Խաչքարագործություն
Խաչքարագործություն, խաչքար քանդակելու արվեստ, որը հայ ժողովրդական արվեստի յուրահատուկ դրսևորումներից է։ Հիմնված լինելով հնագույն ավանդույթների վրա, և անցելով զարգացման երկար ճանապարհ, այսօր էլ չի կորցրել իր արդիականությունը։ Խաչքարագործության ակունքները գնում են մինչև վաղ քրիստոնեական շրջան։ Այն իր զարգացումն է ապրել 9-10-րդ դարերում և իր գագաթնակետին հասել 12-18-րդ դարերում։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաչը, որպես խորհրդանիշ, մեզանում առաջացել է դեռևս 4-րդ դարից սկսած։ 4-7-րդ դարերում խաչքարերը ունեցել են շատ պարզունակ պատկերներ։ 7-րդ դարից հետո ի հայտ են եկել թևավոր խաչքարերը, որոնցից շատ քչերն են այսօր պահպանվել։ 8-րդ դարից հետո սկսել են հայտնվել արդեն ուղղանկյուն կանգուն խաչքարերի տեսակները։ Իսկ արդեն 11-րդ դարից հետո ձևավորվել է, որպես ներկայիս հայտնի խաչքար հասկացությունը՝ իր մեջ կրելով բոլոր երկրաչափական և բուսական տարրերը։ Հետագայում արդեն այն իր մեջ սկսել է կրել նաև պատկերային քանդակներ` ինչպիսիք են, օրինակ՝ սրբապատկերները[1]։
Խաչքարը աշխարհի կողմերի հանդեպ հստակ կողմնորոշումով բացօթյա կանգնած ուղղաձիգ տափակ մի սալ է, որի արևմտահայաց լայն կողը զբաղեցնում է բուսական-երկրաչափական, կենդանիների ու թռչունների, երբեմն էլ մարդկանց քանդակներով ուղեկցվող քանդակազարդ խաչը։ Խաչքարը հայ մշակույթի ինքնատիպ զարգացման արգասիքն և հայ ինքնության ամենաբնութագրական խորհրդանշաններից մեկը։ Հայաստանում այժմ էլ շարունակվում են կերտվել հարյուրավոր խաչքարեր[2]։
Գոյություն է ունեցել խաչքարը կանգնեցնելու եկեղեցական հատուկ ծես, որը հանգել է խաչքարի օրհնությանը և օծմանը։ Հատկապես ուշագրավ է գինով օծումը. խաչքարի դեպքում, որի հորինվածքի համարյա պարտադիր տարրերից էին խաղողի ողկույզները կամ նուռը, այն ընկալվում էր որպես աստվածային արյունով օծում։ Խաչքարային բազմաթիվ արձանագրություններ խաչքարը ներկայացնում են հենց որպես աստվածային արյամբ օծված։ Շատ կարևոր է նաև խաչքարերի տեղադրելու կարգը։ Նախ օծվում է խաչի ակը՝ կենտրոնը, այնուհետև թագը՝ այսինքն խաչքարի վերին մասը, այնուհետև աջ և ձախ կողմերը, իսկ վերջում արդեն ստորին հատվածը՝ բունը։ Օծելության կարգը իրականացվում է հատուկ շարականներով։
Աշխատանքի սկզբունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաչքարի կերտման գործընթացն սկսվում էր քարատեսակի (հանքի) և սալաբեկորի ընտրությունից։ Օգտագործվում էր տեղական հումքը, առաջնությունը տրվում էր դեղնա-կարմրավուն տուֆերին։ Կարևորվում էր ապագա կոթողի չափերը։ Խաչասալը նախ բերվում էր որոշակի կանոնավոր տեսքի, սրբատաշվում ու հղկվում էր ապագա քանդակի մակերեսն ու նեղ կողերը։ Թիկունքը, եթե չէր նախատեսվում արձանագրության համար, միայն տաշվում էր։ Հղկված մակերևույթի վրա սկզբում ուրվագծվում էր ապագա հորինվածքի բաղկացուցիչները։ Բազմապրոֆիլ ու համամասն երկրաչափական քանդակի ստեղծումը ենթադրում էր քանոնի և կարկինի օգնությամբ ճշգրիտ չափումներ։ Կիրառվում էր նաև զանազան կաղապար-ձևահիմքեր (տրաֆարետներ)։ Միաժամանակ տարածում ուներ և առանց ուրվագծելու, միանգամից փորագրելը։
Փորագրությունն իրագործվում էր տարբեր չափերի մետաղական հատիչների, դրոշմիչների, սրածայր գրիչների, մուրճերի օգնությամբ։ Քանդակի հիմնական տեխնիկան երկկողմանի հատումն էր։
Խաչքարագործությունն էլ, ինչպես յուրաքանչյուր արվեստն ունի իր գլուխգործոցները, և, շնորհիվ հիշատակարանների, հայ մշակույթի պատմության մեջ մտել են դրանք ստեղծած բարձրաշնորհ քարագործ վարպետների անունները։ Այդ խաչքարերը հիրավի կատարելություններ են՝ Պողոսի խաչքարերը Գոշավանքում ու Դադիվանքում, Խաչատուր Մաստարեցունը՝ Մաստարայում, Տիմոթինը և Մխիթարինը՝ Գեղարդավանքում, Մոմիկինը՝ Նորավանքում և այլն[3]։
Նշաններ և նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաչքարի դիմացն ուղղված է դեպի արևմուտք։ Այն իր մեջ ներառում է Հիսուս Քրիստոսի հատուցման քրիստոնեական ողջ գաղափարը։ Հիմնական մասնիկը խաչն է, որպես Քրիստոսի խոստացած երկնային հոգևոր դրախտ և Փրկության հաղորդություն։ Խաչքարը համարվում է հայկական սրբապատկեր։
Արդեն 4-րդ դարում մարդիկ խաչքարն օգտագործել են որպես առանձին հուշարձան կամ դռանք ամրազրել են եկեղեցիների պատերին։ Միևնույն ժամանակ, խաչքարերը եկեղեցիների, վանքերի, տաճարների, աղբյուրների, կամուրջների և այլ պատմանակ կառույցների պատմական մաս էին կազմում։ Դրանք օգտագործվում էին գերեզմաններում՝ ի փրկություն մեռած մարդու։ Դրանց վրա գրվում էին կարևոր տեղեկություններ և փաստեր Հայաստանի մասին[4]։
Խաչքարեր են կանգնեցվել ռազմական հաղթանակներն ու պատմական կարևոր դեպքերը հավերժացնելու (սելջուկյան թուրքերի դեմ ամիրսպասալար Զաքարե Բ Մեծի հաղթանակին նվիրված 1175-ի և 1202-ի Խաչքարերը), Սանահինի կամրջի կառուցմանը նվիրված՝ Վանենի թագուհու 1192-ի, Մարտիրոս գյուղի հիմնադրման առթիվ Շնորհավոր վարպետի 1282-ի և այլ խաչքարեր), վանքերին խոշոր նվիրատվություններ շնորհելու և այլ առիթներով[5]։
Խաչքարեր են կանգնեցվել նույնիսկ այնպիսի առիթներով, ինչպիսիք են ազատումները զանազան հարկերից ու տուրքերից։ Կարբի գյուղի հանդամասում 1235-ին կանգնեցված մի խաչքարի արձանագրությունից երևում է, որ այն կառուցվել է շարեկ կոչվող հարկի վերացման, Հաղպատի մոտ կանգնեցված խաչի արձանագրությունից՝ ձեռնավորահարկի, մեկ այլ խաչի արձանագրությունից՝ ջրի հարկի գանձումը դադարեցնելու առիթներով։ Հենց միայն այն, որ դրանցից իմանում ենք, թե ինչ հարկատեսակներ են եղել միջնադարյան Հայաստանում՝ արդեն իսկ գործ ունենք պատմագիտական արժեքի հետ։
Խաչքարագործության վարպետության համալիր գիտելիքները և հմտությունները ներառում են ոչ միայն տեխնիկական գործողությունների հաջորդականության մասին ավանդական փորձն ու գիտելիքը, այլև խաչքարի զարդանախշերի ու խորհրդանշանների, ինչպես նաև խաչքարի՝ որպես սրբազան հատկություններով օժտված պաշտամունքային օբյեկտի բովանդակության իմացությունը։ Խաչքարի վրա փորագրված ամեն մի խորհրդանիշ ունի իր նշանակությունը, որի փոխանցումը վարպետից աշակերտին խաչքարագործության մշակութային կոդի պահպանման ու վերարտադրության հիմքն է։
Խաչքարի ստորին հատվածում շատ հաճախ փորագրվում է նաև հավերժության նշանը, որը նույնպես հեգևոր խորհրդանիշներից մեկն է։ Այն խաչի հետ միասին խորհդրանշում է կյանքի շարունակականությունն ու ազգային պատկերացումները հավատի մասին։ Խաչքարի ամենայուրահատուկ հորինվածքի տարրն իր անվերջությունն է։
Այսօր խաչքարագործությունը զարգանում է մեծ ծավալներով․ ստեղծվում են ամենատարբեր հորինվածքներով խաչքարեր և տեղադրվում ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ այլ երկրներում, որտեղ հայեր են ապրում։
«Հայկական խաչքարի արվեստը. խաչքարի խորհուրդն ու խաչքարագործությունը» 2010 թվականին ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության» ցանկում։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ armeniangeographic. «Խաչքար - Հայկական խաչքարի գաղտնիքները - ArmGeo». Armenian Geographic - ArmGeo.am. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Խաչքարագործություն». ՀՀ ՈՆՄԺ. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ LLC, Ayb Solutions. «ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ. Է. ՀԱՅՈՑ ԽԱՉՔԱՐԸ». Hay Zinvor (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ Global, AIST. «Խաչքար». armeniadiscovery.com. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Խաչքարի մասին — Հոգևոր կայքէջ». 2014 թ․ հոկտեմբերի 8. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 20-ին.