«Աղվաններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

21:52, 14 Հուլիսի 2020-ի տարբերակ

15-րդ դարի հայկական ձեռագիր, որը պարունակում է աղվաներենի այբուբենը

Աղվաններ, Կուր գետի ստորին հոսանքում և Մեծ Կովկաս լեռնային համակարգի տարածքում բնակվող 26 հնագույն ցեղեր, որոնք հանդես չեն եկել որպես միասնական աղվանական ազգ^[1]: Խոսել են լեզգիական լեզվախմբի աղվաներեն լեզվով^[2]: Խումբը պատկանում է Իբերո-Կովկասյան լեզվաընտանիքի դաղստանյան ճյուղին:

Անվանում

Աղվանների մասին առաջին հիշատակումը հասնում է մինչև մ.թ.ա. 4-րդ դար^[3]: Հույն պատմիչ Արիանոսը վկայում է, որ «ալբանական ցեղերը» մասնակցել են Գավգամելայի ճակատամարտին (մ.թ.ա. 331)՝ պարսից շահ Դարեհ III-ի զորահրամանատար Ատրոպատեսի հրամանատարությամբ զինվորներ՝ մարերի, կադուսիների և սակերի հետ միասին^{[Ն 1]}: Մ.թ.ա. 286-281 թվականներին Սելևկոս I Նիկատորը կարողանում է վերահսկողություն հաստատել Կասպից ծովի արևմտյան և արևելյան ափերին՝ ներառելով նաև աղվանաբնակ տարածքը:

Ցեղերի անվանումը մեկ այլ վարկածի համաձայն, գալիս է Ալուան^[4] (վրաց.՝ ალაზანი՝ ալազանի) անունից: Վերջինս Կուր գետի ձախակողմյան վտակն է, և դրա հովիտը համարվում է աղվանների հայրենիքը:

Աղվանների մասին առավել հարուստ տեղեկություններ են հաղորդում հայ մատենագիրներ Մովսես Կաղանկատվացին, Մովսես Խորենացին, Փավստոս Բուզանդը և ուրիշներ: Հայերենում «աղվան» անվանումը բացատրվում է երկակի՝ որպես «ալբան» բառի տառադարձում^{[Ն 2]}, կամ որպես «քաղցր, անուշ երկիր»^{[Ն 3]}:

Ծագում

Աղվանական ցեղերի էթնիկական և լեզվական պատկանելության հարցը տարաձայնությունների առիթ է հանգեցնում: Ուսումնասիրողների որոշ հատվածը նրանց՝ «կովկասյան» ծագման վարկածի կողմնակիցն է, իսկ մյուսը՝ «հյուսիսիրանական» ծագման վարկածի:

Ըստ «կովկասյան» ծագման վարկածի, աղվանական ցեղերը բնակվել են Վիրքից Կասպից ծով ընկած տարածքներում՝ հիմնականում Կուր գետից արևմուտք: Որպես այդպիսիք հիշատակվում են ուտիները, գարգարացիները, կասպերը և ուրիշներ: Նրանք, լինելով բնիկներ, մարդաբանական տեսանկյունից աստիճանաբար ձուլվել են իրանական ցեղերի հետ, որոնք Ատրպատականից անցել են Կովկաս Աքեմենյանների տիրապետության շրջանում:

Ըստ «հյուսիսիրանական» ծագման վարկածի, աղվանական ցեղերը ձևավորվել են այսպես կոչված նախասկյութական՝ սպարդաների (Ասքանազյան ծագում ունեցող և Կուր-Արաքսյան միջագետքում բնակվող ցեղեր) ու մազքութների (մոսոքյան ծագում ունեցող և Կասպիական ափամերձ տարածքներում բնակվող ցեղեր) միախառնումից, որում բնականաբար իրենց մեծ մասնակցությունն են ունեցել Կովկասյան ցեղերը (հատկապես՝ ուտիները): Այդպիսով՝ աղվանները ներկայացվում են որպես նախաալանական ցեղեր (հայկական պատմական աղբյուրներում՝ առավեղյան ցեղեր): Այս վարկածի հիմնական հիմքերից են հանդիսանում պատմական աղբյուրներում հիշատակվող և աղվաններին վերաբերվող՝ հնդեվրոպական ծագման անձնանունների ու տեղանունների առկայությունը, ինչպես նաև աղվան էթնոսի դյուրին միաձուլումը հայկական և հյուսիսիրանական էթնոսի հետ: Այդ իսկ պատճառով. նրանց երկիրը բացի «Բուն Աղվանք կամ Խորին Հայք» անվանումից, անվանել են նաև «Աղվանից կամ Մազքթաց երկիր»: Ելնելով այս ենթադրություններից, ներկայումս կարծիքներ կան այն մասին, որ Աղվանների անմիջական հետնորդները կարող են հանդիսանալ իրանալեզու այժմյան օս ժողովրդի հարավային հատվածի (Հարավային Օսիա) էթնիկական խումբը:

Պատմություն

Ըստ հույն պատմիչ Ստրաբոնի՝ գեղեցիկ ու բարձրահասակ աղվանները խիզախ պատերազմողներ էին, հիմնականում զբաղվում էին պարզունակ փոխանակային առևտրով։

Կրոն

Հեթանոս աղվանները պաշտել են լուսինը (գլխավոր աստված), արեգակը և այլն։ 370-ական թվականներին Ուռնայր թագավորի օրոք, աղվանները պաշտոնապես ճանաչել են քրիստոնեությունը։ Դաշնակցային և դրացիական դարավոր կապերի մեջ գտնվելով Մեծ Հայքի հետ՝ աղվանները խորապես կրել են նրա ազդեցությունը։ Մեսրոպ Մաշտոցը աղվան Բենիամինի հետ միասին ստեղծեց աղվանական այբուբենը։ Սելջուկ–թուրքերի և մոնղոլ–թաթարների տիրապետության ժամանակներում (11-14-րդ դարեր), երբ Մերձկասպյան շրջանները վերածվեցին նորեկ քոչվորների ձմեռային արոտավայրերի, աղվանների մնացորդները ձուլվեցին Ատրպատականից դեպի հյուսիս շարժվող միջինասիական ծագմամբ օղուզա–թուրքմենական ցեղերին^[5]։

Նշումներ

↑ Աքեմենյան Պարսկաստանի սատրապությունների թվում էր Ատրպատական-Մեդիան կամ Մարաստանը: Ատրոպատես սատրապի ենթակայության տակ էր ոչ միայն վերոնշյալ տարածքը, այլև կադուսիներով բնակեցված Կասպից ծովի հարավարևմտյան, ինչպես նաև սակ-սկյութներով, աղվաններով ու կասպերով բնակեցված արևմտյան ափը
↑ Գրաբարում «ղ» (ղատ) գրույթով էր տառադարձվում օտարալեզու անունների «լ» (լյուն) գյույթը (Պաղեստին, Երուսաղեմ, Հեղինե), իսկ «վ» (վեվ) տառով՝ «բ» (բեն) գրույթը (Բաբելոն, Բյուզանդիա, Բենիամին):
↑ Տեղի իշխանի քաղցր բնավորության պատճառով այս երկրամասը կոչվել է Աղուանք (հին հայերեն լեզվով «աղու» նշանակում է հեզ, բարի, լավ, քաղցր, անուշ):

Ծանոթագրություններ

↑ Վիկտոր Շնիրելման, Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / (խմբ. Լեոնիդ Ալաև), Մոսկվա, «Академкнига», էջ 196 — 592 էջ. — 2000 հատ, ISBN 5-94628-118-6։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)

Историческая Кавказская Албания лежала, в основном, впределах современного Азербайджана, включая также Южный Дагестан и восточные районы Грузии. Её население говорилона языках нахско-дагестанской группы и представляло собой конгломерат из 26 племен. Вначале все они имели своих собственных вождей, но к I в. до н. э. были объединены под властью единого царя, чья резиденция находилась в г. Кабале в левобережье р. Куры. Оставаясь автономными единицами, эти племена никогда не составляли единого консолидированного народа.
↑ Древние и современные языки кавказских албанцев
↑ Encyclopædia Iranica, Albania
↑ Հակոբ Գրգեարյան, Նորա Հարությունյան, Աշխարհագրական անունների բառարան, հ. 1 (խմբ. Ջ.Ա. Բաբախանյան, Մ.Վ. Վարդանյան, Ա.Թ. Ավետիսյան), Երևան, «Լույս», էջ 13 — 471 էջ, ISBN 5545000291։
↑ Վիկտոր Համբարձումյան (1975). Հայկական Սովետական Հանրագիտարան. Երևան: Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն. էջ 263.

Արտաքին հղումներ

Ընթերցե՛ք «աղվաններ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

[4] Աքեմենյան Պարսկաստանի սատրապությունների թվում էր Ատրպատական-Մեդիան կամ Մարաստանը: Ատրոպատես սատրապի ենթակայության տակ էր ոչ միայն վերոնշյալ տարածքը, այլև կադուսիներով բնակեցված Կասպից ծովի հարավարևմտյան, ինչպես նաև սակ-սկյութներով, աղվաններով ու կասպերով բնակեցված արևմտյան ափը

[6] Գրաբարում «ղ» (ղատ) գրույթով էր տառադարձվում օտարալեզու անունների «լ» (լյուն) գյույթը (Պաղեստին, Երուսաղեմ, Հեղինե), իսկ «վ» (վեվ) տառով՝ «բ» (բեն) գրույթը (Բաբելոն, Բյուզանդիա, Բենիամին):

[7] Տեղի իշխանի քաղցր բնավորության պատճառով այս երկրամասը կոչվել է Աղուանք (հին հայերեն լեզվով «աղու» նշանակում է հեզ, բարի, լավ, քաղցր, անուշ):

[Шнирельман,196-1] Վիկտոր Շնիրելման, Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / (խմբ. Լեոնիդ Ալաև), Մոսկվա, «Академкнига», էջ 196 — 592 էջ. — 2000 հատ, ISBN 5-94628-118-6։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)

Историческая Кавказская Албания лежала, в основном, впределах современного Азербайджана, включая также Южный Дагестан и восточные районы Грузии. Её население говорилона языках нахско-дагестанской группы и представляло собой конгломерат из 26 племен. Вначале все они имели своих собственных вождей, но к I в. до н. э. были объединены под властью единого царя, чья резиденция находилась в г. Кабале в левобережье р. Куры. Оставаясь автономными единицами, эти племена никогда не составляли единого консолидированного народа.

[2] Древние и современные языки кавказских албанцев

[Iranica-3] Encyclopædia Iranica, Albania

[5] Հակոբ Գրգեարյան, Նորա Հարությունյան, Աշխարհագրական անունների բառարան, հ. 1 (խմբ. Ջ.Ա. Բաբախանյան, Մ.Վ. Վարդանյան, Ա.Թ. Ավետիսյան), Երևան, «Լույս», էջ 13 — 471 էջ, ISBN 5545000291։

[8] Վիկտոր Համբարձումյան (1975). Հայկական Սովետական Հանրագիտարան. Երևան: Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն. էջ 263.

[1]

[2]

[3]

[Ն 1]

[4]

[Ն 2]

[Ն 3]

[5]

@@ Տող 34. / Տող 34. @@
 {{Վիքիբառարան}}
-[[Կատեգորիա:Աղվանք]]
 [[Կատեգորիա:Աղվաններ]]