Հավայերեն

Հավայերեն ʻŌlelo Hawaiʻi
Տեսակ	լեզու և կենդանի լեզու
Ենթադաս	Marquesic?
Երկրներ	ԱՄՆ
Խոսողների քանակ	27 200 մարդ (2000) և 26 205 մարդ (2010)
Լեզվակիրների թիվը	27 160
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ	ոչնչացման եզրին
Գրերի համակարգ	Հավայան այբուբեն
IETF	haw
ԳՕՍՏ 7.75–97	гав 143
ISO 639-2	haw
ISO 639-3	haw
Hawaiian language Վիքիպահեստում

Հավայերեն, ավստրոնեզական լեզվաընտանիքի լեզուներից մեկն է, նախկինում Հավայան կղզիների հիմնական լեզուն էր։

Հավայացիների ամենամեծ և ամենաբազմամարդ համայնքը, որոնց համար հավայերենը մայրենի լեզուն է, ապրում է Նիհաու կղզում։ Հավայերենը որպես առաջին լեզու օգտագործվում է Հավայան կղզեխմբի մոտավորապես 1,5 միլիոն բնակիչներից մի քանի տասնյակ հազարների կողմից։ Որպես երկրորդ լեզու, հավայերենը դեռ պահպանում է իր ազդեցությունը. այն դասավանդվում է նաև Հավայան համալսարանում, որտեղ կան հատուկ ծրագրեր դրա ուսումնասիրության համար։

Հավայերենի հետ կապված լեզուները տարածված են Խաղաղ օվկիանոսում, նրա սերտորեն կապված լեզուներն են թաիթերենը և մարկեզերենը (Մարկիզյան կղզիների բարբառները), ինչպես նաև մաորի լեզուն։ Հավայերենի հետ առավել քիչ նմանություն ունի Արևմտյան Պոլինեզիայի սամոական և տոնգանական լեզուներում։

Ստուգաբանություն

Լեզվի անվանումն առաջացել է կղզու անունից, որը Ջեյմս Կուկն ի սկզբանե անվանել է «Owhyhee» կամ «Owhyee»։ Հավայերենում կղզու անունը հնչել է որպես O Hawaiʻi, որը բառացի նշանակում է «Սա Հավային է»։ Մինչև 1822 թվականի փետրվարը այս անունը պահպանվել է , որից հետո լեզուն վերանվանվել է ʻŌlelo Hawaiʻi, որը նշանակում է «հավայերեն» (հավայերենում ածականը սովորաբար գալիս է գոյականից հետո)։

Պատմություն

19-րդ դարի սկզբին Հավայան կղզիների ողջ բնակչության հաղորդակցման հիմնական լեզուն հավայերենն էր։ Այն բանից հետո, երբ սկսվում են ակտիվ շփումները եվրոպացիների և հյուսիսամերիկացիների հետ, հավայերենը աստիճանաբար զիջում է անգլերենին։ Հավայերենը ստացավ իր սեփական այբուբենը այն տեսքով, որով այն պահպանվել է մինչ օրս 1822 թվականին, իսկ 1834 թվականից թերթերը սկսեցին հայտնվել հավայան լեզվով։ Հենց այդ ժամանակ հավայերենը դարձավ Հավայան կղզիների եկեղեցու, իրավագիտության, մամուլի և գեղարվեստական գրականության պաշտոնական լեզուն։

Սակայն 1898 թվականին տեղի է ունենում անեքսիա, որով Հավայան կղզիները միացվում են ԱՄՆ-ին, ինչը մեծապես դանդաղեցնում է հավայերենի զարգացումը։ Դա պայմանավորված է առաջին հերթին դեպի կղզիներ անգլիախոս բնակչության հոսքով։ Այսպիսով, Հավայերենը շարունակում է օգտագործել միայն հավայացիների էթնիկ խումբը` կղզիների նախկին պոլինեզական բնակչության ժառանգները, մեծ մասամբ` մետիսները (ընդհանուր առմամբ մոտ 96 հազար մարդ, 2005 թ.): Բեկումնային պահը բնակչության քրիստոնեության ընդունումն էր, որը բացասական է ազդել հավայացիների բանավոր ավանդույթի վրա, և բնիկ խոսողների թիվը սկսել է աստիճանաբար նվազել։

Խոսելով Հավայան կղզիների բնակիչների մշակութային ավանդույթների մասին, նախ և առաջ պետք է նշել Հավայան պոեզիայի առանձնահատկությունները, որոնք ներառում են հարուստ պատկերազարդում, բառախաղ, խորհրդանշական պատկերների օգտագործում, ինչպես նաև հարակրկնություններ (որոնցում կա նաև. բառախաղ. օրինակ՝ տողի վերջին բառը օգտագործվում է նաև հաջորդ տողի սկզբում, սակայն, այլ նշանակություն ունի)։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Հավայան լեգենդները, որոնք պատմում են հերոսների և ցեղերի առաջնորդների արկածների մասին։

Ծագումնաբանություն և տարածքային բնութագրեր

Հավայերենը պատկանում է ավստրոնեզական լեզվաընտանիքի մալայա-պոլինեզայան ճյուղի արևելյան լեզուներին։ Սկզբնական տարածման տարածքը Հավայան կղզիներն են, հատկապես Նիհաու կղզին, Հավայան կղզին և այլն։ Հետագայում այս արեալը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հաշվին ընդլայնվեց, որտեղ այսօր կարող եք հանդիպել Հավայերենի լեզվակիրներ։

Հավայան լեզուն սերտորեն կապված է խաղաղօվկիանոսյան տարածքի շատ այլ լեզուների հետ։ Հարյուրավոր հավայան բառեր, պարզվում է, պատկանում են ընդհանուր պրոտո-պոլինեզիական բառապաշարին, և ավելի քան 200 բառ պատկանում է վերականգնած պրոտո-մալայո-պոլինեզերեն լեզվին, որը տարածված էր Հարավարևելյան Ասիայում, ենթադրաբար, մոտ 5 հազար տարի առաջ։ Պոլինեզիական լեզուներում ձայնավորները հակված են կայունության՝ դրանք միշտ հինգն են, մինչդեռ հավայան լեզվին սերտորեն կապված բոլոր լեզուներում բաղաձայնների շարքը տարբեր է։ Օրինակ, համապատասխանություններ են հաստատվել հավայան լեզվի և հարակից թաիտերեն և տոնգաերեն լեզուների միջև։ Այսպիսով, «երկինք» նշանակությամբ բառը այդ լեզուներում հանդես է գալիս համապատասխանաբար որպես lani, raʻi և langi, «ձեռքը»՝ lima, rima, nima, «թիակը»՝ hoe, hoe, fohe, «ոջիլը»՝ uku, utu, kutu: Այս ձևերը վերադառնում են իրենց նախնական ձևերին՝ langit, lima, besay, kutu։

Հանրալեզվաբանություն

• Հավայերեն խոսողների թվերը տարբեր են։ Միջին հաշվով, ըստ 2005 թվականի ԱՄՆ մարդահամարի, Հավայան կղզիների բնիկ բնակչության 20-27 հազար մարդ, որը կազմում է 1 միլիոն 500 հազար մարդ, օգտագործում է հավայան լեզուն որպես մայրենի լեզու։ Հավայերենը նույնպես ակտիվորեն օգտագործվում է որպես երկրորդ լեզու։
• 1900 թվականին հավայերենը 37000 բնիկ կրողներ ուներ։
• 1778 թվականին՝ մոտ 500 000 մարդ։
• 1984 թվականի տվյալներով Հավայան կղզիների բնակչությունից միայն 8244 մարդ էր բնիկ հավայացի, 72,809-ը 50%-99%-ով ծագումով Հավայացի, 127523-ը՝ 50%-ից պակաս, ծագումով Հավայան են։
• Հավայերենը Հավայան կղզիների պաշտոնական (անգլերենի հետ մեկտեղ) լեզուն է։
• Անգլերենը ազդում է հավայան լեզվի դուրսմղման վրա:
• Հավայերենը նույնպես ազդել է անգլերենի վրա (Ուեբստերի «Webster's New International Dictionary of the English Language» բառարանի երրորդ հրատարակությունը պարունակում է հավայան ծագման շուրջ 200 բառ, ներառյալ aa «պինդ լավա», aloha «սեր, համակրանք, բարև», hukilau «ձկնորսական ցանցի տեսակ», hula «հուլա» (ավանդական հավայան պար), kanaka «կանակ» (խաղաղօվկիանոսյան կղզիների, հատկապես Հավայան կղզիների բնիկ) և այլն։
• Մայրենի լեզվով խոսողների թիվը նվազում է, բայց դրա անհետացումը չի սպասվում, քանի որ այն Նիհաու կղզու բնակիչների մայրենի լեզուն է, ինչպես նաև լայնորեն օգտագործվում է տեղանուններում (ներառյալ շատ փողոցների անուններ), Հավայան երգերում։ Հավայան մշակութային ժառանգությունը պահպանվում է բնիկ լեզվով խոսողների կողմից և մշտապես ուսումնասիրվում և զարգանում է։
• Լեզվի զարգացում։ Պունանա Լեոյի մասնավոր դպրոցներն առաջարկում են հավայան խորացված ծրագրեր՝ որպես երկրորդ լեզու երեխաների և դեռահասների համար (2 տարեկանից, մոտավորապես 800 տեղ)։ Հավայան համալսարանն ունի նաև հավայան լեզվի հատուկ ծրագիր։ Բացի այդ, հավայան լեզուն ունի իր քերականությունն ու բառարանը։ Աստվածաշունչը թարգմանվել է 1838 թվականին։

Տիպոլոգիական բնութագիր

• Ըստ քերականական իմաստների արտահայտման ձևի՝ հավայան լեզուն պետք է վերագրել վերլուծական անջատական լեզուների թվին և այդ առումով այն չի տարբերվում սերտորեն կապված լեզուների հետ։ Հավայերենում քերականական հարաբերություններն արտահայտվում են ոչ թե վերջավորություններով, այլ մասնիկներով, որոնք կոչվում են որոշիչներ (հոդեր, նախդիրներ, ժամանակի պարագաներ)։
• Օրինակներ
• Ua hele ʻoe?՝ (Որոշիչ) go you («Ուր ես գնացել՞»)
• Puʻu-o-Manoa hill - (նախդիր) Manoa («Մանոա բլուր»),
• ka honu (Որոշիչ)՝ (եզակի թիվ) turtle («Սա կրիա է»), nā honu՝ (հոգնակի թիվ) turtle («Այս կրիաները»)
• Զրոյական նշագրման տեսակը
• Ագլյուտինացիա
• Օրինակներ
• he kanaka - person («մի (ինչ որ) մարդ») ի դեմս ke kanaka - person («այս (կոնկրետ) մարդը»)
• liu - turn «շրջվել», hā-liu - turn («ստիպել շրջվել»)

He kanaka maikaʻi ia - person good s/he («Նա լավ մարդ է»)։

• Բառերի հիմնական կարգը՝ VSO՝ (ստորոգյալ-ենթակա-խնդիր)։
• Օրինակ՝ he aha kela mea - is what that thing ՝ «Ինչ է սա՞»
• Բացասական նախադասություններում - SVO (ստորոգյալ-ենթակա-խնդիր)։ ʻAʻole ʻoia e puka ana «Նա չի ստանա վկայական».

Այբուբեն

Հավայան այբուբեն

Aa

Ee

Hh

Ii

Kk

Ll

Mm

Nn

Oo

Pp

Tt

Uu

Ww

ʻ

/a/

/e/

/h/

/i/

/k/

/l/

/m/

/n/

/o/

/p/

/t/

/u/

/w/

/ʔ/

Ծանոթագրություններ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հավայերեն» հոդվածին։