Վրաց-աբխազական հակամարտություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Վրաց-աբխազական հակամարտություն
Թվական 1989 թվականի նոյեմբերի 10-ից
Վայր Աբխազիա
Արդյունք *Աբխազ էթնիկ խմբի պահպանում։
  • Աբխազիայի փաստացի անջատումը Վրաստանից։
  • Վրացիների էթնիկ զտումներ։
  • 2008 թվականից Աբխազիայի անկախության ճանաչումը Ռուսաստանի, Սիրիայի, Վենեսուելայի, Նիկարագուայի և Աբխազիային աջակցող այլ երկրների կողմից։
Հակառակորդներ
Վրաստան Աբխազիա

Ռուսաստան

Հրամանատարներ
Վրաստան Զվիադ Գամսախուրդիա * Աբխազիա Վլադիսլավ Արդձիբալ
Ռազմական կորուստներ
* Վրաստան՝ 15,000 սպանված Աբխազիա՝ 3000-5000 սպանված[1][2][3]

Վրաց-աբխազական հակամարտությունը կովկասյան տարածաշրջանում ազգամիջյան հակասությունների դրսևորումներից մեկն է, որը սրվել է 1980-ականների վերջին ԽՍՀՄ-ում աճող անկայունության և կենտրոնական իշխանության թուլացման պատճառով։ 1992 թվականի օգոստոսի սկզբին լարվածություն առաջացավ Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում անկախություն ձեռք բերած Վրաստանի ղեկավարության և Աբխազիայի (խորհրդային ժամանակաշրջանում՝ Վրաստանի կազմում ինքնավար հանրապետություն) ղեկավարության միջև, որը ձգտում էր յուրայինին։ Վրաստանից անկախացումը հանգեցրեց բաց զինված հակամարտության, որի արդյունքում աբխազական ուժերը 1993 թվականի սեպտեմբերին վերահսկողություն հաստատեցին Աբխազիայի գրեթե ողջ տարածքի վրա, և Աբխազիայի ողջ վրաց բնակչությունը, փախչելով մարտերից, վտարվեց իրենց տներից[4]։

1994 թվականի մայիսին ստորագրվեց հրադադարի համաձայնագիր, որով պաշտոնապես ավարտվեց 1992–93 թվականների տասներեքամսյա պատերազմը։ Այս համաձայնագիրը, սակայն, չկարողացավ վերականգնել խաղաղությունն ու կայունությունը տարածաշրջանում և վերացնել թշնամությունն ու անվստահությունը երկու ժողովուրդների միջև։

Հակամարտության հետևանքները քաղաքականապես լուծելու փորձեր են արվել 1993-2008թթ. ՄԱԿ-ի հովանու ներքո և ԱՊՀ շրջանակներում։ 2011 թվականի դրությամբ շուրջ 47 հազար ներքին տեղահանվածներ՝ Աբխազիայի Գալիի շրջանի բնակիչներ, կարողացել են վերադառնալ իրենց տները, սակայն վերադարձի գործընթացը տեղի է ունեցել ինքնաբուխ՝ առանց անվտանգության միջազգային երաշխիքների տրամադրման և մի շարք քաղաքացիական անձանց ազատ մուտքի և քաղաքական իրավունքներ[4]։ Դեռևս չլուծված առանցքային խնդիրների թվում են կողմերի կողմից ուժ չկիրառելու պարտավորության ընդունումը և անվտանգության երաշխիքների ապահովումը, Աբխազիայի քաղաքական (միջազգային իրավական) կարգավիճակի հարցը[5],ապահովել Աբխազիայի տարածք անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձի իրավունքը ևս 200 հազար փախստականների և ներքին տեղահանվածների համար, ապահովելով Գալիի շրջանի վերադարձած վրաց բնակչության իրավունքները, ներառյալ տեղաշարժի ազատությունը և իրենց մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու հնարավորությունը[4]։

2008 թվականի օգոստոսի պատերազմից հետո Ռուսաստանի կողմից Աբխազիայի անկախության ճանաչումը հանգեցրեց 1994 թվականից գործող բանակցային գործընթացների և հետկոնֆլիկտային կարգավորման մեխանիզմների վիրտուալ ոչնչացմանը։ Ռուս խաղաղապահներին փոխարինել են ռուս սահմանապահներն ու ռազմակայանները[4]։:

Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Աբխազիան մնում է չճանաչված պետություն[4],և գործնականում ողջ միջազգային հանրությունը շարունակում է Աբխազիան դիտարկել որպես Վրաստանի մաս։ Աբխազիան, որտեղ իշխանության և կառավարման բոլոր անհրաժեշտ պետական ​​ինստիտուտները ստեղծվեցին դեռևս 1990-ականների կեսերին, չկարգավորված միջազգային իրավական կարգավիճակի պատճառով, գտնվում է Ռուսաստանի Դաշնությունից ֆինանսական, տնտեսական, ռազմական և քաղաքական խորը կախվածության մեջ։ Աբխազիայի բնակչության մեծ մասն ունի ռուսական անձնագրեր (2000 թվականից Ռուսաստանը սկսեց ակտիվորեն առաջարկել Աբխազիայի բնակիչներին իր քաղաքացիություն և տրամադրել ռուսական արտասահմանյան անձնագրեր)։ Ըստ որոշ գնահատականների՝ մինչև 2006 թվականը նման անձնագրեր է ստացել բնակիչների ավելի քան 80%-ը[4]։

Աբխազիան Ռուսական կայսրության կազմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբխազիայի միացումը Ռուսական կայսրությանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբխազիայի և Ռուսական կայսրության միջև քաղաքական մերձեցման փորձն առաջին անգամ կատարեց Քելեշ Ահմեդ բեյը 1806 թվականին, անմիջապես այն բանից հետո, երբ 1803 թվականին հարևան մեգրելական իշխանությունների կառավարիչը «քաղաքացիության երդում տվեց» Ռուսաստանին։ Սակայն Թուրքիայի հետ հետագա պատերազմի ժամանակ Ահմեդ բեյը սպանվեց իր որդու՝ Ասլան բեյի կողմից, թուրքերի դրդմամբ, 1808 թվականին, և Աբխազիայում գերակշռեց թուրքական կողմնորոշումը։ Ներքին պատերազմը Ասլան բեյի և նրա եղբոր՝ Սաֆար Ալի բեյի կողմնակիցների միջև, որոնք ապավինում էին Մինգրելի կառավարիչների աջակցությանը, օգտագործվեց Ռուսաստանի կողմից Սաֆար Ալի բեյի կողմում ռազմական միջամտության համար՝ Մենգրելական սահմանները պաշտպանելու պատրվակով։ 1809 թվականին Սաֆար Ալի բեյը ստորագրեց «ամբողջական խնդրագրեր», որոնցում նա իրեն և «ամեն ինչ, որ գտնվում էր Աբխազիայում, հանձնեց համառուսաստանյան միապետի ժառանգական քաղաքացիություն»։ Բայց միայն 1810 թվականի հուլիսին, երբ Սուխում-կալեն (Սուխում) գրոհվեց ռուսական զորքերի կողմից և Ասլան բեյը գահընկեց արվեց, Սաֆար Ալի բեյը պաշտոնապես ստանձնեց Աբխազիայի իշխանությունը։ Միևնույն ժամանակ, նրա իշխանությունը տարածվում էր մի փոքր տարածքի վրա։ Ավերված և հայաթափված Սուխում-Կալեի վարչական կենտրոնը վերստեղծվեց որպես ռազմական արշավախմբեր կազմակերպելու ռազմական հենակետ՝ դե ֆակտո անկախ և վերահսկվող տեղի ազնվականության կողմից մնացած Աբխազիայի դեմ։ Աբխազիայի սեփականության հարցը վերջնականապես լուծվեց 1828-1829 թվականների ռուս-թուրքական և 1853-1856 թվականների Ղրիմի պատերազմի ժամանակ, սակայն միայն 1864 թվականին Կովկասյան պատերազմի ավարտով Ռուսաստանը լիակատար վերահսկողություն հաստատեց նրա տարածքի վրա։

Սուխումի ռազմական գերատեսչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենց որ Աբխազիան կորցրեց իր ռազմավարական նշանակությունը՝ որպես «բուֆերային գոտի» լեռնաշխարհի դեմ պայքարի համար, նույն 1864 թվականին Ռուսաստանը վերացրեց իշխող Չաչբա (Շերվաշիձե) դինաստիայի իշխանությունը։

Աբխազիայի դժգոհությունը նոր կառավարության նկատմամբ հանգեցրեց ապստամբությունների 1866 և 1877 թվականներին, որոնց դաժան ճնշումից հետո մուսուլման բնակչության մեծ մասը (ըստ որոշ հաշվարկների՝ մինչև 60%), ինչպես ռուսական, այնպես էլ թուրքական իշխանությունների ճնշման ներքո, տարվեց Թուրքիա և ազատագրված տարածքներ հրավիրվել են քրիստոնյա վերաբնակիչներ (հայեր, վրացիներ, ռուսներ)։ Մնացած աբխազները, եթե չընդունեին քրիստոնեությունը, հայտարարվեցին «փախստականներ»՝ զրկվելով ափամերձ գոտում հաստատվելու իրավունքից[6][7]։ Արդյունքում 1881 թվականին Ռուսական կայսրության կազմում կար ընդամենը 20000 աբխազ, որոնց մեծ մասն ապրում էր լեռնային հատվածում, մինչդեռ ափի երկայնքով ամենահարուստ և բերրի տարածքներն անմարդաբնակ էին[8]։

Ստեղծված իրավիճակում վրաց մտավորականությունը խանդավառությամբ քննարկում էր «դատարկ հողերը» գաղութացնելու հնարավորությունը։ Օրինակ, վրացի ականավոր հրապարակախոս Յակով Գոգեբաշվիլին իր ծրագրային հոդվածում գրել է 1877 թ.[9]՝ «Այս վերաբնակեցումն, անկասկած, ոչ թե ժամանակավոր է, այլ անդառնալի։ Աբխազիան այլևս երբեք չի տեսնի իր որդիներին»,- նշելով, որ «... Մեգրելիայի մարդաշատ պայմանները և հողի բացակայությունը... շատ մեգրելների համար շատ ցանկալի են դարձնում Աբխազիա տեղափոխվելը»։ Այլ աղբյուրներ[10] նաև նշում են, որ Մեգրելիայի բնակիչների կողմից Աբխազիայի տարածքի կարգավորման գործընթացի սկիզբը մեծ հաջողություն էր։

Վերանշանակում Քութայիսի նահանգին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1883 թվականին Սուխումի ռազմական գերատեսչությունը վերածվել է Քութայիսի նահանգին ենթակա Սուխումի շրջանի։ Վերահսկողության փոխանցումը Քութայիսին հանգեցրեց պաշտոնական կապուղու ձևավորմանը՝ լայն հնարավորություններ բացելով Գուրիայից, Քարթլիից, Մեգրելիայից և Վրաստանի այլ շրջաններից անարգել միգրացիայի համար։ Միգրացիան խրախուսում էր նաև Ռուսաստանը, որը վարում էր ապստամբ ժողովուրդներին ավելի կառավարելի և հավատարիմ բնակչությամբ փոխարինելու քաղաքականություն։

Վրացիների և աբխազների միջև հարաբերություններում ամենամեծ փոփոխությունները տեղի են ունեցել այս պահին ափին, ինչպես նաև Աբխազիայի արևելյան շրջաններում՝ Սամուրզականում և Կոդորի կիրճում։ Հնագույն ժամանակներից Սամուրզականը եղել է աբխազական և մեգրելական մելիքությունների մրցակցության տարածք՝ հայտնվելով այս կամ այն ​​կողմի վերահսկողության տակ։ Էթնիկ հավասարակշռության փոփոխությունները հիմնականում տեղի են ունեցել այն ձևով, թե լեզուն՝ աբխազերենը, թե մեգրալերենը, օգտագործվել է որպես ազգամիջյան հաղորդակցության միջոց, խառն ամուսնությունների և բնակչության աստիճանական արտագաղթի տեսքով։ Միաժամանակ Սամուրզականի սահմանամերձ հատվածում այդ ժամանակ արդեն գոյություն ունեին ինչպես աբխազական, այնպես էլ մեգրելական գյուղեր։ Քրիստոնյա բնակչության գերակշռության պատճառով Սամուրզականն ամենաքիչն է տուժել մուհաջիրականությունից, սակայն այնտեղ մինգրելական ձուլման գործընթացը սկսվել է ավելի վաղ և ավելի խորը բնույթ է կրել։ Ընդհակառակը, Կոդորի կիրճի շրջանը, որը բնակեցված է ամենափակ և ռազմականացված աբխազական հասարակության «Դալ»-ով, համառ դիմադրություն ցույց տվեց Կովկասյան պատերազմի ժամանակ, ուստի նրա բնակչությունն ամբողջությամբ վտարվեց Թուրքիա։ Քիչ թվով աբխազներ էին ապրում Կոդորի կիրճի ստորին գոտում գտնվող Լատա գյուղում։ Այսպես, ըստ 1897 թվականի վիճակագրության, շրջանի բնակչությունը կազմում էին աբխազներ և սամուրզականներ (86%), մինգրելներ (5,5%), հույներ (3,5%), հայեր (1,5%), ռուսներ (մոտ 2%), վրացիներ (մոտ 1%), գերմանացիներ և այլն։ Ճնշող մեծամասնությունը (91%) ուղղափառներ են, սակայն աբխազների մի զգալի մասը, իրենց համոզմունքներով, որոնք մուսուլմանական և քրիստոնեական ծեսերի խառնուրդ են կոպիտ սնահավատությամբ և ֆետիշիզմով, ավելի շատ հեթանոս էին, քան քրիստոնյաները կամ նույնիսկ իսլամ[11]։

Հեղափոխության հետևանքները Ռուսական կայսրությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1918 - 1921 թվականներին Աբխազիան եղել է Վրաստանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության կազմում։ ՌՍՖՍՀ-ն Աբխազիան (Սուխումի շրջան) ճանաչեց որպես Վրաստանի մաս 1920 թվականի մայիսի 7-ի հաշտության պայմանագրով, որում ասվում էր, որ «Վրաստանի և Ռուսաստանի պետական ​​սահմանը ձգվում է Սև ծովից Փսու գետով մինչև Ախախչա լեռը» (ժամանակակից սահմանը) Ռուսաստանի և Աբխազիայի միջև)[12]։

Աբխազիայի քաղաքական կարգավիճակը և ազգամիջյան հակասությունները խորհրդային ժամանակաշրջանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային իշխանության առաջին տարիները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1921 թվականի մարտի 4-ին Աբխազիայում հաստատվեց խորհրդային իշխանություն։ Մարտի 28-ին Բաթումում ՌԿԿ (բ) Կենտկոմի կովկասյան բյուրոյի, Վրաստանի և Աբխազիայի ներկայացուցիչների ժողովում որոշում է կայացվել ճանաչել Աբխազիան որպես անկախ սոցիալիստական ​​խորհրդային հանրապետություն։ Մայիսին Վրաստանի Հեղկոմը հրապարակեց Աբխազիայի Սոցիալիստական ​​Խորհրդային Հանրապետության անկախության հռչակագիրը, իսկ 1921 թվականի դեկտեմբերի 16-ին Վրաստանի ԽՍՀ և Աբխազիայի ԽՍՀ Միության պայմանագրի հիման վրա Աբխազիան դարձավ կազմի մեջ Վրացական ԽՍՀ[13]։ Վրացական ԽՍՀ կազմում Աբխազիան 1922 թվականին մտավ Անդրկովկասյան Սոցիալիստական ​​Ֆեդերատիվ Խորհրդային Հանրապետության կազմի մեջ, այնուհետև մտավ ԽՍՀՄ կազմի մեջ[12]։

Ստալինյան ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1920-ականների վերջից ԽՍՀՄ-ում սկսվեց իշխանության խիստ կենտրոնացման գործընթաց, որն ուղեկցվում էր ազգային հանրապետությունների և ինքնավար միավորումների իրավունքների նեղացմամբ։ ԽՍՀՄ վարչատարածքային բաժանման բարեփոխման արդյունքում 1930-1939 թթ. Աբխազիայի Սոցիալիստական ​​Խորհրդային Հանրապետությունը 1931 թվականի փետրվարի 19-ին վերափոխվեց ինքնավար հանրապետության՝ ԳՍՍՀ կազմում։ Հետագայում վերացավ նաև Անդրկովկասյան Դաշնությունը, և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն, Հայկական ԽՍՀ-ն և Վրացական ԽՍՀ-ն որպես անկախ միութենական հանրապետություններ մտան ԽՍՀՄ կազմի մեջ։ Համաձայն 1936 և 1977 թվականների Սահմանադրության դրույթների՝ ինքնավար միավորումները միութենական հանրապետությունների անբաժանելի մասն էին և իրավունք չունեին անջատվելու միութենական հանրապետությունից[12]։

1931 թվականին Դուրիփշ գյուղում տեղի ունեցավ աբխազների բազմօրյա ազգային հավաք՝ արտահայտելով անվստահություն խորհրդային իշխանության նկատմամբ և դեմ Վրաստան մուտք գործելու դեմ և ընդդեմ կոլտնտեսությունների զանգվածային ու բռնի կազմակերպման։

ԽՍՀՄ-ում տարվող կոլեկտիվացման և ինդուստրացման քաղաքականության շրջանակներում ԽՍՀՄ տարածքում ինտենսիվ շինարարություն է իրականացվել արդյունաբերական ձեռնարկությունների (պետական ​​շրջանի էլեկտրակայան, ածխահանքեր Տկվարչելիում, Բզիբ փայտանյութի գործարան, Ինգուրի թղթի գործարան և այլն)։ Աբխազիան ցամաքեցվեցին ճահիճները, ընդլայնվեց գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տարածքը։ Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական ​​կուսակցության Կենտկոմի 1931 թվականի հոկտեմբերի 31-ի «Անդրկովկասում կուսակցական կազմակերպությունների առաջադրանքների մասին» որոշումը նախատեսում էր կոլտնտեսությունների շինարարության հետագա աճ, հողավերականգնողական աշխատանքների ընդլայնում, աճ. տարածք ցիտրուսային մրգերի, խաղողի այգիների, պտղատու կուլտուրաների համար, ինչպես նաև հատուկ ուշադրություն է դարձվել թեյաբուծության ընդլայնմանը և մասնագիտացված սովխոզների կազմակերպմանը։ Այս ծրագրի իրականացման համար պահանջվեցին մասնագետներ և աշխատուժ, ինչը հանգեցրեց լայնածավալ միգրացիայի՝ առաջին հերթին բնիկ Վրաստանի տարածքից։ Միաժամանակ ԳԽՍՀ իշխանությունները իրականացրեցին Աբխազիայի նպատակային վրացականացում։ Վրացիները հաստատվել են աբխազական գյուղերում, ինչպես նաև հաստատվել են հունական գյուղերում, որոնք ազատագրվել են 1949 թվականին Աբխազիայից հույների արտաքսումից հետո։ Աբխազերենը (մինչև 1950 թվականը) հանվել է միջնակարգ դպրոցի ուսումնական ծրագրից և փոխարինվել վրացերենի պարտադիր ուսուցմամբ, աբխազերենը փոխանցվել է վրացական գրաֆիկական հիմքին (1954 թվականին՝ կիրիլիցայի այբուբենին)[12]։

Հետստալինյան շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետագա խորհրդային տարիներին Աբխազիայի ենթակառուցվածքների զարգացումը և նրա՝ որպես համամիութենական առողջարանի դերի բարձրացումը նպաստեցին միգրացիոն միտումների շարունակմանը։ Արդյունքում աբխազների տեսակարար կշիռը հանրապետության բնակչության մեջ շարունակեց նվազել և 1990-ականների սկզբին այն կազմում էր 17%։ Արդյունքում, չնայած բնիկ բնակչության կարգավիճակին աջակցելուն ուղղված որոշ միջոցառումներին, Աբխազիայում միջէթնիկական լարվածությունը շարունակեց սրվել։ Աբխազիայի բնակչության զանգվածային ցույցերը՝ Աբխազիան Վրացական ԽՍՀ-ից դուրս բերելու պահանջով, տեղի ունեցան 1957 թվականի ապրիլին, 1967 թվականի ապրիլին, իսկ ամենամեծը՝ 1978 թվականի մայիսին և

սեպտեմբերին[14]։

Վրաց-աբխազական հարաբերություններում լուրջ վատթարացում եղավ 1980-ականների վերջին։ 1989 թվականի մարտի 18-ին Լիխնի գյուղում տեղի ունեցավ աբխազ ժողովրդի 30000-անոց հավաք, որտեղ առաջարկվեց Աբխազիան անջատվի Վրաստանից և վերադարձնի միութենական հանրապետության կարգավիճակ։ Մի քանի ամիս անց՝ 1989 թվականի հուլիսի 15-16-ը, Սուխումում արյունալի բախումներ տեղի ունեցան վրացիների և աբխազների միջև, որոնց ընթացքում զոհվեց 16 մարդ։ Հանրապետության ղեկավարությանը այն ժամանակ հաջողվեց կարգավորել հակամարտությունը, եւ տեղի ունեցածը մնաց առանց լուրջ հետեւանքների։ Հետագայում իրավիճակը կայունացավ Զվիադ Գամսախուրդիայի իշխանության օրոք աբխազական ղեկավարության պահանջներին զգալի զիջումներով[12]։

Իրավիճակի նոր սրում Աբխազիայում տեղի ունեցավ՝ կապված Վրաստանի իշխանությունների՝ 1978 թվականի Վրացական ԽՍՀ Սահմանադրության վերացման և 1918 թվականի Վրաստանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության սահմանադրության վերականգնման մասին հայտարարության հետ, որը Վրաստանը հռչակեց ունիտար պետություն և բացառել տարածքային ինքնավարությունների առկայությունը։ Աբխազիայում դա ընկալվեց որպես աբխազական փոքր էթնիկ խմբի լիակատար ձուլման ճանապարհի սկիզբ, որն այդ ժամանակ կազմում էր Աբխազական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետության բնակչության փոքրամասնությունը։

1990 թվականի օգոստոսի 25-ին Աբխազիայի Գերագույն խորհուրդն ընդունեց Աբխազիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետության ինքնիշխանության հռչակագիրը։ Դա հանգեցրեց պառակտման աբխազ պատգամավորների և Գերագույն խորհրդի վրացական խմբակցության միջև, որը դեմ էր հռչակագրին.[12]:

«Օրենքների պատերազմ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1990-ի նոյեմբերին Վրաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ դարձավ արմատական ​​ազգայնական Զվիադ Գամսախուրդիան, որի ղեկավարությամբ հանրապետությունը սահմանեց ԽՍՀՄ-ից վերջնական անջատման ուղին։ Վրաստանը հրաժարվեց մասնակցել 1991 թվականի մարտի 17-ին կայացած ԽՍՀՄ-ի պահպանման հանրաքվեին։ Աբխազիայում, սակայն, կայացավ այս հանրաքվեն, որին մասնակցեց ընտրողների 52,3%-ը (գրեթե ամբողջ ոչ վրացական բնակչությունը), որոնց 98,6%-ը քվեարկեց ԽՍՀՄ-ի պահպանման օգտին[15][16]:1991 թվականի մարտի 31-ին Վրաստանում անցկացվեց անկախության վերականգնման հանրաքվե, որն իր հերթին բոյկոտեց Աբխազիայի ոչ վրաց բնակչությունը[17][18]։ Հանրաքվեին մասնակցողների ճնշող մեծամասնությունը կողմ քվեարկեց Վրաստանի անկախությանը, իսկ մի քանի օր անց՝ ապրիլի 9-ին, Վրաստանի Գերագույն խորհուրդն ընդունեց անկախության հռչակագիրը։ Հինգ օր անց Գամսախուրդիան ընտրվեց նախագահ։

ԽՍՀՄ փլուզման նախօրեին՝ 1991 թվականի սեպտեմբերի 25-ին, Աբխազիայի Գերագույն խորհրդում տեղի ունեցան ընտրություններ, քվոտային սկզբունքով ստեղծվեց պատգամավորական կորպուս։

Զինված հակամարտություն (1992-1993 թթ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1992 թվականի փետրվարի սկզբին Աբխազիայում քաղաքական լարվածությունը սրվեց այն պատճառով, որ մեկ ամիս առաջ տապալված նախագահ Զվիադ Գամսախուրդիայի կողմնակիցների մարտական ​​գործողությունների պատրվակով Վրաստանի ազգային գվարդիայի ստորաբաժանումները մտան Աբխազիա։ Զինված ուժերի աբխազական և վրացական խմբակցությունների միջև աճող հակասություններն իրենց ամենաբարձր կետին հասան 1992 թվականի մայիսի 5-ին, երբ վրացական խմբակցությունը լքեց նիստը։ Այս խորհրդարանն այլևս ամբողջությամբ չհավաքվեց[12]։

1992 թվականի հունիսից Աբխազիայում սկսվեց զինված կազմավորումների ստեղծման գործընթացը՝ Աբխազիայի ներքին զորքերի գունդը և տեղի վրացական ստորաբաժանումները[12]։

Հուլիսի 23-ին Աբխազիայի Գերագույն դատարանը որոշում է ընդունել Աբխազական ԽՍՀ 1978 թվականի Սահմանադրության գործողության դադարեցման և Աբխազիայի ԽՍՀ 1925 թվականի Սահմանադրության վերականգնման մասին[19]։ Աբխազիայի և Վրաստանի միջև հաստատված պայմանագրային հարաբերություններ[20]։ Այս որոշումը չի ճանաչվել Վրաստանի կենտրոնական ղեկավարության կողմից[12]։

1992 թվականի օգոստոսին Աբխազիայի Գերագույն խորհրդի և Վրաստանի ղեկավարության միջև քաղաքական առճակատումը վերաճեց ռազմական գործողությունների՝ ավիացիայի, հրետանու և այլ տեսակի զենքերի կիրառմամբ։ Դրա պատճառն Աբխազիայի տարածք վրացական ազգային գվարդիայի ուժերի ներմուծումն էր՝ Զվիադիստների կողմից գերեվարված և Աբխազիայի տարածքում գտնվող փոխվարչապետ Ա.Կավսաձեի ազատագրման պատրվակով, որը պաշտպանում էր հաղորդակցությունները (առաջին հերթին՝ երկաթուղին) և այլ կարևոր օբյեկտներ[12]։ Թեժ մարտերի արդյունքում զոհվել է մոտ 200 մարդ, հարյուրավոր մարդիկ վիրավորվել են։ Աբխազիայի ղեկավարությունը թողեց Աբխազիայի մայրաքաղաք Սուխումը և շարժվեց դեպի արևմուտք՝ Գուդաութայի ​​շրջան։ Օգոստոսի վերջին, սակայն, վրացական հարձակումը դադարեցվեց, և 1992 թվականի սեպտեմբերի 3-ին ՌԴ ղեկավարության միջնորդությամբ Մոսկվայում ստորագրվեց հրադադարի պայմանագիր։ Համաձայնագիրը նախատեսում էր Վրաստանի տարածքային ամբողջականության պահպանում, անօրինական զինված խմբավորումների զինաթափում, զինված ուժերի կրճատում և գերիների փոխանակում։ Հրադադարը ուժի մեջ է մտել 1992 թվականի սեպտեմբերի 5-ին, սակայն արդեն հոկտեմբերի 1-ին այն խափանվել է, և աբխազական ուժերը Հյուսիսային Կովկասի կամավորների աջակցությամբ անցել են հակահարձակման, գրավել են Գագրան, վերահսկողություն հաստատել հարակից ռազմավարական կարևոր տարածքի վրա։ դեպի ռուսական սահման և մատակարարման գծեր հաստատեց Հյուսիսային Կովկասի լեռնային ժողովուրդների համադաշնության հետ, որոնք աջակցում էին նրանց և սկսեցին նախապատրաստվել Սուխումի վրա հարձակմանը։ Թեժ մարտերը ստիպել են մոտ 30 հազար բնակիչների փախչել Ռուսաստանի տարածք։ Հակամարտության կողմերը միմյանց մեղադրում էին խաղաղ բնակիչների նկատմամբ մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների մեջ։

1992 թվականի վերջին պատերազմը ձեռք էր բերել դիրքային բնույթ, որտեղ կողմերից ոչ մեկը չէր կարող հաղթել։ 1992 թվականի դեկտեմբերի 15-ին Վրաստանը և Աբխազիան մի քանի փաստաթղթեր են ստորագրել ռազմական գործողությունների դադարեցման և ռազմական գործողությունների տարածաշրջանից բոլոր ծանր սպառազինությունների և զորքերի դուրսբերման մասին։ Սկսվեց հարաբերական հանդարտության շրջան, սակայն 1993 թվականի սկզբին ռազմական գործողությունները վերսկսվեցին[12]։

1993 թվականի առաջին կեսին աբխազական ուժերը մի քանի փորձ կատարեցին գրավելու Սուխումը։ Հուլիսին երրորդ հարձակման ժամանակ նրանց հաջողվեց ամբողջությամբ շրջափակել Սուխումը և ամբողջությամբ շրջապատել վրացական զորքերը։ 1993 թվականի հուլիսի 27-ին Գուդաութայում Վրաստանի կառավարության և Աբխազիայի իշխանությունների միջև կնքվեց նոր համաձայնագիր, որով հրադադար հաստատվեց հուլիսի 28-ից։ Համաձայնագիրը նախատեսում էր հակամարտության գոտու փուլային ապառազմականացման անհապաղ մեկնարկը։ Ենթադրվում էր, որ այս գործընթացը տեղի կունենա միջազգային դիտորդների վերահսկողության ներքո։

Օգոստոսի 24-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը ստեղծեց Վրաստանում ՄԱԿ-ի դիտորդական առաքելությունը՝ ստուգելու հրադադարի համաձայնագրի կատարումը՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով Սուխումի քաղաքում իրավիճակին, ինչպես նաև հետաքննելու հրադադարի խախտման մասին հաղորդումները և հաստատելու ներգրավված կողմերի հետ նման միջադեպերը լուծելու ջանքերը[21]։

Հրադադարը, սակայն, կրկին խաթարվել է։ Սեպտեմբերի 16-ին աբխազական ուժերը Աբխազիայի սահմաններից դուրս գտնվող զինված աջակցությամբ հարձակում գործեցին Սուխումի և Օչամչիրայի վրա։ Սեպտեմբերի 27-ին Սուխումը գրավվեց, իսկ մի քանի օր անց աբխազական ուժերը վերահսկեցին հանրապետության ողջ տարածքը։ Հակամարտությունը հանգեցրեց մեծ տարածքների գրեթե ամբողջական ավերածություններին և բնակչության զանգվածային տեղահանմանը։ Աբխազիայում մարդու իրավունքների բազմաթիվ ու լուրջ խախտումների մասին հաղորդագրություններ են ստացվել։ Ինչպես պարզել է ՄԱԿ-ի Փաստահավաք առաքելությունը 1993թ. հոկտեմբերին, և՛ վրացական կառավարական ուժերը, և՛ աբխազական ուժերը պատասխանատու էին նման խախտումների համար, ինչպես նաև անկանոն ուժերը և նրանց հետ համագործակցող քաղաքացիական անձինք։

Պաշտոնական տվյալներով՝ ռազմական գործողությունների ընթացքում զոհվել է մոտ 16 հազար մարդ, որից 4 հազար աբխազներ, 10 հազար վրացիներ և 2 հազար կամավորներ Հյուսիսային Կովկասի և Հարավային Օսիայի տարբեր հանրապետություններից[12]։.

Նախապատերազմյան Աբխազիայի 537 հազար բնակչությունից (1990թ. հունվարի 1-ի դրությամբ), որից 44%-ը վրացիներ էին, 17%-ը՝ աբխազներ, 16%-ը՝ ռուսներ և 15%-ը՝ հայեր, 200-ից մինչև 250 հազար մարդ (հիմնականում ազգությամբ վրացի) դարձել են փախստականներ։ Աբխազիայի տնտեսությանը հասցվել է հսկայական տնտեսական վնաս[12]։

Բանակցային գործընթացը և հետկոնֆլիկտային կարգավորման մեխանիզմները (1993-1998 թթ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսաստանը ի սկզբանե ներգրավված է եղել վրաց-աբխազական հակամարտության կարգավորման գործընթացում՝ հանդես գալով որպես միջնորդ հրադադարի մասին պայմանավորվածությունների ձեռքբերման հարցում, առաջ քաշելով տարբեր նախաձեռնողական առաջարկներ և փաստաթղթերի նախագծեր։ 1992 թվականից մինչև 1997 թվականն ընկած ժամանակահատվածում Ռուսաստանն էր ղեկավարում այս ոլորտում, և 1994 թվականի գարնանը Մոսկվայում ստորագրվեցին հիմնարար փաստաթղթերը», «Փախստականների և տեղահանվածների կամավոր վերադարձի մասին քառակողմ համաձայնագիր», «Համաձայնագիր զինադադարի և ուժերի բաժանման մասին»։ Ռուս դիվանագետները հակամարտող կողմերին պարբերաբար բերում էին բանակցությունների սեղանի շուրջ՝ քննարկելու Աբխազիայի քաղաքական կարգավիճակի հարցը, առաջարկեցին արձանագրային համաձայնագրերի նախագծեր, Ռուսաստանը ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի միջոցով ազդեց հետխորհրդային այլ երկրների դիրքորոշումների վրա։ Այս փուլում Ռուսաստանի ղեկավարներն ակտիվորեն ներգրավված էին կարգավորման գործընթացում։ Նախագահ Բորիս Ելցինը մի քանի անգամ հանդիպել է Վրաստանի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեի և Աբխազիայի նախագահ Վլադիսլավ Արձինբայի հետ, իսկ 1996-1997 թվականներին արտգործնախարար Եվգենի Պրիմակովն անձամբ փորձել է կողմերին մղել խաղաղ կարգավորման։ Ելցինի նախագահության վերջին տարիներին (1997–2000), սակայն, Ռուսաստանի ներգրավվածության մակարդակը անկում ապրեց[22]։ Ժամանակի ընթացքում վրաց-աբխազական հակամարտության հարցում Ռուսաստանի դիրքորոշումը զգալիորեն փոխվել է։ Մերձավոր արտերկրում սեփական շահերն առաջնային պլան մղելով՝ պաշտոնական Մոսկվան երբեք լիովին չեզոք չի եղել։ 1990-ականների կեսերին Ռուսաստանը, հավանաբար, իսկապես շահագրգռված էր դադարեցնել արյունահեղությունը և նպաստել Վրաստանի կազմում Աբխազիայի քաղաքական կարգավիճակի շուրջ համաձայնությանը. ռուս առաջնորդները մտահոգված էին, որ անկախ Աբխազիան կարող է նախադեպ դառնալ Հյուսիսային Կովկասի անկայուն հանրապետությունների, հատկապես Չեչնիայի համար։ Ռուսաստանը նույնպես ցանկանում էր ընկալվել որպես գերագույն արբիտր և միակ երաշխավոր[22]։

1993-1994 թվականներին Ժնևում տեղի ունեցավ խաղաղության բանակցությունների երկու փուլ՝ անցկացված ՄԱԿ-ի հովանու ներքո՝ Ռուսաստանի միջնորդությամբ և ԵԱՀԿ դիտորդների և ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի ընկերների խմբի մասնակցությամբ։ Վերջինս ստեղծվել է 1993 թվականին՝ բաղկացած ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Ռուսաստանի ներկայացուցիչներից[4][22]։ Բանակցությունները տեղի են ունեցել համապատասխանաբար 1993 թվականի նոյեմբերի 30-ից դեկտեմբերի 1-ը և 1994 թվականի հունվարի 11-13-ը[5]։

Կարգավորման ժնևյան փուլի արդյունքը դարձավ «Վրացական և աբխազական կողմերի միջև փոխըմբռնման հուշագրի» և «Վրացական և աբխազական կողմերի միջև բանակցությունների երկրորդ փուլի մասին կոմյունիկեի» ստորագրումը։ Երկու փաստաթղթերում էլ կողմերը հաստատել են «ուժ չկիրառելու կամ միմյանց դեմ դրա կիրառման սպառնալիքի չդիմելու ստանձնած պարտավորությունները», իսկ կոմյունիկեում կողմերը համաձայնել են «ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերի կամ այլ ուժերի տեղակայմանը, որոնք լիազորված են ՄԱԿ-ի կողմից»։ ՄԱԿ-ը հակամարտության գոտում. Նրանք փոխադարձ համաձայնություն են հայտնել ռուսական ռազմական կոնտինգենտն օգտագործել նման ուժերի կազմում»[5]։

1994 թվականի փետրվարի 22-25-ը Ժնևում, 1994 թվականի մարտի 7-9-ը Նյու Յորքում և մարտի 29-31-ը Մոսկվայում տեղի ունեցավ վրաց-աբխազական հակամարտության լայնամասշտաբ կարգավորման շուրջ բանակցությունների երրորդ փուլը։ ՄԱԿ-ը, Ռուսաստանի աջակցությամբ, Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության համաժողովի (ԵԱՀՀ) և ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի (ՄԱԿ ՓԳՀ) ներկայացուցիչների մասնակցությամբ։ 1994 թվականի ապրիլի 4-ին վրացական և աբխազական կողմերը Մոսկվայում ստորագրեցին «Հայտարարություն վրաց-աբխազական հակամարտության քաղաքական կարգավորմանն ուղղված միջոցառումների մասին»[23]։

Միևնույն ժամանակ, 1994 թվականի ապրիլի 4-ին վրացական և աբխազական կողմերը, ինչպես նաև Ռուսաստանը և ՄԱԿ ՓԳՀ-ն ստորագրեցին «Փախստականների և տեղահանվածների կամավոր վերադարձի մասին քառակողմ համաձայնագիր»[24],որի համաձայն ստեղծվել է վերադարձը կազմակերպելու և գույքային վնասը գնահատելու քառակողմ հանձնաժողով[4]:Դրան նախորդել էր 1993 թվականի դեկտեմբերի 1-ի վերոհիշյալ «Փոխըմբռնման հուշագիրը», որտեղ ասվում էր, որ կողմերը «պարտավորվում են պայմաններ ստեղծել Աբխազիայի բոլոր շրջաններում փախստականների կամավոր, անվտանգ, արագ վերադարձի համար իրենց մշտական ​​բնակության վայրեր»։ Բոլոր վերադարձած փախստականներին կվերադարձնեն իրենց լքված բնակարանները, տները, հողատարածքներն ու ունեցվածքը»։ Այս համաձայնագրի հիման վրա փախստականների հայրենադարձությունը, սակայն, կրճատվեց 1994 թվականի դեկտեմբերին, և 300-ից մի փոքր մարդ կարողացավ օգտվել այս ծրագրից[4]։ Մի քանի տասնյակ հազար էթնիկ վրացիներ վերադարձան Աբխազիայի Գալիի շրջան՝ դա անելով իրենց իսկ վտանգի տակ և առանց միջազգային հանրության կամ Աբխազիայի իշխանությունների անվտանգության երաշխիքների։

1994 թվականի մայիսի 14-ին վրացական և աբխազական կողմերը Մոսկվայում ստորագրեցին Ժնևի բանակցությունների շրջանակում մշակված «Զինադադարի և ուժերի բաժանման մասին համաձայնագիրը»։ Մոսկվայի պայմանագրով վարչական սահմանի երկու կողմերում ստեղծվել է 12 կիլոմետրանոց անվտանգության գոտի, որտեղ թույլատրվում է միայն իրավապահների անձնական զենքերը, և զենքի սահմանափակման գոտի, որտեղ ծանր զինտեխնիկա չպետք է տեղակայվի։ . Այս փաստաթղթի և ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի հետագա որոշման հիման վրա 1994թ. կրակի չվերականգնում[4]։

Հավաքական խաղաղապահ ուժերի ներմուծումը վրաց-աբխազական հակամարտության գոտի հնարավորություն տվեց առանձնացնել հակամարտող կողմերի զինված կազմավորումները, ստեղծել անվտանգության գոտիներ և սպառազինության սահմանափակում, ինչը օգնեց դադարեցնել արյունահեղությունը տարածաշրջանում, ինչպես նաև ձևավորվել։ կողմերի միջև քաղաքական երկխոսության համար անհրաժեշտ պայմանների մասին[25]։

«Զինադադարի և ուժերի բաժանման մասին համաձայնագրի» ստորագրումից հետո ՄԱԿ-ի առաքելության մանդատը թարմացվել և ընդլայնվել է[26]:Առաքելության հիմնական նպատակներն են եղել վերահսկել և վերահսկել վրացական և աբխազական կողմերի կողմից 1994 թվականի հրադադարի համաձայնագրի կատարումը, նպաստել ներքին տեղահանվածների և փախստականների վերադարձի համար բարենպաստ պայմանների ստեղծմանը և հակամարտության քաղաքական կարգավորմանը նպաստելուն։

Բանակցային գործընթացի առաջին փուլում (1993-94թթ.) համաձայնեցված և ստորագրված փաստաթղթերը դրական դեր խաղացին իրավիճակի կայունացման, տարածաշրջանում լայնածավալ բռնությունների վերսկսումը կանխելու գործում և կողմերին հնարավորություն տվեցին առարկայական բանակցություններ սկսել[5]։

Ժնևում Մոսկվայի համաձայնագրի ստորագրումից հետո բանակցությունները շարունակվեցին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո, դրան զուգահեռ Ռուսաստանը ինքնուրույն բանակցեց Աբխազիայի և Վրաստանի հետ։ Հետագա տարիների ընթացքում, սակայն, բանակցային գործընթացը շոշափելի արդյունքների չբերեց Աբխազիայի կարգավիճակի և տեղահանվածների վերադարձի առանցքային հարցերի շուրջ[4]։

Մինչդեռ 1994 թվականի նոյեմբերի 26-ին Աբխազիայի Գերագույն խորհուրդն ընդունեց սահմանադրություն, որով Աբխազիան հռչակվեց «ինքնիշխան ժողովրդավարական պետություն»։ 1994 թվականի դեկտեմբերի 6-ին Վլադիսլավ Արձինբան ստանձնել է Աբխազիայի Հանրապետության նախագահի պաշտոնը։

Բանակցությունների երկրորդ փուլն ընդգրկում է 1995 թվականից մինչև 1999 թվականը, երբ կողմերը սկսել են Վրաստանի և Աբխազիայի միջև պետական-իրավական հարաբերությունների տարբեր մոդելների ակտիվ քննարկումը։ Այս փուլում Աբխազիայի ղեկավարության դիրքորոշումը հիմնված էր 1994 թվականի ապրիլի 4-ի Քաղաքական կարգավորմանն ուղղված միջոցառումների մասին հայտարարության մեկնաբանության վրա, որը ներառված էր «Աբխազիայում իրավիճակի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի զեկույցում» 1994թ. 1994 թվականի մայիսի 3-ին և դրան կից Հավելված II-ին, որտեղ ասվում էր. «Աբխազիան լինելու է ինքնիշխան իրավունքներով սուբյեկտ՝ որպես միութենական պետության մաս, որը կստեղծվի բանակցությունների արդյունքում վիճելի հարցերի լուծումից հետո։ Միութենական պետության անունը կողմերը կորոշեն հետագա բանակցությունների ընթացքում։ Կողմերը ճանաչում են նախկին ԳԽՍՀ սահմաններում 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ի դրությամբ ստեղծված միութենական պետության տարածքային ամբողջականությունը»։ Աբխազական կողմի համար հիմնարար էր Աբխազիայի հավասար մասնակցության սկզբունքը հնարավոր միութենական պետության մեջ[5]:Եվ երբ 1995 թվականին ռուս դիվանագետների ակտիվ միջնորդական ջանքերի շնորհիվ աբխազական և վրացական կողմերը նախաստորագրեցին «Վրաց-աբխազական հակամարտության կարգավորման մասին արձանագրությունը», որով Աբխազիայի կարգավիճակը փաստացի իջեցվեց վրացական սուբյեկտի։ դաշնություն կամ ինքնավարություն Վրաստանի կազմում, Սուխումում դրա հետ կապված քաղաքական սկանդալ է ծագել, և խորհրդարանի անդամները պնդել են բանակցություններում չեղյալ համարել Աբխազիայի նախագահի ներկայացուցչի ստորագրությունը, ինչը դժգոհություն է առաջացրել Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության մոտ[5]։

1996 թվականին Վրաստանի նախաձեռնությամբ ԱՊՀ գագաթնաժողովում որոշում է կայացվել արգելել Աբխազիայի հետ պետության միջոցով առևտրատնտեսական, ֆինանսական, տրանսպորտային և այլ կապերի իրականացումը։ Բացառությամբ Բելառուսի և Թուրքմենստանի, ԱՊՀ բոլոր երկրները ստորագրել են այս որոշումը։ Ռուսաստանը պատժամիջոցների ռեժիմից միակողմանի դուրս գալու մասին ծանուցել է 2008 թվականի մարտին։

Բանակցությունները վերսկսվեցին 1997 թվականի ամռանը, երբ Եվգենի Պրիմակովը (այդ ժամանակ Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարարն էր) անձամբ միացավ ռուսական կողմի բանակցողներին։ Հենց նրա պնդմամբ օգոստոսի 14-ին՝ 1992-93 թվականների վրաց-աբխազական պատերազմի մեկնարկի տարեդարձին, Աբխազիայի նախագահ Վլադիսլավ Արձինբան աննախադեպ այցով Թբիլիսի կատարեց։ Այստեղ Եվգենի Պրիմակովի ներկայությամբ կայացել է Վրաստանի և Աբխազիայի նախագահների հանդիպումը, որտեղ հայտարարվել է համատեղ հայտարարություն, որում կողմերը կրկին պարտավորվել են «զենքի չդիմել՝ լուծելու իրենց բաժանող հակասությունները, և ս.թ. ոչ մի հանգամանք, որը թույլ կտա արյունահեղության վերսկսումը»։ Թեև հենց Աբխազիայում Վլադիսլավ Արձինբան դատապարտվեց այս այցի համար, սակայն, ըստ բազմաթիվ դիտորդների, որոշ ժամանակով այս այցը և երկու նախագահների համատեղ հայտարարությունը զգալիորեն նվազեցրին կողմերի հարաբերություններում լարվածության սրությունը[5]։

Հետագա դիվանագիտական ​​ջանքերի արդյունքը եղավ աբխազա-վրացական համատեղ հանձնաժողովի ստեղծումը՝ գործնական խնդիրների լուծման համար։ 1997 թվականի նոյեմբերին Ժնևի բանակցային գործընթացի շրջանակներում ստեղծվել է վրացական և աբխազական կողմերի համակարգող խորհուրդը, որի շրջանակներում ձևավորվել են երեք աշխատանքային խմբեր, որոնք իրենց գործունեությունն իրականացնում էին հետևյալ ոլորտներում՝ ա) անվտանգություն, բ) փախստականներ. գ) սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ. Համակարգող խորհրդի աշխատանքներին որպես օժանդակող կողմ մասնակցել են նաև ՄԱԿ-ի և Ռուսաստանի Դաշնության ներկայացուցիչները[5], (առաջ նայելով, պետք է ասել, որ 2001 թվականին նրա աշխատանքները դադարեցվել են Կոդորի կիրճում տեղի ունեցած իրադարձությունների պատճառով վրաց-աբխազական հարաբերությունների վատթարացման պատճառով[27] 2006 թվականին վերսկսել է գործունեությունը, բայց ոչ երկար[12]):

Չնայած 1995-1999 թվականների ընթացքում բանակցային գործընթացում որոշակի առաջընթացին, լայնածավալ կարգավորման հարցում բեկման հնարավոր չեղավ։ Կողմերի դիրքորոշումներն անզիջում էին բոլոր հիմնարար հարցերի շուրջ՝ կապված քաղաքական կարգավորման, անվտանգության երաշխիքների և փախստականների վերադարձի հետ։ Եվ քանի որ մենք խոսում էինք փաստաթղթերի փաթեթ պատրաստելու մասին, համաձայնագրերից մեկի ստորագրումից հրաժարվելը անհնարին դարձրեց փոխզիջումների գնալ այլ հարցերում[5]։

Հարկ է նաև նշել, որ չնայած ԱՊՀ-ի և Վրաստանում ՄԱԿ-ի առաքելության համակարգված գործողություններին՝ վերահսկելու և վերահսկելու հակամարտող կողմերի կողմից խաղաղության պահպանման և հակամարտության կարգավորման մասին համաձայնագրերի կատարումը, Գալիի շրջանում հանցավոր լարվածությունը նվազեցնելու միջոցառումները։ Աբխազիան և Վրաստանի Զուգդիդի շրջանը, ինչպես նաև Կոդորի շրջանի կիրճում ռազմաքաղաքական իրավիճակը Աբխազիայի հակամարտության գոտում այս տարիների ընթացքում բնութագրվում է որպես բարդ, լարված և անկայուն՝ երկկողմ քաղաքական կայուն Վրաստանի բացակայության պատճառով։ Աբխազական երկխոսություն, կառուցողական փոխընդունելի առաջարկներ միջպետական ​​մակարդակով[25]։

Բանակցային գործընթացին լուրջ հարված հասցրին 1998թ. մայիսի իրադարձությունները, երբ վրացական ռազմականացված ուժերի հարձակումը աբխազ ոստիկանների վրա Գալիի շրջանում հանգեցրեց ռազմական գործողությունների վերսկսմանը և վրացի փախստականների «երկրորդ ալիքին» (տես ստորև)։ Վրաստանի իշխանությունների կողմից չվերահսկվող վրացական «կուսակցականների» ապակայունացնող դերը մատնանշվել է միջազգային առաքելությունների և կազմակերպությունների կողմից այս իրադարձություններից շատ առաջ։ «Գալիի տարածաշրջանում իրավիճակն ուսումնասիրող համատեղ առաքելության զեկույցում» (կազմվել է Վրաստանում ՄԱԿ-ի դիտորդական առաքելության կողմից) 2000 թվականի նոյեմբերի 20-24-ը, մասնավորապես, ասվում էր. «Բաց ռազմական գործողությունների ավարտից մի քանի տարի անց. Վրացիներից կազմված զինված խմբավորումները նպատակաուղղված հարձակումներ են իրականացրել Գալիի շրջանում։ Ամենահայտնի խմբավորումների՝ «Սպիտակ լեգեոնի» ղեկավարների հրապարակային հայտարարություններում նշվել է, որ նրանց հիմնական նպատակը Աբխազիայի վերադարձը ստիպելն է։ Նրանց անմիջական նպատակն էր վախի և անկայունության մթնոլորտ ստեղծել Գալիի շրջան վերադարձողների շրջանում՝ ցույց տալու, որ աբխազական կողմի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքում մնալն անհնար է։ Դրա համար նրանք օգտագործել են դարանակալումներ, առևանգումներ և նպատակային ականապատում»[5]։

Զինված հակամարտություն Կոլայի շրջանի տարածքում (1998 թ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1998 թվականի գարնանը Աբխազիայի Գալիի շրջանում զգալիորեն ավելացավ վրացական ռազմական ուժերի ներկայությունը, իսկ մայիսին նրանք մի շարք հարձակումներ իրականացրին աբխազական ոստիկանության վրա։ Մայիսի 20-26-ը այստեղ են ներկայացվել կանոնավոր բանակի, Աբխազիայի ՆԳՆ-ի և աշխարհազորայինների զգալի ուժեր, որոնք վերականգնել են վերահսկողությունը շրջանի տարածքում, բայց միևնույն ժամանակ ինքնաբուխ վերադարձած 30-40 հազար վրացիներ։ այնտեղ 1992-1993թթ. պատերազմից հետո ստիպված են եղել փախչել տարածաշրջանից։ Միևնույն ժամանակ աբխազական ուժերը թալանել և այրել են տներ և ավերել տեղական ենթակառուցվածքները[4]։

Մայիսի 25-ին Վրաստանը և Աբխազիան ստորագրեցին «Հրադադարի, զինված կազմավորումների դուրսբերման և ուժային գործողությունները կանխելու երաշխիքների մասին» արձանագրությունը («Գագրայի արձանագրություն»), ըստ որի Վրաստանը պարտավորվում էր «գործուն միջոցներ ձեռնարկել ահաբեկիչների և ահաբեկիչների ներթափանցումը կանխելու համար»։ դիվերսիոն խմբեր, զինված կազմավորումներ և անձինք», իսկ Աբխազիան՝ «թույլ չտալ անօրինական ուժային գործողություններ Գալիի շրջանի խաղաղ բնակչության դեմ»[28][29]։

Ավելի ուշ փախստականների «երկրորդ ալիքի» մի զգալի մասը վերադարձավ Գալիի շրջան։

ՄԱԿ-ի ուղղաթիռի միջադեպ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2001 թվականի հոկտեմբերի 8-ին Աբխազիայի Գուլրիփշի շրջանում Ռուսլան Գելաևի զինյալները հրթիռներով խոցեցին ՄԱԿ առաքելության ուղղաթիռը՝ ուկրաինացի անձնակազմի 3 անդամներով և ՄԱԿ-ի 6 աշխատակիցներով։ Ուղղաթիռը շահագործել է ուկրաինական «Չայկա» ավիաընկերությունը, ինքնաթիռը կործանվել է Սուխումից 22 կմ հեռավորության վրա։ Ինքնաթիռում գտնվող բոլոր 9 մարդիկ զոհվել են, այդ թվում՝ հրամանատար Ալեքսանդր Բելոգրիվովը[30][31]։

Բանակցային գործընթաց (1999-2006 թթ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1998 թվականի մայիսի իրադարձությունները զգալիորեն վատթարացրել են բանակցությունների մթնոլորտը և էապես խաթարել են աբխազական ղեկավարության վստահությունը վրացական կողմի մտադրությունների նկատմամբ։ Աբխազական կողմի համար ակնհայտ դարձավ, որ ավելի վաղ միջազգային միջնորդությամբ ստորագրված փաստաթղթերն ինքնին վերջնական երաշխիք չեն, որ Վրաստանն այս կամ այն ​​ձևով ուժի կիրառման չի դիմի։ Ավելին, աբխազական հասարակության մեջ աճում էր դժգոհությունը անկախությունից հրաժարվելուն տանող կարգավորման որևէ ծրագրի քննարկման առնչությամբ։ Աբխազիայի անկախության միջազգային ճանաչումը հասարակության մեջ ընկալվեց որպես Աբխազիայի անվտանգության միակ արդյունավետ երաշխիք.[5]:

1999 թվականին Աբխազիայում անցկացվեց պետական ​​անկախության հանրաքվե, որի ժամանակ հանրապետության քաղաքացիների ճնշող մեծամասնությունը հանդես եկավ անկախ պետության կառուցման օգտին։ Այդ ժամանակվանից Աբխազիայի ղեկավարությունը հրաժարվեց հետագա քննարկել Աբխազիայի քաղաքական կարգավիճակը և առաջարկեց առանձին աշխատել անվտանգության փաստաթղթի վրա[5]։

Բանակցությունների երրորդ փուլն ընդգրկում է 1999-2006թթ. այս փուլում կողմերի դիրքորոշումները կարելի է բնութագրել որպես անզիջում։ Աբխազական կողմը պնդում է, որ ֆիզիկական գոյատևման և էթնոմշակութային ինքնության պահպանման պայման կարող է ծառայել միայն լիարժեք պետականությունը՝ միջազգային երաշխիքներով։ Վրաստանը, ի տարբերություն այս դիրքորոշման, էլ ավելի է խստացրել իր մոտեցումը Աբխազիայի հետ քաղաքական հարաբերությունների հարցում։ Եթե ​​բանակցությունների սկզբնական փուլում քննարկումը պտտվում էր հավասար հիմունքներով ստեղծված «միություն» կամ «ընդհանուր» պետության ստեղծման հեռանկարների շուրջ, ապա այժմ վրացի բանակցողները ավելի ու ավելի են խոսում «Աբխազիայի կարգավիճակը որոշելու շրջանակներում Աբխազիայի կարգավիճակի մասին». Վրաստանի տարածքային ամբողջականությունը», որը ենթադրում էր կա՛մ մշակութային ինքնավարություն, կա՛մ ասիմետրիկ դաշնություն։ Նման առաջարկներն անընդունելի համարելով՝ աբխազական կողմը սկսեց ակտիվորեն պնդել անվտանգության վերաբերյալ առանձին փաստաթղթի մշակման և ստորագրման վրա։ Վրացական կողմն իր հերթին անվտանգության ցանկացած փաստաթղթի ստորագրումը կապել է վրացի փախստականների վերադարձի գործընթացի հետ, ինչը հարիր չէ Աբխազիային[5]։

Բանակցությունները կրկին ընդհատվեցին 2001 թվականին Կոդորի կիրճում սադրանքների պատճառով (աբխազ խաղաղ բնակիչների մի շարք սպանություններ), որին հաջորդեց 2001 թվականի հոկտեմբերին Ռուսլան Գելաևի հրամանատարությամբ չեչեն գրոհայինների խմբի ներխուժումը Կոդորի կիրճ[5]։

2003 թվականը նշանավորեց Ռուսաստանի ղեկավարության վերադարձը վրաց-աբխազական կարգավորման գործընթացին ակտիվ մասնակցության և այսպես կոչված «Սոչիի բանակցային գործընթացի» սկիզբը։ 2003 թվականի մարտին Ռուսաստանի և Վրաստանի նախագահներ Վլադիմիր Պուտինը և Էդուարդ Շևարդնաձեն Սոչիում պայմանավորվեցին ստեղծել աշխատանքային խմբեր կամ հանձնաժողովներ հետևյալ ոլորտներում. «Փախստականների և տեղահանվածների վերադարձը, առաջին հերթին, Գալիի շրջան Սոչիի և Թբիլիսիի միջև երկաթուղային կապի բացում, Էնգուրի ՀԷԿ-երի կասկադի արդիականացում և գետի վերին հոսանքում այլ հիդրոտեխնիկական օբյեկտների կառուցման հեռանկարների որոշում։ Ինգուրի». Հենց այս խնդիրներն են (տնտեսությունը և փախստականների վերադարձը), որոնք հիմք են հանդիսացել «Սոչիի բանակցային գործընթացի» շրջանակներում բանակցությունների համար[32]։:Դրա մշակմանը և գործնական պայմանավորվածությունների իրականացմանը խոչընդոտեց Վարդերի հեղափոխությունը, որի արդյունքում Էդուարդ Շևարդնաձեն կորցրեց պաշտոնը 2003 թվականի վերջին։ 2004 թվականի կեսերից վրաց-ռուսական հարաբերությունները լրջորեն վատթարացել են։ Վրաստանը Ռուսաստանին մեղադրել է վրացական տարածքի փաստացի բռնակցման մեջ, որն իրականացվել է Աբխազիայի բնակիչներին ՌԴ քաղաքացիություն և թոշակներ տրամադրելու, Աբխազիայի անվտանգության ուժերին ֆինանսավորելու և վերապատրաստելու, Աբխազիայի անկախության ձգտումին աջակցելու, Աբխազիայի տնտեսության մեջ ներդրումներ կատարելու և առևտրային հարաբերությունների զարգացման միջոցով։ 2006 թվականին Ռուսաստանի ղեկավարությունը սկսեց մատնանշել Կոսովոյի շուրջ ստեղծված իրավիճակը՝ որպես Աբխազիայի միջազգային ճանաչման նախադեպ։ Շատ առումներով դա էր պատճառը, որ Թբիլիսին դուրս եկավ Սոչիի բանակցային գործընթացից։ Դրա շրջանակներում վերջին բանակցությունները տեղի են ունեցել 2006 թվականի մայիսին[22]։

Մինչդեռ Աբխազիայի ԱԳՆ-ն պատրաստել և Վրաստանի նոր ղեկավարությանը է փոխանցել անվտանգության երաշխիքների մասին նոր փաստաթղթի նախագիծը՝ հաշվի առնելով հակամարտության գոտում փոխված իրավիճակը։ Փաստաթուղթը համաձայնեցվեց, և 2005 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Սուխումում ստորագրվեց Արձանագրություն՝ նախարարների մակարդակով պատերազմի չվերսկսման երաշխիքների մասին փաստաթղթի պատրաստման ավարտի մասին։ 2006 թվականի գարնանը կողմերը 2001 թվականի հունվարից ի վեր առաջին անգամ վերսկսեցին խորհրդակցությունները Համակարգող խորհրդի շրջանակներում, սակայն 2006 թվականի հուլիսին վրացական անվտանգության ուժերի մուտքը Կոդորի կիրճի վերին հատված փաստացի ընդհատեց բանակցային գործընթացը[5]։ Այս պայմաններում Վրաստանը, փորձելով նվազեցնել Ռուսաստանի դերն ու ազդեցությունը, սկսեց պնդել բանակցային գործընթացի ձևաչափի փոփոխության և խաղաղության պահպանման վրա։ Մոսկվան և Սուխումը դեմ էին այդ փորձերին. Նրանք էական աջակցություն չեն ստացել նաև Վրաստանի արևմտյան գործընկերների շրջանում[33]։:

Հակամարտություն Կոդորի կիրճում (2001)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2001 թվականի աշնանը Կոդորի կիրճով Աբխազիայի տարածքում արշավանք իրականացվեց դաշտային հրամանատար Ռուսլան Գելաևի չեչեն զինյալների ջոկատի կողմից վրացական (սվանական) զինված ուժերի աջակցությամբ՝ Էմզար Կվիցիանիի հրամանատարությամբ։ Վրաստանի նախագահի ներկայացուցիչը Կոդորի կիրճում.

Առաջին բախումները տեղի են ունեցել դեռևս 2001 թվականի հուլիսին, երբ զինյալները փորձել են ուժով հետախուզություն իրականացնել։ Հուլիսի 17-18-ը գրոհայինները դուրս են եկել Կոդորի կիրճի վերին հատվածից և 70 կմ խորությամբ շարժվել Աբխազիայի տարածք, որից հետո նահանջել են՝ կորուստներ կրելով։

2001 թվականի սեպտեմբերի 25-ին չեչեն գրոհայինները և վրացական կազմավորումները՝ մոտ 450-500 հոգուց, փորձել են գրավել Աբխազիայի Գուլրիփշի շրջանը։ Հոկտեմբերի կեսերին նրանց զորքերը ջախջախվեցին, և նրանք նահանջեցին իրենց նախկին դիրքերը։

Պաշտոնական Թբիլիսին հերքել է իր մասնակցությունն այս գործողությանը և չի մեկնաբանել, թե ինչպես է Գելաևն իր ջոկատով, տեխնիկայով և զինամթերքով կարողացել Վրաստանի արևելյան մասում գտնվող Պանկիսի կիրճից հանգիստ շարժվել դեպի արևմուտք՝ Աբխազիա՝ ծածկելով մոտ 400 կմ տարածք։ ճանապարհորդություն և վերադարձի ճանապարհ (վիրավորների հետ միասին), և ինչու Վրաստանը չհակազդեց գրոհայիններին, այլ ընդհակառակը, նրա պաշտոնական ներկայացուցիչը մասնակցեց նրանց հետ համատեղ ռազմական գործողությանը։ Այս առնչությամբ Աբխազիայի Պետական ​​անվտանգության ծառայության ղեկավար Ռաուլ Խաջիմբան հարցազրույցում ենթադրել է, որ, ամենայն հավանականությամբ, Վրաստանի ծրագրերը ներառում են սպասել, որ չեչեն զինյալները վերահսկողություն հաստատեն Սուխումում, իսկ հետո՝ համաձայն. ահաբեկչության դեմ պատերազմի պատրվակով, նրանց դեմ իրականացնել ենթադրյալ հակաահաբեկչական գործողություն՝ միաժամանակ գրավելով Աբխազիան[34]։ Վրաստանի ղեկավարության և Գելաևի միջև կապն անուղղակիորեն հաստատվում է Վրաստանի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեի դիրքորոշմամբ, ով նախկինում Գելաևի զինյալներին մեղադրել էր 1992-1993 թվականներին վրացիների «ցեղասպանության» մեջ[35], այնուհետև Աբխազիայում անհաջող արշավանքից հետո նա անսպասելիորեն հայտարարություններ արեց Գելաևի՝ զինյալներին հնարավոր չմասնակցելու վերաբերյալ[36]:2001 թվականի նոյեմբերի 8-ին արված նման հայտարարությունները Ռուսաստանի գլխավոր դատախազությանը ստիպեցին հենց հաջորդ օրը Գելաևի արտահանձնման պահանջ ուղարկել Վրաստան[37]։

Վրաստանի գործողությունների ակտիվացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2006[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2005 թվականի դեկտեմբերին Ռուսաստանի գյուղատնտեսության նախարարությունը «ժամանակավոր» արգելք դրեց Վրաստանից գյուղատնտեսական որոշ տեսակների ներմուծման վրա։ 2006 թվականի գարնանը Ռուսաստանը լիովին արգելեց Վրաստանից գինու և գինեգործական նյութերի մատակարարումը և վաճառքը Ռուսաստանում, իսկ ավելի ուշ՝ վրացական «Բորժոմի» և «Նաբեգլավի» հանքային ջրերի ներմուծումը։ Ի պատասխան՝ Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին հանձնարարել է կառավարությանը ուսումնասիրել ԱՊՀ-ին Վրաստանի անդամակցության շարունակական իրագործելիությունը։ Հուլիսին Ռուսաստանը փակել է ռուս-վրացական սահմանի (Վերին Լարս) միակ սահմանային անցակետը «վերանորոգման նպատակով»։ Հոկտեմբերի 3-ին, լրտեսական սկանդալի գագաթնակետին, երկու երկրների միջև արգելափակվել են բոլոր օդային, ծովային, ցամաքային և երկաթուղային կապի և փոստային կապի ուղիները։ Ի պատասխան հետախուզական գործունեության մեջ մեղադրվող Վրաստանում ռուս սպաների կալանավորմանը՝ Ռուսաստանը Վրաստանի հետ դիվանագիտական ​​հարաբերությունները իջեցրեց հնարավորինս ցածր մակարդակի, հետ կանչեց իր դեսպանին Թբիլիսիից, տարհանեց դիվանագիտական ​​անձնակազմին և ռուս դիվանագետների ու զինվորականների ընտանիքներին և տեղափոխեց ռուսական զորքերը։

2006 թվականի հուլիսի կեսերին Վրաստանի խորհրդարանը բանաձեւ ընդունեց, որով պահանջում էր ռուսական խաղաղապահ ուժերը դուրս բերել Աբխազիայից եւ Հարավային Օսիայից։ Ի պատասխան սրան՝ Աբխազիայի խորհրդարանը կոչ է արել բոլոր երկրներին, այդ թվում՝ Ռուսաստանին, «անհապաղ սկսել Աբխազիայի Հանրապետության անկախությունը պաշտոնապես ճանաչելու գործընթացը», ինչպես նաև դիմել է ՄԱԿ-ին, ԵԱՀԿ-ին և այլ միջազգային կազմակերպություններին խնդրանքով։ «դադարեցնել Վրաստանի ղեկավարության ռազմատենչ ծրագրերը». Հուլիսի 20-ին ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը «Կոմերսանտ» թերթին տված հարցազրույցում ասել է. «Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի խաղաղապահների շնորհիվ խաղաղությունը պահպանվում է և արյուն չի թափվում։ Եթե ​​որևէ մեկը մոռացել է, մենք կարող ենք հիշել, թե ինչպես սկսվեցին այդ հակամարտությունները և ինչ գնով, այդ թվում՝ մեր զինվորների կյանքով, դադարեցվեց արյունահեղությունը։ Երկու դեպքում էլ կան միջազգային կառույցների կողմից հաստատված մեխանիզմներ։ Հարավային Օսիայի համար դա ԵԱՀԿ-ն է, Աբխազիայի համար՝ ՄԱԿ-ը։ Այդ կազմակերպությունների շրջանակներում, ինչպես արդեն ասացի, հաստատվել են գործող խաղաղապահ մեխանիզմները։ Հետևաբար, խորհրդարանի որոշումը իրավիճակն առավելագույնս սրելու փորձ է»։

2006 թվականի հուլիսի վերջին Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին չեղյալ հայտարարեց իր այցը Մոսկվա՝ մասնակցելու ԱՊՀ ոչ պաշտոնական գագաթնաժողովին, քանի որ ռուսական կողմը հրաժարվեց կազմակերպել իր հանդիպումը Վլադիմիր Պուտինի հետ։

thumb|«Վերին Աբխազիայի» տարածքը քարտեզի վրա 2006 թվականի հուլիսի 25-ին Վրաստանի զինված ուժերի և ՆԳՆ ստորաբաժանումները (մինչև 1,5 հազար մարդ), խախտելով հրադադարի և ուժերի տարանջատման մասին Մոսկվայի պայմանագիրը. 1994 թվականի մայիսի 14-ին մտցվեցին Կոդորի կիրճ՝ Էմզար Կվիցիանիի հրամանատարությամբ զինված սվանական կազմավորման («միլիցա», կամ «Մոնադիր» գումարտակ) դեմ հատուկ գործողություններ իրականացնելու համար։ Միխեիլ Սաակաշվիլին հայտարարել է Կոդորի կիրճի նկատմամբ վերահսկողության ամբողջական վերականգնման մասին։

Օգոստոսի սկզբին վտարանդի Աբխազիայի կառավարությունն ու խորհրդարանը տեղափոխվեցին Կոդորի կիրճ։ Աբխազիայի Ինքնավար Հանրապետության կառավարությունը գտնվում է Չխալթա գյուղում, իսկ Գերագույն խորհուրդը՝ Աժարա գյուղում։ Այս պահից սկսած՝ Վրաստանի ղեկավարությունը մտադիր է պնդել աբխազական կողմի հետ բանակցություններ վարող պատվիրակությունների կազմում ընդգրկել «Աբխազիայի Ինքնավար Հանրապետության օրինական իշխանությունների ներկայացուցչին, որոնք գտնվում են Աբխազիայի տարածքում՝ Կոդորի կիրճում»։ Հենց այս հանգամանքն էլ հանգեցրեց վրաց-աբխազական բանակցությունների խզմանը, որոնք պետք է կայանային օգոստոսի 2-ին Սուխումում։ Աբխազական կողմը հայտարարեց, որ ոչ մի դեպքում չի նստի բանակցությունների սեղանի շուրջ, եթե նույն սեղանի շուրջ լինեն «ինքնավարների» ներկայացուցիչները[38]։

2006 թվականի սեպտեմբերի 27-ին՝ Հիշատակի և վշտի օրը, Վրաստանի նախագահ Սահակաշվիլիի հրամանագրով Կոդորին վերանվանվել է Վերին Աբխազիա։

Այցելելով Կոդորի կիրճ՝ Սահակաշվիլին ասել է, որ այսօրվա Վրաստանը շատ է տարբերվում Էդուարդ Շևարդնաձեի ժամանակների Վրաստանից և պատրաստ է պատասխանել բոլորին, ովքեր ոտնձգություն են անում նրա տարածքային ամբողջականության դեմ. արժանի հակահարված... Սա 19-րդ դարը կամ 20-րդ դարի սկիզբը չէ, որ ամբողջ երկրներ դառնան սակարկությունների առարկա... Այստեղից՝ Վերին Աբխազիայից, մենք ամբողջ աշխարհին ասում ենք, որ մենք Աբխազիայում ենք և երբեք չենք հեռանա։ այստեղ»։

Մինչդեռ 2006թ. հոկտեմբերի 18-ին Աբխազիայի Ժողովրդական ժողովը դիմեց Ռուսաստանի ղեկավարությանը հանրապետության անկախությունը ճանաչելու և երկու պետությունների միջև ասոցացված հարաբերություններ հաստատելու խնդրանքով։

Ճգնաժամի էսկալացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2008[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2008 թվականի սկզբին Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև հարաբերություններում առաջացավ հետագա բարդացում, որն ազդեց վրաց-աբխազական հակամարտությունում Ռուսաստանի դիրքորոշման վրա։

Հունվարի 5-ին Վրաստանում նախագահական ընտրությունների հետ միաժամանակ անցկացվեց ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու հանրաքվե։ Հանրաքվեի արդյունքներով Վրաստանի ընտրողների 77%-ը կողմ է եղել ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուն։ Փետրվարին Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին նամակ է հղել ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յաապ դե Հոոպ Սխեֆերին, որում հայտնել է վրացական կողմի պատրաստակամությունը միանալու ՆԱՏՕ-ին անդամակցության գործողությունների ծրագրին[39][40]։

Մարտի 6-ին Ռուսաստանը հայտարարեց Աբխազիայի դեմ տնտեսական պատժամիջոցների ռեժիմից դուրս գալու մասին։ Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարարությունը պաշտոնական նոտա է հղել ԱՊՀ գործադիր կոմիտեին, որում ասվում է, որ Ռուսաստանի Դաշնությունը, փոփոխված հանգամանքների պատճառով, իրեն այլևս պարտավորված չի համարում ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի որոշման դրույթները։ 1996 թվականի հունվարի 19-ի «Աբխազիայում, Վրաստանում հակամարտությունը լուծելու միջոցառումների մասին»։ «Այս որոշումը կայացվել է 1996 թվականին վրաց-աբխազական հակամարտության կողմերի միջև սուր առճակատման ֆոնին, որը շարունակվել է 1992 թվականի արյունալի պատերազմից հետո։ 1993 թ. Այն ժամանակ նրա նպատակն էր խրախուսել Աբխազիային ավելի ճկուն դիրքորոշում ընդունել, առաջին հերթին փախստականների և ներքին տեղահանվածների վերադարձի հարցում»,- ասվում է ՌԴ նախարարության տեղեկատվության և մամուլի դեպարտամենտի մամուլի հաղորդագրությունում։ Արտաքին գործերի, որը տարածվել է 2008թ. մարտի 6-ին։ Սակայն, ինչպես նշված է փաստաթղթում, իրավիճակը վերջին տարիներին կտրուկ փոխվել է ինչպես փախստականների վերադարձի (Գալիի շրջան), այնպես էլ աբխազական կողմի իրականացման առումով։ այլ պարտավորություններ, մինչդեռ վրացական կողմը նմանատիպ կառուցողական մոտեցում չի ցուցաբերում նախկինում ձեռք բերված պայմանավորվածությունների կատարման նկատմամբ (Վրաստանի կողմից Գալիի շրջան վերադարձող փախստականների գրանցման ընթացակարգից հրաժարվելը, Վրաստանին ենթակա վարչական կառույցի վերին մասում տեղակայումը՝ Կոդորի կիրճ և այլն)։

Ապրիլի սկզբին Բուխարեստում ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովում ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրների պետությունների և կառավարությունների ղեկավարները հայտարարեցին, որ Վրաստանը կարող է դառնալ ՆԱՏՕ-ի անդամ[41], երբ նա համապատասխանում է այս կազմակերպությանն անդամակցելու պահանջներին[42]։

Պատժամիջոցների ռեժիմից Ռուսաստանի դուրս գալն ընկալվեց որպես յուրօրինակ նախազգուշացում Վրաստանին և նրա արևմտյան դաշնակիցներին, որ Մոսկվան չի հանդուրժի ՆԱՏՕ-ի ներկայությունը իր հարավային սահմաններին[43][44]։ Մեկնաբանելով ՆԱՏՕ-ի ապրիլյան գագաթնաժողովի արդյունքները՝ ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարեց Աբխազիային և Հարավային Օսիային «էականորեն աջակցելու» իր մտադրության մասին, որոնց առաջնորդները նրան ուղերձներով դիմեցին՝ մտահոգություն հայտնելով ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովում ընդունված որոշման վերաբերյալ։ Ինչպես նշվում է ՌԴ ԱԳՆ-ի հայտարարության մեջ, «Ռուսաստանն իր վերաբերմունքը վրացական ղեկավարության՝ արագացված ատլանտյան ինտեգրման կուրսի նկատմամբ ներկայացրել է ինչպես վրացական կողմի, այնպես էլ դաշինքի անդամների ուշադրությանը։ Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի վրա քաղաքական, տնտեսական և առավել եւս ռազմական ճնշում գործադրելու ցանկացած փորձ ապարդյուն է և հակաարդյունավետ»[45]։

Ապրիլի 16-ին ՌԴ նախագահ Վ.Պուտինն ընդունել է հրամանագիր, որով թույլատրվում է անմիջական հարաբերություններ Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի իշխանությունների հետ մի շարք ոլորտներում։ Ռուսաստանի Դաշնությունը հայտարարել է, որ որոշումը նպատակ ունի աջակցել Ռուսաստանի քաղաքացիներին և տեղի բնակչությանը և ընդունվել է ի պատասխան Վրաստանի ագրեսիվ մտադրության[46]։

Վրացական կողմը խիստ բողոք է հայտնել իր ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության կոպիտ խախտման դեմ և պահանջել անհապաղ չեղյալ համարել ինչպես մարտին ընդունված որոշումը՝ հրաժարվելու 1996 թվականի ԱՊՀ պատժամիջոցներից, այնպես էլ ապրիլյան հրամանագրից։ Դրանում Վրաստանը մեծ աջակցություն ստացավ ՆԱՏՕ-ից և Եվրամիության կողմից[46]։ Միևնույն ժամանակ, վրաց-աբխազական հակամարտության գոտում ընդհանուր իրավիճակը շարունակում էր մնալ լարված, և այդ լարվածության աղբյուրներից մեկը Աբխազիայի կողմից վերահսկվող տարածքի վերևում գտնվող օդային տարածքում օդաչուների և անօդաչու թռչող սարքերի գործողությունների ակտիվացումն էր[46]։ Աբխազական կողմը հայտնել է, որ 2007 թվականի օգոստոսից դիտել է անօդաչու թռչող սարքերի թռիչքներ վերահսկվող տարածքի վրա. առնվազն երեք անօդաչու թռչող սարք խոցվել է 2008 թվականի մարտ-մայիս ամիսներին։

Ապրիլի 0-ին Աբխազիայի Օչամչիրայի շրջանի Գագիդա բնակավայրի վրա վրացական անօդաչու հետախուզական ինքնաթիռ է խոցվել։ Վրացական կողմը հայտարարել է, որ անօդաչու թռչող սարքը խոցվել է ռուսական ՄիԳ-29 կործանիչի կողմից[47]։ Այս միջադեպը երկու անգամ քննարկվել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում[12]։

Այս իրադարձություններից հետո իրավիճակը վրաց-աբխազական հակամարտության գոտում կտրուկ վատթարացավ։ Ապրիլի 29-ին, վկայակոչելով վրաց-աբխազական հակամարտության հնարավոր հետագա վատթարացումը, Ռուսաստանը ուժեղացրեց ԱՊՀ խաղաղապահ ուժերը 525 հոգանոց դեսանտային գումարտակով, որին հանձնարարված էր ուժեղացնել վերահսկողությունը Տկվարչելիի և Օչամչիրայի շրջանների սահմանափակ սպառազինության գոտում (մինչդեռ խաղաղապահ ուժերի ընդհանուր թիվը չի գերազանցել սահմանված սահմանները)։ Մայիսի վերջին, վկայակոչելով աբխազական կողմին մարդասիրական օգնություն տրամադրելու նախագահի որոշումը, ՌԴ կառավարությունը երկաթուղային զորքերի ստորաբաժանում է մտցրել Աբխազիայի տարածք[46][48]։ Վրացական կողմը այս երկու միջոցներն էլ համարեց ագրեսիվ և պահանջեց անհապաղ դուրս բերել ռուսական բոլոր լրացուցիչ ուժերը, ներառյալ երկաթուղայինները[46][49]։

Մայիսի 4-ին Աբխազիայի հակաօդային պաշտպանության ուժերը ոչնչացրել են վրացական երկու անօդաչու թռչող սարքեր։ Մայիսի 8-ին մեկ այլ անօդաչու թռչող սարք է խոցվել. Աբխազիայի պաշտպանության փոխնախարար Հարի Կուպալբայի խոսքով՝ ինքը զինված է եղել «օդ-օդ» հրթիռով[50],մայիսի 12-ին երկու «Հերմես 450» անօդաչու թռչող սարք է խոցվել[51]։

Հունիսի վերջին և հուլիսի սկզբին հակամարտության գոտում բռնության կտրուկ սրացում եղավ։ Հունիսի 29-ին և 30-ին Գագրայում և Սուխումիի հասարակական վայրերում պայթյուններ են տեղի ունեցել, ինչի հետևանքով տուժել է 12 մարդ։ Աբխազիայի իշխանությունները կատարվածի մեջ մեղադրել են վրացական հատուկ ծառայություններին և կարգադրել հուլիսի 1-ից փակել հրադադարի գիծը բնակչության համար։ Հուլիսի 6-ի ուշ երեկոյան, երբ Գալի քաղաքում ՄԱԿ-ի առաքելության սեկտորային կենտրոնակայանի մոտ գտնվող սրճարանում պայթյուն է տեղի ունեցել, որի հետևանքով զոհվել է չորս մարդ, ևս վեցը վիրավորվել. Զոհվածների թվում են ՄԱԿ-ի ՄԻԳ-ի աշխատակիցները, ղեկավարները և տեղական անվտանգության ուժերի անդամները[46]։

2008 թվականի պատերազմը և Ռուսաստանի կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախության ճանաչումը.[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակամարտությունը հասունանում է 2008 թվականի գարնանից։ Օգոստոսի 7-ի լույս 8-ի գիշերը վրացական ուժերը զանգվածային հրետանային կրակի են ենթարկել Ցխինվալի քաղաքը, որից հետո ներխուժել են Հարավային Օսիայի տարածք։ Օգոստոսի 8-ի ցերեկը ՌԴ նախագահը հայտարարեց հակամարտության գոտում «խաղաղության պահպանման օպերացիա» սկսելու մասին։ Տարածաշրջան են մտցվել ռուսական զգալի ուժեր։

Ըստ Վրաստանի դիտորդական առաքելության ռազմական դիտորդների՝ օգոստոսի 9-ի վաղ առավոտից ռուսական ուժերը սկսել են ավիահարվածներ հասցնել արևմտյան Վրաստանի թիրախներին, այդ թվում՝ Սենակիի ռազմակայանին և Փոթի նավահանգստում գտնվող ռազմական օբյեկտներին։ որպես Զուգդիդի քաղաքին հարող տարածքներ։ Օգոստոսի 10-11-ը Ռուսաստանը հակամարտության գոտի է տեղափոխել իր մեծ թվով զինվորականների։ Սկզբում ռուսական զորքերը դիրքեր են զբաղեցրել հրադադարի գծի այն կողմում, որտեղ գտնվում է Գալի քաղաքը, սակայն հետագայում տեղափոխվել են հակամարտության գոտու Զուգդիդի կողմ, ինչպես նաև Սենակի ի և Փոթիի հարակից շրջաններ։ Ռուսական ռազմանավերը դիրքեր են գրավել ափի երկայնքով[52]։

Օգոստոսի 8-ին աբխազական կողմը սկսեց սպառազինությունների սահմանափակման գոտի ներմուծել ծանր զինտեխնիկա՝ խախտելով 1994 թվականի հրադադարի և ուժերի բաժանման Մոսկվայի համաձայնագիրը։ Օգոստոսի 9-ի կեսօրին Կոդորի կիրճի վերին հատվածում հրետանային ռմբակոծություն է սկսվել։ Օգոստոսի 10-ին իշխանությունները ռազմական դրություն մտցրեցին Գալիի, Օչամչիրայի և Տկվարչելիի շրջաններում և հայտարարեցին մասնակի մոբիլիզացիա[52]։

Օգոստոսի 12-ին աբխազական կողմը անցավ հարձակման և վերահսկողություն հաստատեց կիրճի վերին հատվածում։ Շուրջ 2 հազար տեղի բնակիչներ (սվաններ) և վրացի զինված անձնակազմը լքել են տարածքը աբխազական ուժերի ժամանումից քիչ առաջ[52]։

Ինչպես ավելի ուշ ասվում է ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի զեկույցում, վրացական կողմի կողմից Հարավային Օսիայում լայնածավալ գործողության մեկնարկը միայն ամրապնդեց աբխազական կողմի վստահությունը, որ, ամենայն հավանականությամբ, այն կդառնա հաջորդ հարվածի թիրախը։ . Այս վստահությունն ավելի ամրապնդվեց վերին Կոդորի հովտում մի շարք ծանր զինտեխնիկայի գրավմամբ, որը 1994 թվականի Մոսկվայի համաձայնագրով արգելված էր մուտք գործել տարածք[52]։

Օգոստոսի 20-ին Աբխազիայի խորհրդարանը դիմել է Ռուսաստանին՝ խնդրելով ճանաչել հանրապետության անկախությունը[53]:Օգոստոսի 21-ին այս կոչին աջակցել է Աբխազիայի Ազգային ժողովը[54]։ Օգոստոսի 22-ին նմանատիպ դիմում է ստացվել Հարավային Օսիայի խորհրդարանից[55]։

2008 թվականի օգոստոսի 25-ին ՌԴ Դաշնային խորհուրդն ընդունել է նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևին ուղղված դիմում՝ ճանաչելու Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախությունը[56][57]։ Նույն օրը Պետդուման նմանատիպ կոչ է ընդունել Ռուսաստանի նախագահին[58][59]։

Օգոստոսի 26-ին Ռուսաստանի Դաշնության նախագահը հայտարարել է, որ Վրաստանի հարձակումը Հարավային Օսիայի վրա Ռուսաստանին այլ ելք չի թողել, քան Աբխազիան և Հարավային Օսիան որպես անկախ պետություններ ճանաչել[60][61][62][63]։

Աբխազական կողմը ողջունել է Ռուսաստանի որոշումը՝ այն անվանելով «պատմական»։ Վրացական կողմն այն անվանել է անօրինական և միջազգային իրավունքի հիմնարար նորմերի ու սկզբունքների և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բազմաթիվ բանաձևերի խախտում։ Բացի այդ, Վրաստանի ղեկավարությունը Ռուսաստանի գործողությունները որակել է որպես «բռնության, ուղղակի ռազմական ագրեսիայի և էթնիկ զտումների կիրառումն օրինականացնելու փորձ՝ հարևան պետությունների սահմանները փոխելու համար»։ Ի պատասխան միջազգային բուռն քննադատության և Վրաստանի տարածքային ամբողջականության միջազգային աջակցության՝ Ռուսաստանը հայտարարեց, որ ցանկացած վերադարձ նախկին ստատուս քվոյին այլևս անհնար է Հարավային Օսիայում տեղի ունեցած «ցեղասպանության» լույսի ներքո[52]։:

Օգոստոսի 28-ին Վրաստանի խորհրդարանը միաձայն ընդունել է բանաձեւ, որում Աբխազիան եւ Հարավային Օսիան անվանվել են Ռուսաստանի Դաշնության կողմից օկուպացված տարածքներ, իսկ ռուս խաղաղապահները՝ օկուպացիոն ուժեր։

Օգոստոսի 29-ին Վրաստանը խզեց դիվանագիտական ​​հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ[64] և դուրս եկավ 1994 թվականի Մոսկվայի զինադադարի եւ ուժերի բաժանման համաձայնագրից[65]։

Վրաստանի կառավարությունը վերահաստատել է իր հավատարմությունը օգոստոսի 12-ի հրադադարի ծրագրին, ինչպես նաև դրա հետ կապված նախագահ Սարկոզիի հետագա պարզաբանումներին՝ որպես հակամարտության կարգավորման միակ իրավական հիմք։ Համարելով, որ վրացական կառավարության որոշումը վերացնում է Մոսկվայի պայմանագրով աբխազական կողմի վրա դրված բոլոր սահմանափակումները, աբխազական կողմը հայտարարեց «պետական ​​սահմանը» որպես առաջնահերթություն ուժեղացնելու մտադրության մասին։

Սեպտեմբերի 1-ին ԱՊՀ գործադիր խորհրդին ուղարկված նոտայում Վրաստանը ծանուցել է Աբխազիայում ԱՊՀ խաղաղապահ գործողությունները դադարեցնելու իր որոշման մասին։ Եվ վերջապես օգոստոսի 18-ին Վրաստանը դուրս եկավ ԱՊՀ-ից և դրա հետ կապված մի շարք առանցքային համաձայնագրերից[52]։

Սեպտեմբերի 8-ին Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզին և ՌԴ նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը օգոստոսի 12-ի կարգավորման ծրագրի իրականացման մի շարք դրույթներ են մշակել, որոնք նույն օրը համաձայնեցվել են Վրաստանի նախագահի հետ։ Մասնավորապես, այս դրույթները հաստատեցին, որ ՄԱԿ-ի առաքելության դիտորդները կշարունակեն իրականացնել իրենց մանդատը իրենց պատասխանատվության ոլորտներում նույն թվերով և տեղակայման ձևերով, որոնք գոյություն ունեին 2008 թվականի օգոստոսի 7-ին[52]։

Սեպտեմբերի 9-ին Ռուսաստանը պաշտոնական դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատեց Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հետ[66]։

Սեպտեմբերի 17-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Աբխազիայի միջև ստորագրվեց բարեկամության, համագործակցության և փոխօգնության պայմանագիր, որը, մասնավորապես, նախատեսում էր համագործակցություն տնտեսական և իրավական, ինչպես նաև անվտանգության, այդ թվում՝ շինարարության և շինարարության ոլորտում։ ռազմական բազաների օգտագործումը[52]։

Սեպտեմբերի 25-ին Սուխումիում աբխազական անվտանգության ծառայության շենքի դիմաց պայթեցվել է պայթուցիկով լի մեքենա։ Բուն շենքը և հարակից մի քանի բնակելի շենքեր լրջորեն վնասվել են, սակայն զոհերի մասին տեղեկություններ չկան։ Աբխազիայի իշխանությունները պայթյունի համար պատասխանատվություն են կրում վրացական հետախուզական ծառայություններին, սակայն վրացական իշխանությունները հերքել են միջադեպի առնչությունը[52]։

Ինչպես նշվում է ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի՝ Աբխազիայում իրավիճակի վերաբերյալ հոկտեմբերի 3-ի զեկույցում, օգոստոսի 7-ին և 8-ին Հարավային Օսիայում ռազմական գործողությունների կտրուկ սրումը և դրան հաջորդած վրաց-ռուսական հակամարտությունը մեծ ազդեցություն են ունեցել տարածաշրջանում իրավիճակի վրա։ վրաց-աբխազական հակամարտության և դրա կարգավորման ողջ գործընթացի վրա[52]։ Պատերազմը և դրան հաջորդած բռնության և անկայունության երկարատև շրջանը տուժած շրջաններում հանգեցրել են հարյուրավոր խաղաղ բնակիչների մահվան, տասնյակ հազարավոր բնակիչների տեղահանման և քաղաքացիական գույքին լուրջ վնասների[4]։

Հոկտեմբերի 10-ին Բիշքեկում կայացած ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի նիստում ընդունված որոշման համաձայն պաշտոնապես դադարեցվել է ԱՊՀ Հավաքական ուժերի մանդատը, որը 14 տարի գտնվում էր հակամարտության գոտում։ . Մինչեւ հոկտեմբերի 15-ը ԱՊՀ խաղաղապահ ուժերը դուրս բերվեցին։ Հոկտեմբերից դեկտեմբերի սկզբին ռուսական զորքերը գրավել են դիրքեր Գալիի հատվածում, որը նախկինում գրավել էին ԱՊՀ խաղաղապահ ուժերը, և նոր ամրացված դիրքեր ստեղծեցին հրադադարի գծի աբխազների կողմից վերահսկվող կողմում, որոնց մեծ մասը չզբաղեցված էր։ Ռուսական պարաշյուտային գումարտակը, որը ժամանել էր 2008 թվականի ապրիլի վերջին և տեղակայված էր Ռեկա գյուղի մոտ՝ զենքի սահմանափակման գոտում, նոյեմբերին լքեց հակամարտության գոտին[67]։

Հոկտեմբերի 23-ին Վրաստանի խորհրդարանը օրենք է ընդունել Աբխազիան և Հարավային Օսիան «օկուպացված տարածքներ», իսկ Ռուսաստանի Դաշնությունը՝ «ռազմական օկուպանտ» հռչակելու մասին։ Վրաստանի նախագահի կողմից հոկտեմբերի 31-ին ստորագրված օրենքի համաձայն՝ անվավեր են ճանաչվում Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի փաստացի իշխանությունների կողմից ընդունված բոլոր օրենսդրական և վարչական ակտերը։ Այն նաև սահմանափակում է երրորդ երկրների քաղաքացիների մուտքն այդ տարածքներ և արգելում է տնտեսական և ֆինանսական գործունեության արգելքը, որը չի համապատասխանում Վրաստանի օրենսդրությանը[65]։

Նոյեմբերի 4-ին ՌԴ Պետդուման վավերացրել է բարեկամության, համագործակցության և փոխօգնության մասին ռուս-աբխազական և ռուս-հարավօսական պայմանագրերը։ Ռուս պաշտոնյաները հայտարարել են, որ Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում ռուսական ռազմական ներկայությունը հիմնված է լինելու այդ փաստաթղթերի դրույթների վրա և հայտարարել են Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում համապատասխանաբար 3700 զինվորական տեղակայելու և ռազմակայաններ ստեղծելու պլանների մասին։ Դեկտեմբերի 23-ին ՌԴ ԱԳ նախարարը և Աբխազիայի արտաքին գործերի նախարարը դե ֆակտո ստորագրեցին փոխըմբռնման հուշագիր՝ միջազգային հարցերում համագործակցության վերաբերյալ[65]։

2008թ. դեկտեմբերին, ՄԱԿ-ի միջազգային կազմակերպության տվյալներով, Ռուսաստանի Դաշնության ուժերի ծանր զինտեխնիկայի շարասյունը, ներառյալ տանկերն ու ինքնագնաց հրետանային ստորաբաժանումները, մտել են Գալիի հատվածի անվտանգության գոտի։ Առաքելության գնահատմամբ՝ Գալիի շրջանում ռուսական ուժերը կազմել են մեկ գումարտակ՝ օժանդակ ստորաբաժանումներով։ 2008 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին առաքելությունը հայտնել է նաև, որ աբխազական կողմը հակամարտության գոտի է բերել ռազմական անձնակազմ և զինտեխնիկա՝ տանկեր, զրահափոխադրիչներ և հակաօդային զենքեր քարշող բեռնատարներ։

Հրադադարի գիծը աբխազական կողմի համար պաշտոնապես փակ է 2008 թվականի հուլիսից։ Բացի այդ, հոկտեմբերին աբխազական կողմը ոչնչացրեց մի քանի ժամանակավոր հետիոտնային կամուրջներ՝ կանխելու հրադադարի գծի «ապօրինի» հատումը. Աբխազիայի իշխանությունները նաև ականներ են տեղադրել հրադադարի գծի երկայնքով՝ կանխելու դրա «ապօրինի» հատումը[65]։

Ինչպես նշվում է 2009 թվականի փետրվարի 3-ին Աբխազիայում իրավիճակի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի զեկույցում, այն բանից հետո, երբ Վրաստանը խզեց դիվանագիտական ​​հարաբերությունները Ռուսաստանի Դաշնության հետ, վրացի պաշտոնյաները շարունակեցին օգոստոսյան իրադարձությունները բնութագրել հիմնականում որպես վրաց-ռուսական հակամարտություն և պնդել. բանակցային ձևաչափերի միջազգայնացման և խաղաղապահ գործունեության մասին։ Ռուս պաշտոնյաներն իրենց հերթին բազմիցս մատնանշել են «նոր իրողությունները», որոնք ի հայտ են եկել օգոստոսյան իրադարձություններից հետո, իսկ ավելի կոնկրետ՝ Ռուսաստանի Դաշնության կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի ճանաչմանը[65]։

Ժնևյան քննարկումներ Անդրկովկասում անվտանգության և կայունության վերաբերյալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2008 թվականի օգոստոսին Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև կնքված հրադադարի համաձայնագրերն անդրադարձել են նաև Աբխազիայի վրա։ Փաստաթուղթը, որը ստորագրել են Ռուսաստանի և Վրաստանի նախագահները՝ Ֆրանսիայի միջնորդությամբ, նախատեսում էր միջազգային բանակցությունների սկիզբ Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում անվտանգության և կայունության ապահովման ուղիների շուրջ։ Բանակցությունների առաջին փուլը տեղի ունեցավ Ժնևում 2008 թվականի հոկտեմբերի 15-ին, որից հետո քննարկումները շարունակվեցին տարբեր պարբերականությամբ։ Դրանց մասնակցել են Վրաստանի, ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի, ինչպես նաև Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի ներկայացուցիչներ։ Քննարկումները տեղի են ունեցել ՄԱԿ-ի, Եվրամիության և ԵԱՀԿ-ի հովանու ներքո՝ երկու աշխատանքային խմբերի ձևաչափով, որոնցից մեկը վերաբերում է անվտանգության և կայունության խնդիրներին, իսկ երկրորդը՝ հումանիտար ասպեկտներին, առաջին հերթին փախստականների և ներքին տեղահանվածների խնդրին։

2009 թվականի կեսերին ՄԱԿ-ի առաքելության մանդատի դադարեցումից հետո Ժնևի քննարկումները մնում են միակ հարթակը, որտեղ շփումներ են տեղի ունենում հակամարտող բոլոր կողմերի միջև։ 2009 թվականի փետրվարին այստեղ պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել ստեղծել միջադեպերի կանխարգելման և արձագանքման համատեղ մեխանիզմ, որը կոչված է «ապահովելու անվտանգության իրավիճակին արագ և համարժեք արձագանք՝ ներառյալ միջադեպերը և դրանց հետաքննությունը, կենսական նշանակության օբյեկտների և ենթակառուցվածքների անվտանգությունը, հանցագործություններին արձագանքելը։ դրսևորումներ, մարդասիրական օգնության արդյունավետ առաքում, ինչպես նաև ցանկացած այլ խնդրի լուծում, որը կարող է ազդել կայունության և անվտանգության վրա՝ հատուկ շեշտադրումով միջադեպերի կանխարգելման և արձագանքման վրա»[4]::

Ժամանակավոր տեղահանվածների և փախստականների խնդիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1989 թվականի վերջին Համամիութենական մարդահամարի տվյալներով Աբխազիայում ապրում էր մոտ 93 հազար էթնիկ աբխազ (բնակչության 17,8%-ը) և մոտ 240 հազար էթնիկ վրացի (45,7%)։ Եվս 14,6%-ը եղել են հայերը, 14,3%-ը՝ ռուսները[4]։

1992-1993 թվականների զինված հակամարտության արդյունքում Աբխազիայի բնակչության կեսը, փախչելով մարտերից, ստիպված եղավ լքել իր տները[4]։

1994 թվականի ապրիլի 4-ին վրացական և աբխազական կողմերը, ինչպես նաև Ռուսաստանը և ՄԱԿ ՓԳՀ-ն Մոսկվայում ստորագրեցին «Փախստականների և տեղահանվածների կամավոր վերադարձի մասին քառակողմ համաձայնագիր»[24], որի համաձայն ստեղծվել է վերադարձը կազմակերպելու և գույքային վնասը գնահատելու քառակողմ հանձնաժողով։ Դրան նախորդել էր 1993 թվականի դեկտեմբերի 1-ի «Փոխըմբռնման հուշագիրը», որտեղ ասվում էր, որ կողմերը «պարտավորվում են պայմաններ ստեղծել Աբխազիայի բոլոր շրջաններում փախստականների կամավոր, անվտանգ, արագ վերադարձի համար իրենց մշտական ​​բնակության վայրեր»։ Բոլոր վերադարձած փախստականներին կվերադարձնեն իրենց լքված բնակարանները, տները, հողատարածքներն ու ունեցվածքը»։ Այս համաձայնագրի հիման վրա փախստականների հայրենադարձությունը, սակայն, կրճատվեց 1994 թվականի դեկտեմբերին, և 300-ից մի փոքր մարդ կարողացավ օգտվել այս ծրագրից[4]։ Հետագա տարիների ընթացքում մի քանի տասնյակ հազար էթնիկ վրացիներ (մինգրելներ) վերադարձան Աբխազիայի Գալիի շրջան՝ դա անելով իրենց իսկ վտանգի տակ և առանց միջազգային հանրության կամ աբխազական իշխանությունների անվտանգության երաշխիքների։

1998-ի մայիսյան «վեցօրյա պատերազմի» արդյունքում գրեթե բոլորը կրկին լքեցին իրենց տները և փախան Զուգդիդի՝ Վրաստանի կողմից վերահսկվող տարածք։ Միաժամանակ աբխազական ուժերն այրել են տեղի բնակիչների մոտ 1600 տուն[68]։

1999 թվականի սկզբին Աբխազիայի իշխանությունները միակողմանիորեն բացեցին վերադարձերը Գալիի շրջան։ Շատ ընտանիքներ սկսեցին վերադառնալ՝ սկզբում գնալով գիշերելու վրացական կողմում կամ անցկացնելով այդ տարածքում միայն տաք ամիսները՝ հողը մշակելու և տները խնամելու համար (կամ այն, ինչ մնացել էր դրանցից մարտերի արդյունքում)։

2008 թվականի օգոստոսին նոր խոշոր հակամարտություն տեղի ունեցավ. Օգոստոսի 10-12-ը աբխազական զինված ուժերը 1992-1993 թվականների պատերազմից ի վեր վրացական կողմի վերահսկողության տակ մնացած Կոդորի կիրճի վերին հատվածում վերահսկողություն հաստատելու գործողություն են իրականացրել։ Արդյունքում մոտ 2 հազար վրացի (սվաններ) լքեցին իրենց տները և գնացին նահանջող վրացական զորքերի հետ միասին[4]։:

2011 թվականի դրությամբ շուրջ 47 հազար ներքին տեղահանվածներ՝ Աբխազիայի Գալիի շրջանի բնակիչներ, կարողացել են վերադառնալ իրենց տները։ Վերադարձի գործընթացը տեղի ունեցավ ինքնաբուխ՝ առանց անվտանգության միջազգային երաշխիքների և մի շարք քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների ազատ մուտքի։ Դեռևս չլուծված առանցքային խնդիրների թվում են ևս 200 հազար փախստականների և հարկադիր վերաբնակների համար Աբխազիայի տարածք անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձի իրավունքի ապահովումը, Գալիի շրջանի վրաց վերադարձող բնակչության իրավունքների ապահովումը, ներառյալ ազատությունը։ շարժման և իրենց մայրենի լեզվով կրթության հասանելիության մասին։

Աբխազիայի իշխանությունները դեմ չեն որոշ բնակիչների վերադարձին Գալիի շրջան, սակայն թույլ չեն տալիս վերադարձնել այլ շրջաններ։ Միևնույն ժամանակ, աբխազական և վրացական կողմերը տարբերվում են ինչպես ներքին տեղահանվածների թվի գնահատականներով, այնպես էլ այս հայեցակարգի սահմանմամբ։ Այսպիսով, վրացական իշխանությունները Գալիի շրջանի վրացի գրեթե բոլոր բնակիչներին դասում են որպես հարկադիր միգրանտներ, նույնիսկ եթե նրանք արդեն վերադարձել են, քանի որ նրանց ապահով և արժանապատիվ վերադարձ չի ապահովվել, մինչդեռ Աբխազիայի իշխանությունները համարում են ցանկացած անձի, ով վերաբնակվել է այնտեղ։ Գալիի շրջանը վերադառնալու համար։ ՄԱԿ ՓԳՀ-ն վկայակոչում է Վրաստանի փախստականների և վերաբնակեցման նախարարության տվյալները, ըստ որոնց՝ 2009 թվականի վերջին Աբխազիայից պաշտոնապես եղել է 212,113 տեղահանված անձ, սակայն այս թիվը ներառում է նաև Գալիի շրջան ինքնաբուխ վերադարձածները։ Աբխազական կողմը տեղահանվածների թիվը գնահատում է մոտ 150 հազար մարդ (չհաշված նրանց, ում համարում է վերադարձածներ)[4]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Կաղապար:Միջբերեք վեբ
  2. ↑ -vstrecha -s-komandirami-brigad-batalonov-i-podrazdelenij-otechestvennoj-vojny-naroda-abkhazii ՀՀ ՊՆ-ում տեղի է ունեցել խորհրդակցություն Հայրենական պատերազմի բրիգադների, գումարտակների և ստորաբաժանումների հրամանատարների հետ։ Աբխազիայի ժողովուրդըԿաղապար:Անհասանելի հղում
  3. ↑ վրաց-աբխազական հակամարտություն - 1 - Video@Mail.Ru Կաղապար:Անմատչելի հղում
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 «Живущие неопределённостью. Доклад Хьюман Райтс Вотч, 15.07.2011». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 Доклад «Соглашение о неприменении силы как важный фактор в урегулировании грузино-абхазского конфликта». Гл. 2, «Грузино-абхазский переговорный процесс и основные этапы работы над документом по гарантиям безопасности и невозобновлению военных действий»
  6. ↑ Brooks, Willis (I995) «Russia’s conquest and pacification of the Caucasus: relocation becomes a pogrom on the post-Crimeanperiod» Nationalities Papers 23(4): pp. 675-86
  7. ↑ Mostashari, Firouzeh, (2001) «Colonial Dilemmas: Russian Policies in the Muslim Caucasus» in Geraci, Robert P. and Khodarkovsky, Michael (eds.) (2001) Of Religion and Empire: Missions, Conversion, and Tolerance in Tsarist Russia Cornell University Press, Ithaca, NY, pp. 229—249 ISBN 0-8014-3327-4
  8. ↑ Бартольд, В. В., Минорский, В. Ф., Статья «Абхазы» в Энциклопедии ислама.
  9. ↑ Я. Гогебашвили, «Кем заселить Абхазию?», «Тифлисский вестник»,, № 209, 27.09.1877
  10. ↑ И. Чичинадзе, «Шрома», Тифлис, № 15, 1882 г.
  11. ↑ «Сухум». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 «Хроника грузино-абхазского конфликта 1989‑2008 гг. Справка». РИА Новости. 2008 թ․ մայիսի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  13. ↑ «Абхазия // «Хронос»». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 22-ին.
  14. ↑ «ОСНОВНЫЕ ДАТЫ ИСТОРИИ АБХАЗИИ И ЭВОЛЮЦИИ АБХАЗО-ГРУЗИНСКИХ ОТНОШЕНИЙ». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 12-ին.
  15. ↑ Conciliation Resources. Грузия-Абхазия, хронология Արխիվացված 2006-10-07 Wayback Machine(անգլերեն)
  16. ↑ Парламентская газета. Референдум о сохранении СССР. Грузия строит демократию на беззаконии. Արխիվացված 2007-09-28 Wayback Machine Георгий Николаев, 17.03.2006
  17. ↑ Cornell, Svante E., Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus — Case in Georgia Արխիվացված 2007-06-30 Wayback Machine. Department of Peace and Conflict Research, Report No. 61. p. 163. University of Uppsala, ISBN 91-506-1600-5.
  18. ↑ Jonathan Wheatley (2005), Georgia from National Awakening to Rose Revolution, p. 64. Ashgate Publishing, Ltd., ISBN 0-7546-4503-7.
  19. ↑ Постановление Верховного Совета Абхазии от 23 июля 1992 г. о прекращении действия Конституции Абхазской АССР 1978 года(չաշխատող հղում)
  20. ↑ «ОБРАЩЕНИЕ Верховного Совета Республики Абхазия к Госсовету Республики Грузия от 12 августа 1992 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 4-ին.
  21. ↑ «Грузия — МООННГ. Мандат». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 19-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Abkhazia: Ways Forward. II. The Negotiation Processes // International Crisis Group, Europe Report N°179, 18 January 2007 Արխիվացված 2015-09-23 Wayback Machine
  23. ↑ «Заявление о мерах по политическому урегулированию Грузино-Абхазского конфликта. Москва, 4 апреля 1994 г.». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 28-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 «Четырёхстороннее соглашение о добровольном возвращении беженцев и перемещённых лиц. Москва, 4 апреля 1994 г.». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 28-ին.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Дудин П. В., Миротворческая операция в Абхазии (1994—2008 гг.): основные задачи Коллективных сил по поддержанию мира в зоне межнационального конфликта // Армия и общество, № 4 / 2009». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 24-ին.
  26. ↑ «Миссия Организации Объединенных Наций по наблюдению в Грузии (МООННГ)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  27. ↑ «ABKHAZIA TODAY. International Crisis Group. Europe Report N°176 — 15 September 2006» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 2-ին.
  28. ↑ «Шеварднадзе призвал к войне против Абхазии // Война и мир, 15.05.2008». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 27-ին.
  29. ↑ «Протокол о прекращении огня, разведении вооружённых формирований и гарантиях по недопущению силовых действий. Гагра, 25 мая 1998 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 27-ին.
  30. ↑ «Терроризм дотянулся и до нас… 11 октября 2002». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 29-ին.
  31. ↑ «Страничка Памяти. Skywar». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 29-ին.
  32. ↑ «ИНТЕРВЬЮ СТАТС-СЕКРЕТАРЯ – ПЕРВОГО ЗАМЕСТИТЕЛЯ МИНИСТРА ИНОСТРАННЫХ ДЕЛ РОССИИ В.В.ЛОЩИНИНА «РОССИЙСКОЙ ГАЗЕТЕ», ОПУБЛИКОВАННОЕ 29 ЯНВАРЯ 2004 ГОДА ПОД ЗАГОЛОВКОМ «БЕЗ ДОВЕРИЯ ТБИЛИСИ И СУХУМИ НЕ ДОГОВОРЯТСЯ»». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  33. ↑ Abkhazia: Ways Forward // International Crisis Group, Europe Report N°179, 18 January 2007 Արխիվացված 2015-09-23 Wayback Machine
  34. ↑ «Боевиками командуют чиновники Шеварнадзе». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 8-ին.
  35. ↑ «Эдуард Шеварнадзе. Он же — Гия. Он же — Бабу. Он же — Седой. Он же — Шеви. Он же — Мистер». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 8-ին.
  36. ↑ Шеварднадзе не считает Гелаева бандитом
  37. ↑ «Новости NEWSru.com:: Москва требует от Тбилиси выдачи Гелаева». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 4-ին.
  38. ↑ ВЛАДИМИР Ъ-НОВИКОВ (03.08.2006). «Грузия перебросила правительство в Кодорское ущелье» (ռուսերեն). Газета «Коммерсантъ».
  39. ↑ «Саакашвили вслед за Ющенко попросился в НАТО // LENTA.RU, 15.02.2008». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  40. ↑ «Ю. А. Ляшук, Бухарестский саммит НАТО и трансформация альянса // Журнал международного права и международных отношений №2, 2008». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  41. ↑ «Заявление по итогам встречи в верхах в Бухаресте, 3 апреля 2008 г.».
  42. ↑ «Украина и Грузия в конечном счёте присоединятся к союзу». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  43. ↑ «Восприятие России угрозы НАТО». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  44. ↑ «Восприятие России Западных двойных стандартов». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  45. ↑ Путин обещает предметно поддержать Абхазию и Южную Осетию Արխիվացված 2016-01-31 Wayback Machine // Известия, 3.04.2008
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 46,5 «Доклад Генерального секретаря ООН о положении в Абхазии, Грузия. 23 июля 2008 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  47. ↑ Тбилиси: БПЛА израильского производства сбит российским МиГ-29 Արխիվացված 2009-08-25 Wayback Machine // newsru.co.il
  48. ↑ «Российский контингент в Абхазии увеличен в полтора раза». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 4-ին.
  49. ↑ «Грузия потребовала вывести из Абхазии дополнительный контингент российских миротворцев». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 4-ին.
  50. ↑ «Абхазы рассказали о ракете на борту сбитого беспилотника». Lenta.ru. 2008 թ․ մայիսի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  51. ↑ «Эксклюзивные фотографии обломков сбитого грузинского самолёта-разведчика — GPSearch.org:: Новости».
  52. ↑ 52,00 52,01 52,02 52,03 52,04 52,05 52,06 52,07 52,08 52,09 «Доклад Генерального секретаря ООН о положении в Абхазии, Грузия. 3 октября 2008 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 21-ին.
  53. ↑ «Абхазский парламент попросил у России признания независимости». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  54. ↑ «Народный сход в Абхазии проголосовал за независимость от Грузии». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  55. ↑ «Парламент Южной Осетии попросил Россию о признании». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  56. ↑ Обращение Совета Федерации Федерального Собрания Российской Федерации к Президенту Российской Федерации Д. А. Медведеву о признании независимости Южной Осетии и Абхазии
  57. ↑ Результаты рассмотрения вопросов
  58. ↑ «Государственная дума». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 27-ին.
  59. ↑ «Государственная дума». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 27-ին.
  60. ↑ «ИТАР-ТАСС». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  61. ↑ «Russia recognises Georgian rebels».
  62. ↑ «Указ Президента Российской Федерации от 26.08.2008 № 1260 «О признании Республики Абхазия»». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  63. ↑ «Указ Президента Российской Федерации от 26.08.2008 № 1261 «О признании Республики Южная Осетия»». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  64. ↑ Russia and Georgia to close embassies Արխիվացված 2013-05-12 Wayback Machine RIANOVOSTI 21:39 29/08/2008
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 «Доклад Генерального секретаря ООН о положении в Абхазии, Грузия, представленный во исполнение резолюции 1839 (2008) Совета Безопасности. 3 февраля 2009 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 20-ին.
  66. ↑ Россия установила дипломатические отношения с Абхазией и Южной Осетией Արխիվացված 2009-05-01 Wayback Machine // «Кавказ. МЕМО.РУ», 9.09.2008
  67. ↑ «Доклад Генерального секретаря ООН о положении в Абхазии, Грузия, представленный во исполнение резолюции 1839 (2008) Совета Безопасности» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 20-ին.
  68. ↑ Military Chronicle. Abkhazia: The Six-Day War. Georgian press reports // «The Army and Society in Georgia», May 1998. Center for Civil-Military Relations and Security Studies; Caucasian Institute for Peace, Democracy and Development

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ковалёв В. В., Мирошник О. Н. Грузино-абхазский вооружённый конфликт 1992—1993 гг.: генезис противостояния сторон и миротворческие усилия России и ООН. // Военно-исторический журнал. — 2008. — № 7. — С.29-33.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վրաց-աբխազական հակամարտություն» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վրաց-աբխազական հակամարտություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վրաց-աբխազական_հակամարտություն&oldid=9789206» էջից