Ֆրի Սթեյթ

Ֆրի Սթեյթ; անգլ.՝ Free State; սեսոթո՝ Freistata; աֆրիկաանս՝ Vrystaat; կոսա՝ iFreyistata; տսվանա՝ Foreistata; զուլուսերեն՝ iFuleyisitata
	Զինանշան
	;
	Բլումֆոնտեյն
Երկիր	Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն
Կարգավիճակ	ՀԱՀ֊ի նահանգ
Մտնում է	ՀԱՀ
Ներառում է	քաղաքային 1 շրջան և 4 գավառ
Վարչկենտրոն	Բլումֆոնտեյն
Ամենաբարձր կետ	3 291
ԲԾՄ	1293 մետր
Օրենսդրական մարմին	Ֆրի Սթեյթի օրենսդիր ժողով
Նահանգապետ	Սիսի Նտոմբելա (ԱԱԿ)
ՀՆԱ (2017)	5% (8 տեղ) (4 տեղ մեկ շնչի հաշվով)
Հիմնական լեզու	սեսոթո՝ 64,2%; աֆրիկաանս՝ 12,7%; կոսա՝ 7,5%; տսվանա՝ 5,2%; զուլուսերեն՝ 4,4%; անգլերեն՝ 2,9%; հվ. նդեբելե՝ 0,4 %; տսոնգա՝ 0,3 %; հս. սոթո՝ 0,3 %; սվատի՝ 0,1 %; վենդա՝ 0,1 %
Բնակչություն;	▲2 964 412 մարդ (փետրվարի 2, 2022) (8 տեղ)
Խտություն	21 մարդ/կմ² ( 8 տեղ)
Ազգային կազմ	սևամորթներ՝ 88,7%; գունամորթներ՝ 8,9%; սպիտակամորթներ՝ 1,8%; հնդիկներ կամ ասիացիներ՝ 0,6%
Տարածք	129 825 կմ² (3 տեղ)
Հիմնադրված է	ապրիլի 27, 1994 թ.
Սահմանակցում է	Հյուսիսային Կապ, Հյուսիսարևմտյան նահանգ, Մպումալանգա, Կվազուլու-Նատալ, Արևելյան Կապ, Մոհալես Հուկ, Մաֆետենգ, Մասերու, Բերեա, Լերիբե, Բութա Բութե, Մոկոտլոնգ և Գաուտենգ
Ժամային գոտի	UTC+2
Փոխարինեց	Օրանժի նահանգ
ISO 3166-2 կոդ	ZA-FS
	freestateonline.fs.gov.za
	Ֆրի Սթեյթ Վիքիպահեստում

Ֆրի Սթեյթը (անգլ.՝ Free State «Ազատ պետություն, Ազատ նահանգ», սեսոթո՝ Freistata, աֆր.՝ Vrystaat, կոսա՝ iFreyistata) նահանգ է ՀԱՀ֊ի կենտրոնական մասում։ Տարածքն ամբողջովին համընկնում է Ազատ Նարնջագույն (Օրանժ) Պետության հին նահանգի տարածքի հետ, իսկ նոր անվանումը հնի տարածված կրճատումն է։ Նահանգն արտադրում է հարավաֆրիկյան հացահատիկի մինչև 70%֊ը, նաև այնտեղ գտնվում են ոսկու և ալմաստի հարուստ հանքավայրեր։

Նահանգի վարչական կենտրոնն է Բլումֆոնտեյնը, որը նաև Հարավային Աֆրիկայի դատական մայրաքաղաքն է։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նահանգի տարածքը 129.825 կմ² է։ Այն սահմանակից է Լեսոթոյին (հարավ-արևելքում), ինչպես նաև Հարավային Աֆրիկայի Կվազուլու-Նատալ (արևելքում), Արևելյան Կապ (հարավում), Հյուսիսային Կապ (արևմուտքում), Գաուտենգ ու Մպումալանգա (հյուսիս-արևելքում) և Հյուսիսարևմտյան (հյուսիսում) նահանգներին։ Այն չունի մուտք դեպի ծով։ Կլիման մայրցամաքային է՝ տաք կամ շոգ ամառներով և զով կամ ցուրտ ձմեռներով։ Գրեթե բոլոր տեղումները լինում են ամռան ամիսներին, դրանց քանակն աճում է արևմուտքից արևելք։

Նահանգի խոշորագույն քաղաքներն են Բլումֆոնտեյնը, Բեթլեհեմը, Սասոլբուրգը, Կրունստադը, Վելկոմը։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2011 թվականի տվյալներով նահանգի բնակչությունը 2 745 590 մարդ է։ Այսօր սպիտակամորթները կազմում են Ազատ Պետության բնակչության ընդամենը 8,7 %֊ը^[2], նախկինում նրանց մասը շատ ավելին էր։ 1880 թվականին սպիտակամորթները կազմում էին 45,7%, իսկ 1904֊ին՝ 36, 8 %։ Սևամորթները կազմում է 87,6 %, գունամորթները՝ 3, 1%, հնդիկները կամ ասիացիները՝ 0, 4%, մնացածները՝ 0,2%^[2]։

Նահանգի բնակչության մեծ մասի գերակշիռ մայրենի լեզուն սեսոթոն է (64,2 %)։ Նահանգի ծայրահեղ արևելքում գտնվող շրջաններում տարածված է զուլուսերենը (4,4 %), իսկ ծայրահեղ հյուսիս-արևմուտքում ՝ տսվանա լեզուն (5,2 %)։ Աֆրիկաանսը տարածված է ողջ նահանգում սպիտակամորթ և գունամորթ բնակչության մեջ, կազմելով 12,7 %։ Անգլերենը բիզնեսի լեզուն է, կիրառվում է կառավարությունում և կրթության մեջ։ Այնուամենայնիվ, անգլերենի տարածումը, որպես բնակչության առաջին լեզու, համեմատաբար փոքր է և կազմում է 2,9 %։ Կոսա լեզվով խոսում է բնակչության 7,5 %, հարավային նդեբելեով՝ 0,4 %, տսոնգա և հյուսիսային սոթո լեզուներով՝ 0,3 %, սվատի և վենդա լեզուներոով՝ 0,1 %^[3]։

Վարչատարածքային բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նահանգը բաժանված է քաղաքային շրջանի և չորս գավառի՝

Քաղաքային շրջան
- Մանգաունգ (Mangaung Metropolitan Municipality)
Գավառներ
- Լեջվելեպուտսվա (Lejweleputswa District Municipality)
- Տհաբո Մոֆուտսանյանա (Thabo Mofutsanyana District Municipality)
- Ֆեզիլե Դաբի (Fezile Dabi District Municipality)
- Ցխարիյեպ (Xhariep District Municipality)

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրի Սթեյթը երկրի հացառատ նահանգն է, այսպիսով, գյուղատնտեսությունը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում նահանգի տնտեսության մեջ։ Մշակվող հողերը զբաղեցնում են մոտ 32 000 կմ², իսկ արոտավայրերը՝ մոտ 87 000 կմ²։ Գյուղատնտեսության հիմքը կազմում են հացահատիկային մշակաբույսերը, զարգացած է նաև անասնաբուծությունը։ Երկրի բալի շուրջ 90%֊ն աճեցվում է Ֆիքսբուրգի շրջանում։ Սոյան, սորգոն, արևածաղիկը և ցորենն ակտիվորեն աճեցվում են ֆրի Սթեյթի արևելքում։ Նահանգի բարձունքներում աճեցվում է ՀԱՀ֊ի կարտոֆիլի մոտ 40 %։ Հիմնական բանջարանային մշակույթը ծնեբեկն է։ Զարգացած է նաև ծաղկաբուծությունը։

Նահանգի ընդերքը հարուստ է ոսկով և ալմաստով։ Լեռնահանքային նահանգը տարածաշրջանի խոշորագույն գործատուն է։ Նահանգում գտնվում են ոսկու 12 հանք, որոնցից արդյունահանվում է հարավաֆրիկյան ամբողջ ոսկու մինչև 30 տոկոսը։ Որպես ոսկու հանքերի կողմնակի արտադրանք տարածված է արծաթի արդյունահանումը։ Կան քարածխի հանքակուտակներ։

Նահանգի արդյունաբերության ճյուղերից առավել զարգացած են քիմիական և նավթաքիմիական ոլորտները։

Տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեդիբրանդում, որը Լեսոթոյի հետ սահմանին է, կա մի եզակի եկեղեցի, որը գտնվում է քարանձավում և ստեղծվել է 1869 թվականին անգլիկան սուրբ Օգոստինոսի Միության կողմից։ Այժմ եկեղեցուն կից միայն մեկ մարդ է ապրում։ Նա պահպանում է մուտքի բանալիները և հետևում է խոտածածկ հին գերեզմաններին։
Կվակվա լեռը, որի անվանումը կոյսան լեզուներից մեկից թարգմանաբար նշանակում է «սպիտակից սպիտակ» և տրվել է նրան ավազե լեռների սպիտակության համար։ Մեկ այլ տեսարժան վայրը՝ Սենտինելը՝ լեռնային ամֆիթատրոնից արևմուտք գտնվող հսկայական բազալտե սյուն է։
Homo helmei տեսակին բնորոշ 259 հազար տարեկան գանգը Ֆլորիսբադից^[4]։