Մոլդովայի տնտեսություն
| Ենթակատեգորիա | • Համաշխարհային տնտեսություն • Եվրոպայի տնտեսություն  | |
|---|---|---|
| Երկիր | Մոլդովա | |
| Վայր | Մոլդովա | |
| Անվանական ՀՆԱ | 8 128 493 432,07741 ԱՄՆ դոլար | |
| Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ | 2290 ԱՄՆ դոլար | |
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 20 268 811 367 միջազգային դոլար | |
| Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ԳՀ | 5710,818 միջազգային դոլար | |
| Իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպ | 4±0,1 տոկոս | |
| Ընդհանուր պահուստներ | 2 803 268 841 ԱՄՆ դոլար | |
| Գնաճի մակարդակ | 2,4±0,1 տոկոս | |
Մոլդովայի տնտեսությունը զարգացող վերին միջին եկամուտ ունեցող տնտեսություն է՝ մարդկային զարգացման բարձր ինդեքսով։ Մոլդովան դեպի ծով ելք չունեցող արևելյան եվրոպական երկիր է, արևելքում սահմանակից է Ուկրաինային, իսկ արևմուտքում ՝ Ռումինիային։ Այն նախկին խորհրդային հանրապետություն է, իսկ այսօր՝ Եվրամիության անդամի թեկնածու[1][2][3][4]։
Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1992 թվականի հունվարի 2-ին Մոլդովան անցել է շուկայական տնտեսության՝ ազատականացնելով գները, ինչը հանգեցրել է հսկայական գնաճի։ 1993 թվականին խորհրդային ռուբլուն փոխարինելու համար ներկայացվել է ազգային արժույթը՝ մոլդովական լեյը։ Մոլդովայի տնտեսական կարգավիճակը սկսել է փոխվել 2001 թվականին, երբ ժամանակվանից ի վեր երկիրը կայուն տարեկան աճ է գրանցել 5%-ից 10%-ի սահմաններում։ Մոլդովացիներից արտերկիր փոխանցումները կազմում են Մոլդովայի ՀՆԱ- ի մեկ քառորդը, որն ամենաբարձր տոկոսներից մեկն է աշխարհում։
Ընդհանուր ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոլդովայի մոտ լինելը Սև ծովին տալիս է մեղմ և արևոտ կլիմա։ Բերրի չեռնոզեմային հողը նպաստում է ցորենի, եգիպտացորենի, գարու, ծխախոտի, շաքարի ճակնդեղի և սոյայի մշակությանը։ Այստեղ բուծվում են տավար և կաթնատու անասուններ, տարածված է մեղվաբուծությունը։ Մոլդովայի ամենահայտնի արտադրանքը՝ գինին, գալիս է նրա ընդարձակ և լավ զարգացած խաղողի այգիներից, որոնք կենտրոնացած են կենտրոնական և հարավային շրջաններում։ Մոլդովան արտադրում է լիկյոր և փրփրուն գինի։ Հայտնի է նաև իր արևածաղկի սերմերով, ընկույզով, խնձորով և այլ մրգերով։ Սա տարածքը դարձնում է իդեալական գյուղատնտեսության և սննդի վերամշակման համար, որը կազմում է երկրի ՀՆԱ -ի մոտ 40%-ը։
Մոլդովան 2018 թվականին արտադրել է․
- 2,0 մլն տոննա եգիպտացորեն,
- 1,1 մլն տոննա ցորեն,
- 788 հազար տոննա արևածաղկի սերմ,
- 730 հազար տոննա խաղող,
- 707 հազար տոննա շաքարի ճակնդեղ (ճակնդեղն օգտագործվում է շաքարավազի և էթանոլի արտադրության համար);
- 665 հազար տոննա խնձոր,
- 175 հազար տոննա գարի,
- 174 հազար տոննա կարտոֆիլ,
- 132 հազար տոննա սալոր,
Ի լրումն գյուղատնտեսական այլ ապրանքների, օրինակ՝ սևուկի ավելի փոքր արտադրությունների (85 հազար տոննա)։ Մոլդովան խաղողի և խնձորի արտադրությամբ աշխարհում 20-րդ և 25-րդ տեղերում է, իսկ սալորի և արևածաղկի սերմերի արտադրությամբ աշխարհում 10-րդ և 15-րդ տեղում է[5]։
Մոլդովան ունեցել է տնտեսական դժվարություններ, ինչպես նախկին խորհրդային շատ այլ հանրապետություններ։ Քանի որ նրա տնտեսությունը էներգիայի և հումքի համար մեծապես կախված է եղել նախկին Խորհրդային Միության մնացած երկրներից, Խորհրդային Միության փլուզումից հետո առևտրի անկումը լուրջ ազդեցություն է ունեցել, որը երբեմն սրվել է երաշտի և քաղաքացիական հակամարտությունների պատճառով։ 1998 թվականի ռուսական ռուբլու արժեզրկումը վնասակար ազդեցություն է ունեցել Մոլդովայի տնտեսության վրա, սակայն տնտեսական աճը կայուն է եղել 2000 թվականից ի վեր։
Մոլդովան անկախությունից ի վեր առաջընթաց է գրանցել տնտեսական բարեփոխումներում։ Կառավարությունն ազատականացրել է գների մեծ մասը և աստիճանաբար վերացրել է հիմնական սպառողական ապրանքների սուբսիդիաները։ 1993թ. մարտին սկսված ծրագիրը սեփականաշնորհել է բոլոր բնակարանային միավորների 80%-ը և մոտ 2000 փոքր, միջին և խոշոր ձեռնարկություններ, ինչը հանգեցրել է անօթևանության և գործազրկության աճին։ Մյուս հաջողությունները ներառում են Մոլդովայի գրեթե ողջ գյուղատնտեսական հողերի սեփականաշնորհումը պետականից մասնավոր սեփականության՝ 2000 թվականին ավարտված ամերիկյան աջակցության ծրագրի արդյունքում։ 1995 թվականի հունիսին բացվել է ֆոնդային շուկա։
Գնաճը 1994-ի ավելի քան 105%-ից իջել է մինչև 11% 1997-ին։ Թեև 1998-ին Ռուսաստանի արժույթի արժեզրկումից հետո գնաճը կրկին աճել է, Մոլդովան մեծ քայլեր է կատարել այն վերահսկողության տակ դնելու ուղղությամբ՝ 2000 թվականին՝ 18,4%, 2001-ին՝ 6,3%, և 2002-ին՝ 4,4%: 2003 թվականին գնաճը կրկին աճել է՝ հիմնականում երաշտի հետևանքով գյուղատնտեսական գների աճի պատճառով, հասնելով 15,7%, թեև 2004 թվականին այն զսպվել է մինչև 12,5%։ Տեղական արժույթը զգալիորեն արժևորվել է 2003 թվականին և 2004 թվականի առաջին ամիսներին։ Մայիսին լեյը հասել էր իր ամենաբարձր մակարդակին 1999 թվականի վերջից ի վեր։ Այն բանից հետո, երբ Մոլդովայի Ազգային բանկը զգալիորեն ավելացրել է իր գնումները արտարժույթի շուկայում, լեյը կայունացել է 2004 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին հասնելով՝ 12.00-12.50 ԱՄՆ դոլարի։
Մոլդովան շարունակում է անցումը դեպի ազատ շուկայական տնտեսություն։ 2004 թվականին երկիրը գրանցել է ՀՆԱ-ի դրական աճի հինգերորդ տարին անընդմեջ, տարեվերջին իրական ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 8%։ Այս աճը տպավորիչ է, եթե հաշվի առնենք, որ մինչև 2000 թվականը Մոլդովան անկախությունից ի վեր գրանցել էր ՀՆԱ-ի դրական աճի ընդամենը մեկ տարի։ Բյուջեի կատարումը 2004թ.-ին նույնպես տպավորիչ է եղել, քանի որ փաստացի համախմբված բյուջեի եկամուտները տարվա մեծ մասում գերազանցել են կանխատեսումները 1,4%-ով։
2004 թվականին սեփականաշնորհման արդյունքները նշանակալից չեն եղել։ 2004 թվականին մասնավորեցվել են մի քանի փոքր ընկերություններ և մեկ գինեգործական ընկերություն, սակայն կառավարությունը անորոշ ժամանակով հետաձգել է մի քանի խոշոր պետական ձեռնարկությունների, այդ թվում՝ երկու էլեկտրաէներգիայի բաշխիչ ընկերությունների սեփականաշնորհումը։ Օրենքի հազվադեպ և անարդյունավետ կիրառումը, տնտեսական և քաղաքական անորոշությունը, կառավարության ոտնձգությունն ու միջամտությունը շարունակում են խոչընդոտել օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ներհոսքին։
Ներմուծումը շարունակել է աճել ավելի արագ, քան արտահանումը 2004 թվականի առաջին ինն ամիսների ընթացքում։ Մոլդովայի առևտրի պայմանները վատթարացել են, քանի որ ավելի թանկ էներգակիրների ներմուծումը գերազանցել է Մոլդովայի հիմնական արտահանման՝ գյուղատնտեսական և ագրովերամշակման ապրանքների արժեքը։
2002թ.-ի ընթացքում Մոլդովան 39,6 միլիոն դոլարի չափով եվրապարտատոմս է վերադասավորել՝ հնարավոր դեֆոլտից խուսափելու համար։ 2004 թվականի մայիսին Մոլդովան ռուսական «Գազպրոմին» 114,5 միլիոն դոլար ընդհանուր արժեքով մուրհակներ է մարել ընդամենը 50 միլիոն դոլարով։ Մոլդովան իր երկկողմ վարկատուներին հայտնել է 2003 թվականի կեսերին, որ այլևս չի սպասարկելու իր պարտքերը։ 2004թ. բյուջեն արտաքին պարտքի սպասարկման համար (տոկոսներ) տրամադրել է պետական բյուջեի մոտ 6%-ը, իսկ 2005թ. բյուջեն նախատեսում էր արտաքին պարտքի սպասարկում մոտ 4%-ի չափով։ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը (ԱՄՀ) և Համաշխարհային բանկը վերսկսել են Մոլդովային վարկավորումը 2002 թվականի հուլիսին, իսկ 2003 թվականի հուլիսին կրկին դադարեցրել են վարկավորումը։ Թեև Մոլդովան 2004 թվականին ընդունել է աղքատության հաղթահարման ռազմավարությունը, այն դեռևս համաձայնության չի եկել միջազգային ֆինանսական կառույցների հետ։
Մոլդովայում սպառվող ընդհանուր էլեկտրաէներգիայի 70%-ը ներկրվում է Ուկրաինայից և միայն 30%-ն է արտադրվում Մոլդովայում։
2021 թվականին Մոլդովայի առևտուրը Ռուսաստանի հետ կազմել է 1,33 միլիարդ դոլար՝ ԵՄ-ի 5,06 միլիարդ դոլարի դիմաց։ 2022 թվականին ԵՄ առևտուրն աճել է մինչև 6,9 միլիարդ դոլար[6]։
Մակրոտնտեսական իրավիճակը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընդհանուր առմամբ, Մոլդովան լավ է գործում՝ չնայած մի շարք անընդմեջ ցնցումների, որոնք ներառում էին ներկրվող բնական գազի գնի կրկնապատկումը, 2006 թվականին մոլդովական և վրացական գինիների ռուսական արգելքը, և 2007 թվականին սաստիկ երաշտը։ 2007 թվականին աճը գնահատվում է 5 տոկոս, իսկ 2008 թվականին կանխատեսվում էր հասնել 7 տոկոսի։ Ներդրումները աճում են և սկսում են փոխարինել տրանսֆերտներին՝ որպես աճի հիմնական աղբյուր, ինչը հուսադրող նշան է, որ փոխվում է սպառման վրա հիմնված աճի նախկին մոդելը։
Մոլդովան գնալով ավելի ու ավելի է բախվում անցումային մյուս տնտեսությունների առաջ ծառացած մարտահրավերներին։ Բարելավված աճի հեռանկարները պայմանավորված են արտարժույթի ներհոսքի ուժեղ արժևորման ճնշումներով և առևտրի դեֆիցիտի ընդլայնմամբ։ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները (ՕՈՒՆ) աճել են և գնահատվում է, որ 2007 թվականին կհասնեն ՀՆԱ-ի 12 տոկոսին` 2006 թվականի 7 տոկոսի համեմատ։
Հիմնական մակրոտնտեսական մտահոգությունը գնաճն է, որը կազմում է 13 տոկոս, շարունակում է բարձր մնալ տարածաշրջանի համար։
Ներմուծման ուժեղ աճի պատճառով ապրանքների առևտրային հաշվեկշռի վատթարացումը փոխհատուցվել է զուտ եկամտի և տրանսֆերտների բարելավմամբ՝ ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտի փոքր բարելավմամբ՝ մինչև ՀՆԱ-ի 12 տոկոսը։ Հոկտեմբերին Ռուսաստան գինու արտահանման վերսկսումը լուրջ դրական տեղաշարժ էր, թեև ծավալները, հավանաբար, դանդաղ կվերականգնվեն։
Հարկաբյուջետային քաղաքականությունը մնացել է խիստ՝ 2007 թվականն ավարտելով ՀՆԱ-ի 0,3 տոկոս համեստ պակասուրդով։ Եկամուտների բարձր կատարողականը պայմանավորված է ներմուծման գծով ուժեղ ԱԱՀ-ով, մինչդեռ ծախսերը պահպանվել են բյուջեին համապատասխան։ Այնուամենայնիվ, 2008 թվականին ներդրված հարկերի կրճատումները կարող են խաթարել բարենպաստ հարկաբյուջետային դիրքը։
Դրամավարկային համակարգի խստացումը 2007 թվականին բարդացել է արտարժույթի ուժեղ ներհոսքի հետևանքով։ Մոլդովայի ազգային բանկը մեծացրել է պահուստի պահանջները 10-ից մինչև 15 տոկոս, իսկ քաղաքականության տոկոսադրույքները բարձրացրել է 2,5 տոկոսային կետով։ Այնուամենայնիվ, երաշտի երկրորդ փուլի հետևանքների հավանականությունը, տրանսֆերտների և ՕՈՒՆ -ի աճող իրացվելիության ճնշումը, ինչպես նաև վարկերի և լայն փողերի շարունակական ուժեղ աճը վկայում են այն մասին, որ գնաճի վերընթաց ռիսկերը դեռևս լիովին զսպված չեն։
Չնայած որոշ բարենպաստ պայմաններին, Մոլդովան շարունակում է մնալ Եվրոպայի ամենաաղքատ երկիրը՝ ընդդիմանալով բարեփոխումների այն տեսակներին, որոնք զգալիորեն բարելավել են Արևելյան Եվրոպայի որոշ հարևանների տնտեսությունները։ Կոմունիստական կուսակցությունը պահպանել է քաղաքական վերահսկողությունը 2005 թվականի մարտի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթելուց հետո և վերընտրել է իր առաջնորդ Վլադիմիր Վորոնինին որպես նախագահ՝ համագործակցելով ընդդիմության հետ։ Թեև կառավարությունը պահպանում է արևմտամետ դիրքորոշում, այն դժվարություններ է ունեցել կառուցվածքային բարեփոխումներ իրականացնելու հարցում և փոքր առաջընթաց է գրանցել Արժույթի միջազգային հիմնադրամի արտաքին ֆինանսական ռեսուրսներ ներգրավելու ծրագրում։ Խորհրդարանը հաստատել է կառավարության տնտեսական աճի և ռազմավարության փաստաթուղթը 2004թ. դեկտեմբերին, սակայն միջազգային ֆինանսական հաստատությունները և արևմտյան ներդրողները գոհ չեն լինի, քանի դեռ կառավարությունը չսկսի լուծել հարկաբյուջետային ճշգրտումները, աշխատավարձի սահմանափակման և պարտքերի մարման հարցերով։ Չնայած այն հանգամանքին, որ մասնավորեցման և արդյունաբերական արտադրանքի տեմպերը դանդաղել են, ՀՆԱ-ի աճը 2004 թվականին կազմել է 7,3 տոկոս, սպառումը շարունակում է աճել, իսկ արժույթը շարունակում է արժևորվել։ Ռուսամետ Մերձդնեստրի անկլավում փակուղին, որը պատուհասված է կոռուպցիայի, զենքի և մաքսանենգության պատճառով, շարունակվում է` չնայած միջնորդության միջազգային փորձերին։
Գործարար և տնտեսական միջավայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ 2023 թվականի Տնտեսական ազատության ինդեքսի՝ Մոլդովան աշխարհում զբաղեցնում է 96-րդ տեղը՝ ընդհանուր 58,5 միավորով, ինչը նվազում է 2022 թվականի համեմատ[7]։
| Օրենքի գերակայություն | Կարգավորող արդյունավետություն | Կառավարության չափը | Բաց շուկաներ | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Պարամետր | Միավոր | Տարեկան գնահատականի փոփոխություն 2022 թվականից | Պարամետր | Միավոր | Տարեկան գնահատականի փոփոխություն 2022 թվականից | Պարամետր | Միավոր | Տարեկան գնահատականի փոփոխություն 2022 թվականից | Պարամետր | Միավոր | Տարեկան գնահատականի փոփոխություն 2022 թվականից |
| Սեփականության իրավունքներ | 37.9 | 
|
Բիզնեսի ազատություն | 60.2 |
|
Կառավարության ծախսերը | 64.4 |
|
Առևտրի ազատություն | 75.6 |
|
| Կառավարության ազնվություն | 35.6 | ▲ | Աշխատանքի ազատություն | 46.6 | ▲ | Հարկային բեռ | 93.4 |
|
Ներդրումների ազատություն | 55.0 | 
|
| Դատական արդյունավետություն | 29.8 |
|
Դրամական ազատություն | 71.2 |
|
Ֆիսկալ առողջություն | 82.1 |
|
Ֆինանսական ազատություն | 50.0 |
|
*60-ից բարձր ամեն ինչ համարվում է չափավոր անվճար:
Համաձայն 2020 թվականի բիզնես վարելու դյուրինության ինդեքսի՝ Մոլդովայի հեռավորությունը մինչև սահմանը 74,4/100 է (48-րդն ամբողջ աշխարհում), 2019 թվականի համեմատ ավելանալով 1,3-ով[8]։
| Բիզնես վարելու հեշտություն, 2020 թ | ||||
|---|---|---|---|---|
| Պարամետր | DTF | |||
| Բիզնես սկսելը | 95.7% | |||
| Շինարարության թույլտվությունների հետ կապված | 56.2% | |||
| Էլեկտրաէներգիա ստանալը | 75.3% | |||
| Գույքի գրանցում | 82.8% | |||
| Վարկ ստանալը | 70.00% | |||
| Փոքր ներդրողների պաշտպանություն | 68.0% | |||
| Հարկերի վճարում | 85.2% | |||
| Առևտուր առանց սահմանների | 92.3% | |||
| Պայմանագրերի կատարում | 63.6% | |||
| Անվճարունակության լուծում | 54.8% | |||
*DTF (սահմանի հեռավորությունը). Ավելի բարձր՝ ավելի լավ
Առևտրային քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաշխարհային բանկի տվյալներով, Մոլդովայի միջին կշռված սակագնի դրույքաչափը 2001 թվականին (ամենավերջին տարին, որի համար առկա են Համաշխարհային բանկի տվյալները) կազմել է 2,8 տոկոս։ Համաշխարհային բանկի 2004 թվականի զեկույցում նշվում է, որ «Մոլդովայում ինչպես ներմուծման, այնպես էլ արտահանման մի շարք ոչ ֆորմալ խոչընդոտներ, ինչպիսիք են խոշոր և սահմանափակող առևտրային ընթացակարգերը, կոռուպցիան, ծանրաբեռնված և ոչ ադեկվատ կանոնակարգերը և տրանսպորտային բարձր ծախսերը»։ Առևտրային գործոնների գնահատման վերանայված մեթոդաբանության համաձայն, Մոլդովայի առևտրային քաղաքականության գնահատումը չի փոխվել։
Ազատ առևտրի համաձայնագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ներկայումս Մոլդովան 43 երկրների հետ ստորագրել է բազմակողմ և երկկողմ ազատ առևտրի համաձայնագրեր։
| Համաձայնագիր | Ստորագրված է | Ուժի մեջ մտնելը | Մեկնաբանություն |
|---|---|---|---|
| Մոլդովա- Ադրբեջան | 1995 թ | 1996 թ | |
| Մոլդովա – Վրաստան | 1997 թ | 2007 թ | |
| Կենտրոնական Եվրոպայի ազատ առևտրի համաձայնագիր | 19 դեկտեմբերի 2006թ | 28 հուլիսի 2007 թ | |
| ԱՊՀ | 18 հոկտեմբերի 2011 թ | 9 դեկտեմբերի 2012թ | |
| Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի գոտի | 27 հունիսի 2014թ | 1 հուլիսի 2016թ | Ժամանակավորապես կիրառվել է 2014 թվականի սեպտեմբերի 1-ից 2016 թվականի հուլիսի 1-ը |
| Մոլդովա- Թուրքիա ԱԱՀ | 11 սեպտեմբերի 2014թ | 1 նոյեմբերի 2016թ | |
| ԵԱԱԱ- Մոլդովա[9] | 27 հունիսի 2023[10] | Սպասում է վավերացմանը | |
| Մոլդովա – Չինաստան[11] | Բանակցությունների ներքո |
Տարածաշրջանային զարգացումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկրները հակված են օգուտ քաղել զարգացած շուկաների հետ սահմանները կիսելուց, քանի որ դա հեշտացնում է առևտուրն ու զարգացումը։ Ստորև ներկայացված է Մոլդովայի հարևան երկրների աղյուսակը, նրանց մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն 1995 և 2021 թվականներին և զույգերի միջև առևտրի արժեքները։ Նրանց էվոլյուցիան հստակ է, քանի որ Ռումինիան մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ից, որը մոտ 1,7 անգամ ավելի մեծ է եղել, քան Մոլդովայինը 1995 թվականին, անցավ ՀՆԱ-ի, որը 2021 թվականին ավելի քան 2,5 անգամ ավելի մեծ է եղել։ Մյուս կողմից, Ուկրաինան Մոլդովայի համեմատ նվազել է։
| Երկիր | մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ,
ԳՀ (ընթացիկ միջազգային $) 1995[12] |
մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ,
ԳՀ (ներկայիս միջազգային $) 2021[12] |
|---|---|---|
| Ռումինիա | 5,429 | 36277 |
| Ուկրաինա | 4136 | 14281 |
| Մոլդովա | 3145 | 15009 |
Համեմատության համար Ռուսաստանի Դաշնությունը 1995 թվականի 5613-ից հասել է 34043-ի՝ 2021 թվականին՝ մի փոքր ավելի քիչ, քան Ռումինիան։
Ֆիսկալ բեռ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոլդովայի եկամտահարկի դրույքաչափը 2019 թվականից ի վեր եղել է 12 տոկոս։
SRL ընկերությունների կորպորատիվ հարկի դրույքաչափը 2012 թվականից եղել է 12 տոկոս, 2018 թվականից կիրառվել է եզակի 7% հարկը Մոլդովայի ՏՏ պարկի մաս կազմող ՏՏ ընկերությունների համար[13]։
Շրջանառության հարկի ստանդարտ դրույքաչափը 2014 թվականից մնացել է 20%։ Որոշ ապրանքների համար գործում են 12% և 8% իջեցված դրույքաչափեր[14]։
2024 թվականին Մոլդովան որոշել է, որ Մերձդնեստրի և Մոլդովայի ընկերություններին պետք է նույն կերպ վերաբերվեն ներմուծվող ապրանքների մաքսատուրքերի առնչությամբ, ինչի արդյունքում Մերձդնեստր ներմուծող ընկերությունները պետք է գրանցվեն Մոլդովայում և վճարեն ներմուծման մաքսատուրքերը (բայց ոչ ԱԱՀ, ոչ ակցիզային տուրքեր) Մոլդովային։ Սա նաև պետք է նվազեցնի Մերձդնեստրից ապրանքների մաքսանենգությունը, որոնք ներմուծվում են առանց մաքսատուրքի, օրինակ՝ ծխախոտ[15]։
Դրամավարկային քաղաքականության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարեկան գնաճի մակարդակը 2022 թվականի դեկտեմբերին հասել է 30,2 տոկոսի, հիմնականում վառելիքի և պարենային ապրանքների համաշխարհային ծախսերի աճի հետևանքով, 2023 թվականին նվազելով, տոկոսադրույքներն այժմ նույնպես նվազում են, բայց մնում են բարձր, քանի դեռ գնաճը չի վերահսկվում[16]։
Օտարերկրյա ներդրումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոլդովայի կառավարությունը չի պահպանում օտարերկրյա ներդրումների համար շատ ֆորմալ խոչընդոտներ, և Մոլդովայի դեսպանատունը հայտնում է, որ օտարերկրյա ներդրողները ազատ են «իրենց ներդրումները տեղաբաշխել Մոլդովայի Հանրապետությունում, բիզնես գործունեության ցանկացած ոլորտում, քանի դեռ դա չի հակասում օրենքին, ազգային անվտանգության, հակամենաշնորհային օրենսդրության, շրջակա միջավայրի պահպանության նորմերի, հանրային առողջության և հասարակական կարգի շահերին»։
1992թ.-ին անկախություն ձեռք բերելուց հետո Մոլդովան սեփականաշնորհել է պետական ձեռնարկությունների մեծ մասը, և տնտեսության ոլորտների մեծ մասը գրեթե ամբողջությամբ մասնավորի ձեռքերում է։ Կառավարությունը վերահսկողություն է պահպանում էլեկտրաբաշխման, երկաթուղու, պետական ավիաընկերության «Էյր Մոլդովայի», ֆիքսված կապի Moldtelecom ընկերության և երկրի խոշորագույն ծխախոտային ընկերության նկատմամբ[17]։
Invest Moldova-ն ստեղծվել է ներքին ներդրումները խրախուսելու համար՝ նպաստելով ֆիզիկական անձանց և ընկերությունների հարկերի ցածր մակարդակին։ Ստեղծվել են ազատ տնտեսական գոտիներ, որոնք նախատեսված են արտահանմանն ուղղված արտադրական ընկերությունների համար, ստեղծվել են Արդյունաբերական պարկեր՝ ընկերություններին միավորելու և գործառնական ավելի ցածր ծախսեր առաջարկելու համար[18]։
Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները դանդաղորեն աճում են՝ 2022 թվականին՝ 587 մլն դոլար, 2021 թվականին՝ 410 մլն դոլար և 2020 թվականին՝ 150 մլն դոլար, որոնցից յուրաքանչյուր տարի լրացվում է 4,7-4,9 մլրդ դոլար վարկերով, որոնց հիմնական ոլորտներն են արտադրությունը, ֆինանսական միջնորդությունը և առևտուրը[19]։
Բանկային գործ և ֆինանսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոլդովայում օտարերկրյա բանկերի կամ մասնաճյուղերի հիմնադրման համար պաշտոնական խոչընդոտներ չկան։ Կենտրոնական բանկը` Մոլդովայի ազգային բանկը, պատասխանատվություն է կրում Մոլդովայի բոլոր բանկերի կառավարման և վերահսկման համար։
2014 թվականին տեղի ունեցավ խոշոր խարդախություն՝ 2014 թվականի մոլդովական բանկային խարդախության սկանդալը, որը գրեթե սնանկացրել է երկիրը։ Մոլդովական երեք բանկերից՝ Banca de Economii-ից, Unibank-ից և Banca Socială-ից անհետացել է 1 միլիարդ դոլար[20]։ 2014 թվականի Մոլդովայի խորհրդարանական ընտրություններին նախորդող մեկ շաբաթվա ընթացքում երեք բանկերից ավելի քան 750 միլիոն դոլար է կորզվել ընդամենը երեք օրվա ընթացքում՝ այրելով բանկերից գողացված ֆայլերով բեռնված ֆուրգոնը։ Մի շարք մարդկանց մեղադրանք է առաջադրվել, Իլան Շորը դատապարտվել է, բայց փախել է արդարադատությունից։
Մոլդովայի ֆինանսական հատվածի օրենսդրական դաշտի հիմնական բարեփոխումները տեղի են ունեցել, քանի որ երկիրը գնում է դեպի ԵՄ օրենսդրության կիրարկումը։ Մինչև 2023 թվականը Մոլդովայի բանկային համակարգը համարվում է բարձր մակարդակով ներդաշնակեցված ԵՄ համապատասխան համայնքի հետ[21]։ ԱՄՀ-ն 2023 թվականին զեկուցել է, որ բանկերը մնում են համապատասխան կապիտալացված, պահպանում են համապատասխան իրացվելիության ծածկույթ և ակտիվների առողջ որակ[22]։
Աշխատավարձ և գներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կառավարությունը գների վրա ազդում է խոշոր պետական հատվածի միջոցով։ Ըստ էկոնոմիկայի նախարարության՝ պետությունը կարգավորում է մենաշնորհների կողմից մատուցվող ապրանքների և ծառայությունների գները և էլեկտրաէներգիայի կամ ջերմային էներգիայի, հողի, բժշկական ծառայությունների և տեղական հարկային մարզերի կողմից առաջարկվող ծառայությունների գները։ Մոլդովան ունի երկու օրինական ամսական նվազագույն աշխատավարձ՝ մեկը պետական աշխատողների համար, մյուսը՝ ավելի բարձր՝ մասնավոր հատվածի համար։
2023 թվականին տնտեսության մեջ միջին ամսական աշխատավարձը կազմել է 12175 MDL (մոտ 630 եվրո / 686 ԱՄՆ դոլար)
Սեփականության իրավունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ի առևտրի նախարարությունը հայտնում է, որ «իրավական համակարգը բարելավվել է վերջին տարիներին, Մոլդովան ունի փաստաթղթավորված և հետևողականորեն կիրառվող առևտրային օրենսդրություն»։ Այնուամենայնիվ, պետք է շատ ավելին անել։ Ըստ ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի, «Սահմանադրությունը նախատեսում է անկախ դատական համակարգ, սակայն գործադիր իշխանությունը անպատշաճ ազդեցություն է գործել դատական համակարգի վրա։ Շատ դիտորդներ կարծում են, որ աշխատավարձերի վճարումների հետ կապված պարտքերը նաև դժվարացնում են դատավորների անկախությունը արտաքին ազդեցություններից և զերծ կոռուպցիայից»։
Կանոնակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Բյուրոկրատական ընթացակարգերը միշտ չէ, որ թափանցիկ են, և բյուրոկրատական ռեժիմը հաճախ անհարկի երկարացնում է գործընթացները», հայտնում է ԱՄՆ առևտրի նախարարությունը։ «Առևտրային օրենքը նեղ օրենսդրության և հնացած քաղաքացիական օրենսգրքի շփոթեցնող կարկատան է։ ԱՄՆ ՄԶԳ փորձագետների հետ մշակվել է քաղաքացիական օրենսգրքի նախագիծ, որը հետևում է առևտրային իրավունքի դրույթները ներառելու եվրոպական ներկայիս պրակտիկային»։ Նույն աղբյուրը հայտնում է, որ հակակոռուպցիոն օրենքները «արդյունավետ չեն կիրառվում, և կոռուպցիան առկա է առաջադեմ մակարդակով»։ Համաշխարհային բանկի կողմից ներկայացված զեկույցը ցույց է տալիս, որ աշխատանքային օրենսդրությունը որոշակիորեն կոշտ է։
Ոչ ֆորմալ շուկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ»-ի 2004 թվականի Մոլդովայի գնահատականը 2,3 է։ Այնուհետև Մոլդովայի ոչ պաշտոնական շուկայի միավորը 2005 թվականին 4 է։ 2011 թվականին Մոլդովայի համար կոռուպցիայի ցուցանիշը 2,9 է, ինչը ավելի լավ է, քան 2004 թվականին, եզրակացնում է ԹԻ-ը[23]։
Զբոսաշրջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ընդամենը՝
234200 2016 թվականին[24]
Մոլդովայում կան մոտ 15000 տեսարժան վայրեր և 300 բնական գոտիներ, որոնք ներուժ են ներկայացնում ներքին և միջազգային զբոսաշրջիկների համար։
Վիճակագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| Տարի | ՀՆԱ
(անվանական մլրդ ԱՄՆ դոլարով) |
մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ
(ԱՄՆ դոլար անվանական) |
ՀՆԱ
(մլրդ. ԱՄՆ դոլար ԳՀ) |
մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ
(ԱՄՆ դոլարով ԳՀ) |
ՀՆԱ-ի աճ
(իրական) |
Ինֆլացիա | գնաճ
(Ժամանակաշրջանի ավարտ) |
Պետական պարտք
(Կառավարության համախառն պարտք) |
Պետական պարտք
(Ընթացիկ հաշվի մնացորդը) |
Արտաքին պարտք
(Գլխավոր կառավարություն ԱՄՆ դոլար) |
Ընդհանուր արտաքին պարտք (ԱՄՆ դոլար) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2013 | 9.496 | 3,307.3 | 23.961 | 8,345.0 | 9.0% | 4.57% | 5.1% | 29.9% | -5.2% | 1.305 | 6.729 |
| 2014 | 9.510 | 3,314.5 | 25.218 | 8,789.2 | 5.0% | 5.06% | 4.7% | 34.9% | -6.0% | 1.320 | 6.320 |
| 2015 | 7.726 | 2,715.7 | 26.233 | 9,221.8 | -0.3% | 9.6% | 13.5% | 42.4% | -6.0% | 1.354 | 5.932 |
| 2016 | 8.072 | 2,857.8 | 29.732 | 10,527.0 | 4.4% | 6.4% | 2.3% | 39.2% | -3.6% | 1.481 | 6.056 |
| 2017 | 9.515 | 3,422.6 | 31.586 | 11,361.9 | 4.2% | 6.5% | 7.3% | 34.8% | -5.8% | 1.722 | 6.833 |
| 2018 | 11.252 | 4,121.0 | 33.671 | 12,332.0 | 4.1% | 3.6% | 0.9% | 31.8% | -10.8% | 1.706 | 7.321 |
| 2019 | 11.737 | 4,376.6 | 35.509 | 13,241.0 | 3.6% | 4.8% | 7.5% | 28.8% | -9.4% | 1.718 | 7.416 |
| 2020 | 11.530 | 4,377.5 | 32.987 | 12,523.5 | -8.3 | 3.7% | 0.4% | 36.6% | -7.7% | 2.255 | 8.088 |
| 2021 | 13.694 | 5,293.2 | 39.259 | 15,175.3 | 13.9 | 5.1% | 13.9% | 32.6% | -12.4% | 2.606 | 8.740 |
| 2022 | 14.550 | 5,726.3 | 39.918 | 15,709.5 | -4.9 | 28.5% | 30.2% | 32.6% | -14.3% | 3.172 | 9.593 |
| 2023 | 16.000 | 6,410.9 | 42.217 | 16,915.7 | 2.0 | 13.3% | 5.0% | 35.0% | -12.1% | 3.487 | 10.242 |
Մոլդովայի տնտեսությունը գրաֆիկայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
-
Մոլդովայի և հարևան երկրների ՀՆԱ (անվանական մեկ շնչի հաշվով): -
Մոլդովայի և հարևան երկրների ՀՆԱ (ԳՀ մեկ շնչի հաշվով): -
Մոլդովայի օտարերկրյա աշխատողների դրամական փոխանցումները Մոլդովա և ՀՆԱ անվանական
Արդյունաբերական արտադրության աճի տեմպ՝ 3,4% (2017)[25]
Գյուղատնտեսական արտադրության աճի տեմպ՝ 2,5% (2018)[26]
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ What Does Digital Money Mean for Emerging Market and Developing Economies?Fintech and the Future of Finance Flagship Technical Note. World Bank. 2022-01.
- ↑ «EU awards Ukraine and Moldova candidate status». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2022 թ․ հունիսի 23. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 16-ին.
- ↑ «Thailand-World Bank Group Country Partnership Framework 2019-2022». 2018 թ․ հոկտեմբերի 23. doi:10.1596/30977.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ International Monetary Fund. Research Dept. (2016). «World Economic Outlook, October 2015». World Economic Outlook. doi:10.5089/9781513519333.081. ISSN 1020-1343.
- ↑ «Moldova production in 2018, by FAO».
- ↑ «Ukraine Crisis: Moldova on the Crossroads». 2023 թ․ հուլիսի 20.
- ↑ «Moldova Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ «Doing Business in Moldova - World Bank Group». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
- ↑ «EFTA website on Moldova trade negotiations». Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 8-ին.
- ↑ «EFTA and Moldova sign a Free Trade Agreement».
- ↑ «China FTA Network».
- ↑ 12,0 12,1 «GDP per capita, PPP (Current international $) - Romania, Moldova, Ukraine | Data».
- ↑ «Moldova IT Park Tax». Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «Indirect tax - Moldova». Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ «Moldova Tells Companies in Breakaway Transnistria: Time to Pay Taxes». 2024 թ․ հունվարի 5.
- ↑ «Monetary policy decision, 20.06.2023». 2023 թ․ հունիսի 20.
- ↑ «Moldova - 7-State Owned Enterprises». Վերցված է 2023 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
- ↑ «Invest in Moldova». Վերցված է 2023 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
- ↑ «Foreign direct investment (FDI) in Moldova». 2023 թ․ հոկտեմբեր.
- ↑ The great Moldovan bank robbery, BBC News (18 June 2015)
- ↑ «Banking & Finance in Moldova». 2023 թ․ հունիսի 5.
- ↑ «Republic of Moldova: Second Reviews Under the Extended Credit Facility and Extended Fund Facility Arrangements, and Request for Waiver of Applicability for Performance Criteria-Press Release; Staff Report; and Statement by the Executive Director for Republic of Moldova». 2023 թ․ հունվարի 12.
- ↑ Transparency International e.V. «2011 Corruption Perceptions Index -- Results». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 3-ին.
- ↑ «Activitatea turistică a agenţiilor de turism şi turoperatorilor din Republica Moldova în anul 2016 // Biroul Naţional de Statistică» (ռումիներեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
- ↑ «Activitatea industriei Republicii Moldova în ianuarie-decembrie 2017» (ռումիներեն). Biroul Naţional de Statistică. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 5-ին.
- ↑ «Producţia globală agricolă în anul 2018» (ռումիներեն). Biroul Naţional de Statistică. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 18-ին.