում պեղված վեց քոչվորների մոտ հայտնաբերվել են երեք միտոքոնդրիալ հապլոխմբեր՝ C, D4 և M10, իսկ բոլոր չորս տղամարդիկ էլ y-քրոմոսոմային հապլոխմբի Q տերերն են: Հեղինակները կարծում են, որ այդ մարդիկ սերտորեն կապված են եղել հին հուննուների և ժամանակակից հյուսիսային ասիացիների հետ[60]։

Մոնղոլիայում գենետիկական վերլուծություն է իրականացվել երեք գերեզմաններում՝ Դուուրլինգ Նարզ, Էգիյն-Գոլ և Նոին-Ուլա:

Հյուսիսարևելյան Մոնղոլիայի Դուուրլինգ Նարզ քաղաքում հուննու էլիտայի ներկայացուցիչների 2000-ամյա թաղման ժամանակ հայտնաբերված երեք կմախքների գենետիկական անալիզը ցույց է տվել, որ մի տղամարդ u2e1 միտոքոնդրիալ հապլոխմբի և R1a1 Y-քրոմոսոմային հապլոխմբի տեր է եղել, երկրորդ տղամարդը D4 միտոքոնդրիալ հապլոխմբի և C2 Y-քրոմոսոմային հապլոխմբի տեր է եղել, կինը՝ նաև D4 միտոքոնդրիալ հապլոգրուպի տեր[61]։

Keyser-Tracqui et al (2003) աշխատանքում ներկայացված են Էգիյն-Գոլ նեկրոպոլիսում (Մոնղոլիա) պեղված ոսկրային մնացորդների հապլոտիպերը: Ենթադրվում է, որ նեկրոպոլիսում մոտ 2 հազար տարի առաջ թաղել են ազնվական հուննուներին։ Սեկտորում թաղված 6 մարդ (46, 47, 50, 52, 53, 54), դատելով y-STR հապլոտիպերի զուգադիպությունից և աուտոսոմային միկրոսատելիտների վերլուծությունից, պատկանում են նույն սեռին:

50-ի թաղման հապլոտիպը հետագայում ուսումնասիրվել է Պետկովսկի (2006) աշխատանքում բիալելային պոլիմորֆիզմի (SNP) համար: Պարզվել է, որ այն պատկանում է C (RPS4Y) պարախմբին։ Այժմ կարելի է պարզաբանել, որ այս 6 հին հուննուներն ունեին C3*(хС3с) հապլոխումբ։

«Archaeological and Anthropological Sciences» ամսագրում լույս է տեսել սիբիրյան գիտնականների հոդվածը, որոնք ուսումնասիրել են հուննուների՝ Կենտրոնական Ասիայի քոչվորների ներկայացուցիչների միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ն և հայտնաբերել են նրանց կանանց գենոֆոնդի մեծ նմանությունը Կենտրոնական Ասիայի ժամանակակից մոնղոլախոս բնակչության հետ: Այս պեղումները տեղի են ունեցել Նոին-Ուլայում։

Science Advances ամսագրում 2023 թվականի հոդվածը հայտնում է, որ հուննուների երկրի ծայրամասերում ամենահարուստ գերեզմանները պատկանում են կանանց, ընդ որում գենետիկորեն մոտ են երկրի կենտրոնական հուննուներին։ «Երբ դուք դուրս եք գալիս կայսրության ծայրամաս, թվում է, թե կանայք միակն են, ովքեր կապեր ունեն թագավորական տոհմերի հետ»,- նշել է աշխատության հեղինակներից մեկը: Դրա հիման վրա եզրակացվել է, որ հուննու կառավարիչները կարող էին օգտագործել իրենց ազգականներին երկրի մասերը միավորելու և վերահսկելու համար[62][63]։

Հուննուների գիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուննու գրի գոյության անվիճելի ապացույցներ չկան, սակայն չինական տարեգրություններում որոշ հաղորդագրություններ կարող են մեկնաբանվել որպես դրա վերաբերյալ ցուցումներ պարունակող:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Лев Николаевич Гумилев История народа хунну.
  2. ↑ Юсупова Т. И. Случайности и закономерности в археологических открытиях: Монголо-Тибетская экспедиция П. К. Козлова и раскопки Ноин-Улы // Вопросы истории естествознания и техники. 2010. № 4. С. 26—67 Արխիվացված է Հունիս 12, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Бембеев Е. В., Команджаев А. Н. «Происхождение хунну в свете данных археологии, антропологии и анализа письменных источников». cyberleninka.ru. Վերցված է 2018-12-05-ին.
  4. ↑ «Сыма Цянь — Исторические записки. Том 1». unotices.com. Վերցված է 2018-12-16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  5. ↑ 5,0 5,1 Гомбожапов А. Д. Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева. — IMBT, 2009. — 330 с. — ISBN 9785792503335
  6. ↑ Li, Feng (2006). Landscape And Power In Early China. Cambridge University Press. Pages 343—346.
  7. ↑ Фань Вэнь-лань Древняя история Китая. — Рипол Классик, 2013. — 300 с. — ISBN 9785458243278
  8. ↑ Таскин В. С. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам) / Думан Л.И. — Москва: Наука, 1968. — 177 с.
  9. ↑ Минаев С. С. Исследование Ван Говэя о ранней истории сюнну // Академическое востоковедение в России и странах ближнего зарубежья (2007–2015): Археология, история, культура. — 2015. — С. 390—394. Архивировано из первоисточника 12 Հունիսի 2020.
  10. ↑ Думан Л. И, Воробьёв М. В. «Л.Н. Гумилёв. Хунну. Срединная Азия в древние времена (Народы Азии и Африки, №3, 1962)». kronk.spb.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2018-12-19-ին. Վերցված է 2018-12-09-ին.
  11. ↑ Wang Guowei, «Guantang Jilin» (觀堂集林, Wang Guowei collection of works), Ch. 2, Ch. 13.
  12. ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — 248 с.
  13. ↑ Гумилёв Л.Н. «Хунны в Азии и Европе». gumilevica.kulichki.net. Արխիվացված օրիգինալից 2018-09-11-ին. Վերցված է 2018-12-05-ին.
  14. ↑ Kim, Kijeong; Brenner, Charles H.; Mair, Victor H.; Lee, Kwang-Ho; Kim, Jae-Hyun; Gelegdorj, Eregzen; Batbold, Natsag; Song, Yi-Chung; Yun, Hyeung-Won; Chang, Eun-Jeong; Lkhagvasuren, Gavaachimed; Bazarragchaa, Munkhtsetseg; Park, Ae-Ja; Lim, Inja; Hong, Yun-Pyo; Kim, Wonyong; Chung, Sang-In; Kim, Dae-Jin; Chung, Yoon-Hee; Kim, Sung-Su; Lee, Won-Bok; Kim, Kyung-Yong A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia(անգլ.) // American Journal of Physical Anthropology : journal. — 2010. — Т. 142. — № 3. — С. 429—440. — ISSN 0002-9483. — doi:10.1002/ajpa.21242 — PMID 20091844.
  15. ↑ Гумилёв Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия. Արխիվացված է Ապրիլ 6, 2013 Wayback Machine-ի միջոցով: — М. 1990.
  16. ↑ Россия. Полный энциклопедический иллюстрированный справочник. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. — С. 7. — 416 с.
  17. ↑ Parker E. Thousand Years of the Tartars. — Shanghai, 1895. — P. 168.
  18. ↑ А. В. Дыбо «Лингвистические контакты ранних тюрков», 2007 г.
  19. ↑ [http://annals.xlegio.ru/step/hunny/thompson.htm Мерперт Н. Я. [рец. на:](չաշխատող հղում) E.A. THOMPSON, A History of Attila and the Huns, Oxf., 1948, 228 стр. Вестник древней истории. 1953, № 2.](չաշխատող հղում)
  20. ↑ CentralAsia: Остатки Луута, столицы империи Хунну, должны находиться под защитой правительства, — археолог
  21. ↑ [rossaprimavera.ru/news/3497dd5c Археологи обнаружили столицу древней империи — «город Дракона» | ИА Красная Весна]
  22. ↑ Империя хунну: найти ветер в поле. Екатерина Пустолякова Արխիվացված է Փետրվար 11, 2015 Wayback Machine-ի միջոցով:. // Наука в Сибири. Издание Сибирского отделения Российской Академии наук. 11 декабря 2012 г.
  23. ↑ Ramstedt M. G. S. Uber der Ursprung der Turkischen Sprache. Helsinki, 1937, 81-91
  24. ↑ Тюркские языки. (Серия «Языки мира»). М., 1997. С.8
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 «Исследование проблем истории и этнической идентичности гуннов в китайской историографии». Արխիվացված օրիգինալից 2013-10-12-ին. Վերցված է 2014-07-03-ին.
  26. ↑ Rashpunstag (1776) «Хрустальные четки»
  27. ↑ Ts. Baasansuren «The scholar who showed the true Mongolia to the world», Summer 2010 vol.6 (14) Mongolica, pp.40
  28. ↑ «Competition for historical plays». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-01-04-ին. Վերցված է 2017-01-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  29. ↑ «President.Mn». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-02-11-ին. Վերցված է 2015-02-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  30. ↑ Tumen D., "Anthropology of Archaeological Populations from Northeast Asia [1] Արխիվացված է Հուլիս 29, 2013 Wayback Machine-ի միջոցով: page 25,27
  31. ↑ Книга Сун, глава "Жоужань, стр. 39
  32. ↑ Ц. Доржсурен «Северный Хунну» 1961, Улан-Батор
  33. ↑ Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Москва-Ленинград: Академия наук СССР, 1950.
  34. ↑ Гумилёв Л.Н. «Древние тюрки. II. Предки». gumilevica.kulichki.net. Արխիվացված օրիգինալից 2012-03-20-ին. Վերցված է 2018-11-20-ին.
  35. ↑ Абаев Н.В. «Цивилизационная геополитика и этнокультурные традиции народов Центральной Азии и Алтай-Байкальского региона» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018-12-15-ին. Վերցված է 2018-12-15-ին.
  36. ↑ Х.Ховорс (1880) «История монголов IX—XIX вв.»
  37. ↑ Н.Сэр-Оджав, Древняя история Монголии. 1977
  38. ↑ «Mongolian traditional folk song UNESCO.org». Արխիվացված օրիգինալից 2016-09-07-ին. Վերցված է 2017-01-03-ին.
  39. ↑ Xiongnu Burials at the Periphery(չաշխատող հղում)
  40. ↑ «Xiongnu Archaeology Enters a New Century». Արխիվացված օրիգինալից 2016-03-04-ին. Վերցված է 2015-02-11-ին.
  41. ↑ Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. Central Asiatic Journal, 5: 27-34.
  42. ↑ Кляшторный С. Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма / С. Г. Кляшторный; Филологический факультет СПбГУ. — СПб., 2003, С. 153.
  43. ↑ Уильям Самолин Hsiung-nu, Hun, Turk. — Central Asiatic Journal, 3.2, 1957. — С. 149—150.
  44. ↑ «К ИНТЕРПРЕТАЦИИ СОЧЕТАНИЯ KÖK TÜRK». Արխիվացված օրիգինալից 2021-01-27-ին. Վերցված է 2020-03-22-ին.
  45. ↑ «Публичные лекции. Аннa Дыбо». Արխիվացված օրիգինալից 2020-03-15-ին. Վերցված է 2017-01-03-ին.
  46. ↑ Harold. W. Bailey, Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts, VII, Cambridge, 1985, pp. 25-41
  47. ↑ «Беквит, Кристофер И. (16 марта 2009 г.). Империи Шелкового пути: история Центральной Евразии от эпохи бронзы до наших дней. Издательство Принстонского университета. ISBN 978-0-691-13589-2. Проверено 30 мая 2015 г. ». Արխիվացված օրիգինալից 2023-01-25-ին. Վերցված է 2023-04-03-ին.
  48. ↑ Шусслер, Аксель (2014). «Фонологические заметки о транскрипциях иностранных имен и слов периода Хань». Исследования по китайскому и китайско-тибетскому языкознанию: диалект, фонология, транскрипция и текст. Серия монографий по языку и лингвистике. Тайбэй, Тайвань: Институт лингвистики, Academia Sinica (53).
  49. ↑ J. Harmatta, «Conclusion», History of Civilizations of Central Asia By Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Bosworth Published by Motilal Banarsidass Publ., 1999. Volume 2: pg 488
  50. ↑ Henryk Jankowski, Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Published by Brill, 2006. pg 27
  51. ↑ 51,0 51,1 Iver B. Neumann, Einar Wigen The Steppe Tradition in International Relations: Russians, Turks and European State Building 4000 BCE–2017 CE. — Cambridge University Press, 2018-07-19. — 327 с. — ISBN 978-1-108-42079-2
  52. ↑ Alexander Savelyev, Choongwon Jeong Early nomads of the Eastern Steppe and their tentative connections in the West // Evolutionary human sciences. — 2020-05-07. — Т. 2. — С. E20. — ISSN 2513-843X. — doi:10.1017/ehs.2020.18 Архивировано из первоисточника 1 Հոկտեմբերի 2022.
  53. ↑ Гипотеза Э. Пуллиблэнка (в части связи с тюркским словом) и В. И. Абаева (в части связи с согдийским словом): Дыбо 2007, С. 118—119.
  54. ↑ родственные иранские слова см.: Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Т. 3. М., 2007. С. 426
  55. ↑ Encyclopaedia Iranica Foundation. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-01-09-ին. Վերցված է 2023-04-03-ին.
  56. ↑ Vovin, Alexander. Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? // Central Asiatic Journal 44/1 (2000), pp. 87-104.
  57. ↑ Дёрфер Г. О языке гуннов. // Зарубежная тюркология. Вып.1. Древние тюркские языки и литературы. М., 1986. С.71-134.
  58. ↑ Nicola Di Cosmo, «Ancient China and Its Enemies». Published by Cambridge University Press, 2004. pg 164:"Bailey on the other hand, viewed the Xiongnu as Iranian speakers, while Doerfer denied the possibility of a relationship between the Xiongnu language and any other known language and rejected in the strongest terms any connection with Turkish or Mongolian"
  59. ↑ Choongwon Jeong, Ke Wang, Shevan Wilkin, William Timothy Treal Taylor, Bryan K. Miller A dynamic 6,000-year genetic history of Eurasia’s Eastern Steppe(անգլ.) // bioRxiv. — 2020-03-26. — С. 2020.03.25.008078. — doi:10.1101/2020.03.25.008078 Архивировано из первоисточника 3 Նոյեմբերի 2020.
  60. ↑ Yong-Bin Zhao, Hong-Jie Li, Da-Wei Cai, Chun-Xiang Li, Quan-Chao Zhang Ancient DNA from nomads in 2500-year-old archeological sites of Pengyang, China(անգլ.) // Journal of Human Genetics. — 2010-04. — В. 4. — Т. 55. — С. 215–218. — ISSN 1435-232X. — doi:10.1038/jhg.2010.8 Архивировано из первоисточника 21 հունվարի 2022.
  61. ↑ «A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia». Արխիվացված օրիգինալից 2014-12-27-ին. Վերցված է 2015-01-19-ին.
  62. ↑ «Politically savvy princesses wove together a vast ancient empire». www.science.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-04-18-ին. Վերցված է 2023-04-18-ին.
  63. ↑ Juhyeon Lee, Bryan K. Miller, Jamsranjav Bayarsaikhan, Erik Johannesson, Alicia Ventresca Miller, Christina Warinner, Choongwon Jeong Genetic population structure of the Xiongnu Empire at imperial and local scales(անգլ.) // Science Advances. — 2023-04-14. — В. 15. — Т. 9. — С. eadf3904. — ISSN 2375-2548. — doi:10.1126/sciadv.adf3904 Архивировано из первоисточника 3 Հուլիսի 2023.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Раздел Хунну в библиотеке Annales.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Մանե_Աբովյան/Ավազարկղ&oldid=9578916» էջից