Սարկոիդոզ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սարկոիդոզ
Sarcoidosis
Chest X-ray of sarcoidosis nodules.png
Համակարգային գրանուլոմատոզ հիվանդություն
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
Պատճառանհայտ[1]
Հիվանդության ախտանշաններԿախված է ախտահարված օրգանից [1]
Թոքեր- Սուլող շնչառություն, հազ, հևոց, կրծքավանդակի ցավ[2]
Մաշկ-հանգուցավոր էրիթեմա, խոցեր, գունակային խանգարումներ[2]
Երեխաներ-քաշի կորուստ, ոսկրերի ցավ, հոգնածության զգացում[2]
Բժշկական մասնագիտությունՌևմատոլոգիա
ՀոմանիշներՍարկոիդոզ, սարկոիդ, Բեսնիեր-Բոեկ-Շոմանի հիվանդություն[3]
Ռիսկի գործոններԸնտանեկան պատմություն[4]
ԱխտորոշումՀիմնված է ախտանիշների և հյուսվածքների բիոպսիայի վրա[5]
Տարբերակիչ ախտորոշումՏուբերկուլոզ
ԲուժումԻբուպրոֆեն, Պրեդնիզոն, Մետոտրեքսատ[6][7]
ՏևողությունՄի քանի տարուց մինչև տասնամյակներ[1][8]
Կանխատեսում1-7% մահացություն
Հանդիպման հաճախականություն2015 թվականին 1.9 միլիոն մարդ՝ թոքերի ախտահարումով[9]
Commons-logo.svg Sarcoidosis Վիքիպահեստում

Սարկոիդոզ, հիվանդություն, որի ժամանակ դիտվում է բորբոքային բջիջների կուտակումների՝ գրանուլոմաների առաջացում[1]։ Հիվանդությունը սովորաբար սկսվում է թոքերում, մաշկում կամ ավշահանգույցներում[1]։ Ավելի հազվադեպ ախտահարվում են աչքերը, լյարդը, սիրտը, ուղեղը[1]։ Այս հիվանդության ժամանակ կարող է ախտահարվել ցանկացած օրգան[1]։ Նշաններն ու ախտանիշները կախված են ախտահարված օրգանից[1]։ Հաճախ ախտանիշներ ընդհանրապես չեն լինում, կամ դրանք շատ մեղմ են[1]։ Եթե ախտահարվում են թոքերը, կարող է դիտվել ծանր շնչառություն, հազ, հևոց և/կամ ցավ կրծքավանդակում[2]։ Որոշների մոտ կարող է զարգանալ Լյոֆրենի համախտանիշը (Löfgren syndrome), որն ուղեկցվում է տենդով, մեծացած ավշահանգույցներով, հոդաբորբերով և հանգուցավոր էրիթեմա կոչվող ցանավորմամբ[1]։

Սարկոիդոզի պատճառն անհայտ է[1]։ Ոմանք կարծում են, որ այն կարող է ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցող մարդկանց մոտ առաջանալ ինֆեկցիայի կամ քիմիական նյութերի հանդեպ իմունային պատասխանի հետևանքով[10][11]։ Ընտանիքի՝ սարկոիդոզով տառապող անդամ ունենալը մեծացնում է հիվանդանալու ռիսկը[4]։ Ախտորոշումը հիմնված է նշանների ու ախտանիշների վրա և կարող է հաստատվել բիոպսիայով[5]։ Սովորաբար հայտնաբերվում են մեծացած ավշահանգույցներ երկու թոքերի արմատներում, կալցիումի բարձր քանակ արյան մեջ՝ պարաթիրոիդ հորմոնի նորմալ մակարդակի պայմաններում, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի (ԱՓՖ) բարձր քանակ արյան մեջ[5]։ Ախտորոշումը դրվում է միայն նմանատիպ ախտանիշներ առաջացնող մյուս հիվանդությունները ժխտելուց հետո, ինչպիսին օրինակ տուբերկուլոզն է[5]։

Սարկոիդոզը կարող է բուժվել մի քանի տարվա ընթացքում առանց որևէ դեղորայքային միջամտության[1][8]։ Սակայն որոշ մարդկանց մոտ կարող հիվանդությունը կարող է լինել երկարատև և ծանր ընթացքով[8]։ Որոշ ախտանիշներ կարող են բարելավվել հակաբորբոքային դեղորայք օգտագործելու շնորհիվ. օրինակ՝ իբուպրոֆեն[6]։ Այն դեպքերում, երբ հիվանդությունն առաջցանում է լուրջ առողջական խնդիրներ, օգտագործում են ստերոիդներ. օրինակ՝ պրեդնիզոն[7]։ Մետոտրեքսատը, քլորոկինը կամ ազատիոպրինը կարող են զուգակցված օգտագործվել՝ նվազեցնելու համար ստերոիդների կողմնակի էֆեկտները[7]։ Մահանալու ռիսկը 1-7% է[8]։ Հիվանդության կրկնվելու հավանականությունը այն մարդկանց մոտ, ովքեր արդեն նախկինում տառապել են դրանով, 5%-ից ցածր է[1]։

2015 թվականին թոքերի սարկոիդոզով և թոքերի ինտերստիցիալ հիվանդությամբ ախտահարված են եղել 1.9 միլիոն մարդ, որոնցից մահացել են 122.000-ը[9][12]։ Այն շատ է տարածված Սկանդինավյան երկրներում, բայց հանդիպում է աշխարհի բոլոր անկյուններում[13]։ Միացյալ նահանգներում սևամորթ բնակիչների հիվանդանալու հավանականությունն ավելի մեծ է, քան սպիտակամորթներինը[13]։ Այն սովորաբար սկսվում է 20-50 տարեկանում[14]։ Ավելի հաճախ հանդիպում է կանանց մոտ[14]։ Սարկոիդոզն առաջին անգամ նկարագրվել է 1877 թվականին՝ անգլիացի բժիշկ Ջոնաթան Հատչինսոնի կողմից, որպես մաշկի ոչ-ցավոտ հիվանդություն։

Նշաններ և ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի նշանները և ախտանիշները[15]

Սարկոիդոզը համակարգային բորբոքային հիվանդություն է և կարող է ախտահարել ցանկացած օրգան, չնայած դրան այն կարող է լինել առանց ախտանիշների և հայտնաբերվել պատահաբար դեպքերի մոտ 5%-ում[16]։ Ընհանուր նշանները կարող են լինել անորոշ և ներառել հոգնածությունը, որը չի անցնում քնելուց հետո (հանդիպում է դեպքերի 66%-ում), էներգիայի պակասը, քաշի կորուստը, հոդացավերը (հանդիպում է դեպքերի 70%-ում)[17], հոդաբորբը (14-38%), մշուշոտ աչքերը, ծնկների այտուցը, աղավաղված տեսողությունը, հևոցը, չոր, տանջող հազը, մաշկի խոցերը[18][19][20][21]։ Հազվադեպ մարդը կարող է արյունոտ հազալ (արյունախխում)[18]։ Մաշկի ախտահարումները տարբեր են. կարմիր ցանավորում, հանգուցիկներ, հանգուցավոր էրիթեմա, օղակաձև գրանուլոմա, լուպուս պերնիո։ Սարկոիդոզն ու քաղցկեղը կարող են նմանվել մեկը մյուսին՝ դժվարացնելով տարբերակիչ ախտորոշումը[22]։

Հանգուցավոր էրիթեմայի, թոքերի դրունքների երկկողմանի լիմֆադենոպաթիայի և հոդացավերի կոմբինացիան կո մբինացիան կոչվում է Լյոֆգրենի համախտանիշ և ունի համեմատաբար լավ կանխատեսում[18]։ Հիվանդության այս դրսևորումն ավելի հաճախ հանդիպում է Սկանդինավյան երկրներում[23]։

Շնչառական համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոքերում տեղակայումը սարկոիդոզի ամենատարծված արտահայտությունն է[24][25]։ Սարկոիդոզով տառապողների 90%-ի մոտ թոքերն ախտահարվում են[26]։ Ընդհանուր առմամբ, 50%-ի մոտ զարգանում են կայուն թոքային խնդիրներ, 5-15%-ի մոտ՝ թոքի պարենքիմայի ֆիբրոզ։ Թոքի սարկոիդոզը ինտերստիցիալ հիվանդություն է, որի ժամանակ բորբոքային պրոցեսն ընդգրկում է ալվեոլները, փոքր բրոնխները և փոքր արյունատար անոթները[27]։ Սուր և ենթասուր տեսակների ժամանակ ֆիզիկալ քննությունը հայտնաբերում է չոր խզզոցներ[26]։ 5%-ի մոտ զարգանում է թոքային զարկերակի գերճնշում[26][28]։ 5-10% դեպքերում ախտահարվում են վերին շնչառական ուղիները (կոկորդ, ըմպան, հարքթային ծոցեր)[29]։

Ըստ ճառագայթային հետազոտության տվյալների թոքերի ախտահարումը բաժանվում է 4 փուլի, ինչը օգնում է կանխատեսման համար[30].

  • 1-ին աստիճան. երկկողմանի դրունքային լիմադենոպաթիա
  • 2-րդ աստիճան. երկկողմանի դրունքային լիմադենոպաթիա զուգակցված թոքային ինֆիլտրատների հետ
  • 3-րդ աստիճան. թոքային ինֆիլտրատներ առանց երկկողմանի դրունքային լիմադենոպաթիայի
  • 4-րդ աստիճան. ֆիբրոզ

Մաշկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզն ախտահարում է մաշկը 9-37% դեպքերում և դա ավելի բնորոշ է աֆրիկյան ամերիկացիներին, քան եվրոպական ամերիկացիներին[31]։ Մաշկը թոքերից հետո երկրորդ ամենահաճախ ախտահարվող օրգանն է[32]։ Ամենահաճախը մաշկի վրա առաջանում են հանգուցավոր էրիթեմա, մակուլոպապուլյար ցան, ենթամաշկային հանգույցներ և լուպուս պերնիո[32]։ Բուժում անհրաժեշտ չէ, քանի որ ցանն անցնում է ինքնուրույն 2-4 շաբաթվա ընթացքում։ Չնայած այն այլանդակում է մաշկը, լուրջ պրոբլեմներ սովորաբար մաշկային սարկոիդոզը չի առաջացնում[31][33][34]։ Գլխամաշկի սարկոիդոզը առաջացնում է տեղային կամ տարածված մազաթափություն[35][36]։

Սիրտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սրտի ախտահարման հաճախականությունը փոփոխական է և խիստ կախված է տեղանքից. Ճապոնիայում սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց 25%-ը ունեն սրտի ախտանշային ախտահարում, այն դեպքում, երբ ԱՄՆ-ում ու Եվրոպայում դեպքերի միայն 5%-ում է հանդիպում սրտի ախտահարում[37]։ Դիահերձումների ուսումնասիրությունը ԱՄՆ-ում պարզել է, որ սիրտը ներգրավված է դեպքերի 20-30%-ում, իսկ Ճապոնիայում այդ թիվը հասնում է 60%-ի[38]։ Սարկոիդոզի նշանները սրտի ախտահարման դեպքում կարող են տատանվել ախտանիշների բացակայությունից մինչև մահացու փորոքային առիթմիա[39][40]։ Սրտի հաղորդչական խանգարումներն ամենահաճախ հանդիպողներն են և կարող են հանգեցնել սրտի տոտալ բլոկադայի[41]։ Ըստ հաճախականության երկրորդ տեղում փորոքային առիթմիաներն են, որոնք հանդիպում են սրտի սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց 23%-ի մոտ[41]։ Այս մահացու բարդությունները սրտի սարկոիդոզի հազվադեպ դրսևորումներ են[42][43]։ Սրտի սարկոիդոզը կարող է ֆիբրոզի, գրանուլոմաների առաջացման, սրտի հենքային հյուսվածքում հեղուկի կուտակման հանգեցնել, կամ դրանցից միաժամանակ մի քանիսի առաջացմանը[44][45]։

Աչք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աչքի ախտահարումը հանդիպում է դեպքերի 10-90%-ում[46]։ Աչքի ախտահրման դրսևորումներն են ծիածանաբորբը, ուվեոպարօտիտը և ցանցաթաղանթի բորբոքումը, որը կարող է հանգեցնել տեսողության սրության անկման կամ կուրության[47]։ Ամենատարածված դրսևորումը ծիածանաբորբն է[46][48][49]։ Առաջային ծիածանաբորբի, պարօտիտի, 7-րդ գանգուղեային նյարդի պարալիզի և տենդի կոմբինացիան կոչվում է Հերֆորդտի սինդրոմ (Heerfordt syndrome): Հայտնաբերվել է սարկոիդոզի հետ ասոցացված սկլերայի հանգուցիկի առաջացման երևույթ[50]։

Նյարդային համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի ժամանակ կարող է ախտահարվել նյարդային համակարգի ցանկացած մաս[51]։ Նյարդային համակարգն ախտահարող սարկոիդոզը կոչվում է նեյրոսարկոիդոզ[51]։ Գանգուղեղային նյարդերն ամենահաճախն են ախտահարվում (նեյրոսարկոիդոզի դեպքերի 5-30%-ում) և դիմային նյարդի ծայրային պարալիզը նեյրոսարկոիդոզի ամենատարածված ախտահարումն է[51][52][53]։ Դա անսպասելիորեն է լինում և սովորաբար անցողիկ է։ Կենտրոնական նյարդային համակարգի ախտահարումը հանդիպում է նեյրոսարկոիդոզի 10-25% դեպքերում[54]։ Նեյրոսարկոիդոզին բնորոշ այլ հաճախ հանդիպող ախտահարումներից են տեսողական նյարդի դիսֆունկցիան, պապիլէդեման, քիմքի դիսֆունկցիան, նեյրոէնդոկրին փոփոխությունները, լսողության խանգարումները, հիպոթալամուսի և հիպոֆիզի խանգարումները, քրոնիկ մենինգիտը, ծայրամասային նեյրոպաթիան[55]։ Ողնուղեղի ախտահարումը (միելոպաթիա) հանդիպում է նեյրոսարկոիդոզի 16-63% դեպքերում և հաճախ կապված է սարկոիդոզի վատ կանխատեսման հետ[51]։ Դիմային նյարդի կաթվածն ու սուր մենինգիտը սարկոիդոզի ամենադրական կանխատեսում ունեցող դրսևորումներն են[51]։ Նեյրոսարկոիդոզի տարածված դրսևորումներից է ինքնավար կամ զգացող մանր-թելային նեյրոպաթիան[56][57]։ Նեյրոէնդոկրին խանգարումների հետևանքով կարող են առաջանալ դաշտանային ցիկլի խանգարումներ և ենթատեսաթմբի դիսֆունկցիա[51][53]։ Վերջինս կարող է հանգեցնել մարմնի ջերմաստիճանի տրամադրության և պրոլակտինի քանակի փոփոխությունների (մանրամասների համար տես «էնդոկրին և էկզոկրին» ենթավերնագիրը)[51]։

Ներզատիչ և արտազատիչ համակարգեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզով հիվանդների 3-32%-ն ունենում է պրոլակտինի բարձր քանակ արյան մեջ (հիպերպրոլակտինեմիա)[58], որը հանգեցնում է դաշտանային ցիկլերի բացակայությանը, կաթնարտադրությանը և ոչ թարախային կրծքագեղձաբորբին կանանց մոտ։ Հաճախ մեծացած է լինում նաև 1,25-դիհիդրօքսիվիտամին D-ի մակարդակը, որի հիդրօքսիլացումը նորմայում տեղի է ունենում երիկամներում, սակայն սարկոիդոզի ժամանակ նաև գրանուլոմաների բջիջներում։ Վիտամին D-ի բարձր քանակը գերկալցիումարյունության հիմնական պատճառն է սարկոիդոզի ժամանակ։ Ակտիվացած լիմֆոցիտների ու մակրոֆագերի կողմից սինթեզված γ-ինտերֆերոնը մեծ դեր է խաղում 1α, 25(OH)2D3-ի առաջացման գործում[59]։ Հիպերկալցիուրիան (մեզում կալցիումի բարձր քանակ) և հիպերկալցեմիան (արյան մեջ կալցիումի մեծացած քանակ) դիտվում են հիվանդների 10%-ից պակաս դեպքերում և վիտամին D-ի հիդրօքսիլացված ձևի գերարտադրության հետևանքն են[60]։ Վահանագեղձի դիսֆունկցիան դիտվում է 4.2-4.6% դեպքերում[61][62]։ Հարականջային թքագեղձերի երկկողմանի մեծացումը դիտվում է 5.10% դեպքերում[63]։ Գեղձը չի պնդանում, ունի փափուկ կազմություն։ Կարող է դիտվել բերանի չորություն. այլ արտազատիչ գեղձերի ախտահարում դիտվում է հազվադեպ[64]։ Աչքերը, իր գեղձերը և հարականջային թքագեղձերը ախտահարվում են 20-50% դեպքերում[65]։

Ստամոքսաղիքային և միզասեռական համակարգեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստամոքսաղիքային համակարգի ախտանշային ախտահարումը հանդիպում է 1%-ից պակաս դեպքերում (եթե չհաշվենք լյարդը), և առավել հաճախ ախտահարվում է ստամոքսը, չնայած հաստ և բարակ աղիները ևս կարող են ախտահարվել[66][67]։ Դիահրեձումների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել սարկոիդոզի ժամանակ ստամոքսաղիքային ուղու ախտահարում 10%-ից պակաս դեպքերում[68]։ Այդ դեպքերը նմանվում են Կրոնի հիվանդությանը, որն ավելի տարածված աղիներն ախտահարող գրանուլոմատոզ հիվանդություն է[66]։ Ապացուցված է ենթաստամոքսային գեղձի ախտահարումը 1-3% դեպքերում[68]։ Երիկամների ախտանշային ախտահարում դիտվում է դեպքերի 0.7%-ում, չնայած դիահերեձումների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել երիկամների ախտահարում սարկոիդոզի 22% դեպքերում, որը հանդիպում է բացառապես հիվանդության քրոնիկ ընթացքի դեպքում[66][68][69]։ Երիկամների ախտահարման ախտանիշներ սովորաբար առաջանում է նեֆրոկալցինոզի դեպքում, երկրորդ տեղում է գրանուլոմատոզ ինտերստիցիալ երիկամաբորբը, որն ուղեկցվում է կրեատինինի քլիրենսի նվազմամբ և սպիտակուցամիզությամբ[66][68]։ Ավելի հազվադեպ կարող են ախտահարվել ամորձիները, շագանակագեղձը, ձվարանները, արգանդափողերը, արգանդը[69][70][71]։ Ամորձիների ախտահարում դիտվել է դիահերձվածների 5%-ի մոտ[68][71]։ Տղամարդկանց դեպքում սարկոիդոզը կարող է հանգեցնել անպտղության[71]։

Սարկոիդոզ ունեցողների 70%-ի լյարդում հայտնաբերվում են գրանուլոմաներ, սակայն միայն 20-30%-ն են ունենում լյարդի ֆունկցիան որոշող թեստերի շեղումներով[72][73]։ 5-15%-ի մոտ դիտվում է լյարդի մեծացում (հեպատոմեգալիա)[74]։ Լյարդի ախտահարման 5-30% դեպքերում են առաջանում ախտանիշներ[75]։ Այդ ախտանիշները կապված են լեղականգի հետ և ուղեկցվում են հիմնային ֆոսֆատազայի բարձրացումով, այն դեպքում, երբ բիլիռուբինի և ամինոտրանսֆերազների մակարդակը միջին չափով է բարձրանում։ Դեղնուկ հանդիպում է հազվադեպ[73][76]։

Արյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արյան անալիզի փոփոխությունները ավելի քան 50% դեպքերում առկան են, սակայն ախտորոշիչ չեն[77][78]։ Սարկոիդոզին հատկապես բնորոշ է լիմֆոպենիան[77]։ Սակավարյունություն հանդիպում է սարկոիդոզ ունեցողների 20%-ի մոտ[77]։ Լեյկոպենիան ավելի հազվադեպ է հանդիպում և հանդիպում է ծանր տենդ ունեցող մարդկանց մոտ[77]։ Թրոմբոցիտոպենիան և հեմոլիտիկ անեմիան չափազանց հազվադեպ են[79]։ Սպլենոմեգալիայի բացակայության պայմաններում լեյկոպենիան կարող է հետևանք լինել ոսկրածուծի ախտահարման[80]։ Այլ ոչ-սպեցիֆիկ փոփոխություններն են մոնոցիտոզը, որը հանդիպում է սարկոիդոզի դեպքերի մեծամասնությունում[81], լյարդային ֆերմենտների և հիմնային ֆոսֆատազայի բարձր մակարդակ։ Սարկոիդոզով տառապող մարդիկ հաճախ ունենում են իմունոլոգիական խանգարումներ՝ ալերգիաների տեսքով[82]։ Պոլիկլոնալ հիպերգամմագլոբուլինեմիան ևս հաճախ հանդիպող իմունային խնդիր է այս հիվանդության դեպքում[82]։ Լիմֆադենոպաթիան (մեծացած ավշագեղձեր) բնորոշ է սարկոիդոզին և հանդիպում է 15% դեպքերում[83]։ Ներկրծքային ավշահանգույցները մեծացած են մարդկանց 75-90% դեպքերում. սա սովորաբար ներառում է դրունքային ավշահանգույցները, բայց հարշնչափողային հանգույցները ևս հաճախ են ախտահարվում։ Ծայրամասային լիմֆադենոպաթիան ևս շատ բնորոշ է, հատկապես պարանոցային, անութային, վերականջային և աճուկային հանգույցների մեծացումը[84]։ Դեպքերի մոտ 75%-ում դիտվում է փայծաղի մանրադիտակային ախտահարում, սակայն միայն 5-10% դեպքերում է առաջանում փայծաղի մեծացում[79][82]։

Ոսկրեր, հոդեր և մկաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզը կարող է ախտահարել ոսկրերը, հոդերը և մկանները։ Սա հանգեցնում է ոսկրամկանային համակարգի ախտահարման զանազան ախտանիշների, որոնք զարգանում են տարբեր մեխանիզմներով[85]։ Ոսկրերը, մկանները կամ հոդերն ախտահարվում են դեպքերի 5-15% դեպքերում[86]։ Լյոֆրենի համախտանիշին բնորոշ հոդերի ախտահարումն ամենից հաճախ ընդգրկում է կոճերը, հետո՝ ծնկները, դաստակները, արմունկները և նախադաստակ-ֆալանգային հոդերը[85]։ Սովորաբար իրական արթրիտ չի լինում, սակայն հոդաբորբ լինում է, որն արտահայտվում է հոդերի շուրջ փափուկ հյուսվածքների այտուցով, որը կարող է հայտնաբերվել ուլտրաձայնային հետազոտությամբ[85]։ Հոդային ախտանիշները առաջանում են հանգուցավոր էրիթեմայի հետ միաժամանակ[85]։ Եթե անգամ հանգուցավոր էրիթեման բացակայում է, դրունքային լիմֆադենոպաթիան և կրունկների այտուցը խոսում են Լյոֆրենի համախտանիշի զարգացման մասին[85]։ Սուր սարկոիդ հոդաբորբ ունեցող պացիենտների մեկ-երրորդի մոտ զարգանում է էնթեզիտ, որը հիմնականում ախտահարում է Աքիլեսյան ջիլն ու գարշապարը[85] : Սրունքների այտուցը կարող է ակնառու լինել, սակայն այտուցված հյուսվածքների բիոպսիան կարող է հայտնաբերել ոչ թե գրանուլոմաներ, այլ հանգուցավոր էրիթեմային նման պանիկուլիտներ[85]։ Քրոնիկ սարկոիդ արթրիտը սովորաբար համատեղվում է այլ օրգանների ախտահարման հետ[85]։ Քրոնիկ ձևի ժամանակ ախտահարվում են ծնկները, դաստակները, արմունեկները, սրունքները և հիվանդությունն արտահայտվում է բազմահոդաբորբի ձևով[85]։ Մատների բորբոքումը նմանվում է փսորիատիկ արթրիտի դեպքում դիտվող մատնաբորբին և ուղեկցվում է ցավով, այտուցով, մաշկի էրիթեմայով և ոսկրերի փոփոխություններով[85]։ Հազվադեպ դիտվում է Յակուդի արթրոպաթիա (ոչ էռոզիվ դեֆորմացիա)[85]։ Ոսկրերի ախտահարումը սարկոիդոզի դեպքում դիտվում է 1-13% դեպքերում[87]։ Ամենահաճախը ախտահարվում են ձեռքերն ու ոտքերը, իսկ ողնաշարն ավելի հազվադեպ է ախտահարվում[85]։ Ոսկրերի ախտահարում ունեցող պացիենտների կեսի մոտ դիտվում են ցավեր և կարկամություն, իսկ մյուս կեսը առանց ախտանիշների են[85]։ Պերիօստիտը հազվադեպ է հայտնաբերվում սարկոիդոզի ժամանակ և տեղակայվում է ազդրոսկրի վրա[88][89]։

Առաջացման պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի առաջացման պատճառը հայտնի չէ[90]։ Ներկայումս ընդունված հիպոթեզի համաձայն սարկոիդոզն առաջանում է գենետիկական նախատրամադրվածություն ունեցող անձանց մոտ՝ միջավայրի գործոնների, ինֆեկցիոն ագենտների և մասնգաիտական գործոնների կողմից իմունային համակարգի վնասման արդյունքում[91]։ Հիվանդության որոշ դեպքեր կարող են պայմանավորված լիներ TNF-արգելակիչներով բուժմամբ. օրինակ՝ էտաներցեպտ[92]։

Գենետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի ժառանգականությունը տատանվում է կախված ազգային պատկանելիությունից։ Աֆրոամերիկացիների 20%-ն ունի սարկոիդոզով տառապող բարեկամ, այն դեպքում, որ եվրոպական ամերիկացիների մոտ այդ ցուցանիշը 5% է։ Հատկանշական է, որ քրոնիկ հիվանդությունների ավելի ծանր ընթացքի հակված աֆրոամերիկացիների դեպքում սարկոիդոզ ունեցող անձանց քույրերը, եղբայրները և ծնողներն ունեն սարկոիդոզով հիվանդանալու 2.5 անգամ ավել ռիսկ[93]։ Շվեդիայում սարկոիդոզի ժառանգականությունը 39% է[94]։ Այս դեպքում, եթե առաջին աստիճանի հարազատն ունի սարկոիդոզ, ապա հիվանդանալու հավանականությունը 4 անգամ մեծ է նորմայից[94]։ Գենետեիկ հետազոտությունները գտել են շատ հնարավոր պատճառներ սարկոիդոզի առաջացման համար, սակայն դրանցից միայն մի քանիսի ազդեցությունն է հաստատվել։ Չեն հայտնաբերվել սակոիդոզի մասին վկայող գենետիկ մարկերներ։ Ամենահետաքրքիր թեկնածու գենն է BTNL2-ը, մի քանի HLA-DR ալելներ ևս հետազոտության փուլում են[95][96]։ Սրտային սարկոիդոզը կապված է TNFA տարբերակների հետ[97][98][99]։

Ինֆեկցիոն գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մի շարք ինֆեկցիոն գործոններ, որոնք նշանակալիորեն ասոցացված են սարկոիդոզի հետ, սակայն դրանցից ոչ մեկը չի հաստատվել որպես հիվանդության սպեցիֆիկ պատճառ[100]։ Մեծ դերակատարում ունեցող ագենտներն են տուբերկուլոզը, սնկերը, բորելիան և ռիկետսիան[101] : Մետաանալիզները ցույց են տվել միկոբակտերիաների դերը սարկոիդոզի առաջացման գործում. դրանք առկա են դեպքերի 26.4%-ում, սակայն դրանց դերը պարզելու համար անհրաժեշտ են հետագա ուսումնասիրություններ[102][103]։ Mykobacterium tuberculosis-ի կատալազ-պերօքսիդազը դիտվում է որպես հնարավոր կատալիզատոր սարկոիդոզի համար[104]։ Համարում են, որ հիվանդությունը կարող է փոխանցվել նաև օրգանների փոխպատվաստման ճանապարհով[105]։

Աուտոիմուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտոիմուն հիվանդությունների հետ կապը հաճախակի է նկատվում։ Այս կապի մեխանիզմը հայտնի չէ, բայց մի շարք հիպոթեզներ պնդում են Th1 լիմֆոկինի բարձր քանակի հետ կապված տեսությունը[106][107]։ Մաշկային զգայունության փորձերը կիրառվում են հիվանդության զարգացումը որոշելու համար[108]։

Ախտաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրանուլոմատոզ բորբոքումը առաջին հերթին բնութագրվում է մակրոֆագերի և T-լիմֆոցիտների կուտակումով և բորբոքային միջնորդանյութերի` ուռուքի նեկրոտիկ գործոնի (TNF), ինտերֆերոն-γ-ի, ինտերլեյկիններ-2,8,10,12,18,23-ի և հյուսվածքային աճի գործոն-β-ի ձերբազատումով, որոնք T-հելպեր-1-ով միջնորդված իմուն պատասխանի ցուցիչներն են[109][110]։ Սարկոիդոզն ունի պարադոքսալ ազդեցություն բորբոքային պրոցեսի վրա. այն բնութագրվում է մակրոֆագերի և CD4 T-հելպերների ակտիվության բարձրացումով, որը հանգեցնում է բորբոքային պրոցեսի արագացմանը, սակայն իմունային պատասխանը ճնշվում է. օրինակ՝ տուբերկուլինով փորձի դեպքում։ Իմունային համակարգի պարադոքսալ միաժամանակյա հիպեր- և հիպոակտիվության առկայությունը թույլ է տալիս մտածել անէրգիայի որոշակի ասատիճանի մասին։ Անէրգիան կարող է պատասխանատու լինել քաղցկեղի մեծացած ռիսկի համար։

Գրանուլոմաների եզրերում ռեգուլյատոր T-լիմֆոցիտները ինտերլեյկին-2-ի արտադրությունն են նվազեցնում, ինչը կարող է պատճառ հանդիսանալ անէրգիայի առաջացման՝ անտիգեն-կախյալ իմունային հիշողության պատասխանը կանխելով[111]։ Գրանուլոմայի հսկա Լանգերհանսյան բջիջներում երևում են Շոմանի մարմնիկները (Schaumann bodies), որոնք կալցիումի և սպիտակուցների ներառուկներ են։

Չնայած ուռուցքաի նեկրոտիկ գործոնը կարևոր դեր է խաղում գրանուլոմաների առաջացման գործում, սակայն անգամ ուռուցքի նեկրոտիկ գործոնի արգելակիչ էտաներցեպտ ստացող մարդկանց մոտ սարկոիդոզը զարգանում է[112]։ B լիմֆոցիտները նույնպես որոշակի դեր են խաղում սարկոիդոզի առաջացման գործում[113]։ Սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց մոտ շիճուկում HLA տիպ 1 անիտգիենի և ACE-ի բարձր մակարդակ է առկա[113]։ Թոքային սարկոիդոզ ունեցողների բրոնխային լավաժում մեծ է CD4/CD8 T-լիմֆոցիտների քանակը, չնայած այն որոշ դեպքերում կարող է նորմալ լինել կամ նույնիսկ իջնել նորմայից[113]։ Շիճուկում ACE-ի մակարդակը ուղիղ համեմատական է գրանուլոմաներով համակարգային ծանրաբեռնվածությանը[109]։

Սարկոիդոզի դեպքերը կարող են կապված լինել նաև ՄԻԱՎ-ի հետ։ Համարվում է, որ երբ մարդը ստանում է բուժում ընդդեմ ՄԻԱՎ-ի, նրա իմունային համակարգը վերակառուցվում է և սկսում է հարձակվել սեփական անտիգենների և առողջ հյուսվածքների վրա[110]։

  • Սարկոիդոզ ավշային հանգույցում

    Սարկոիդոզ ավշային հանգույցում

  • Աստղաձև մարմինը սարկոիդոզի ժամանակ

    Աստղաձև մարմինը սարկոիդոզի ժամանակ

  • Միկրոպրեպարատը ցույց է տալիս թոքային սարկոիդոզը գրանուլոմաներով, աստղաձև մարմիններով. ներկումը՝ HE

    Միկրոպրեպարատը ցույց է տալիս թոքային սարկոիդոզը գրանուլոմաներով, աստղաձև մարմիններով. ներկումը՝ HE

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրծքավանդակի ՀՇ, որը ցույց է տալիս միջնորմի լիմֆադենոպաթիան

Սարկոիդոզի ախտորոշումը դրվում է բացառման մեթոդով, քանի որ չկա որևէ յուրահատուկ տեստ, որը ցույց կտա հիվանդության առկայությունը։ Թոքային ախտանիշներով ներկայացած մարդու մոտ սարկոիդոզ ախտորոշելու համար կիրառվում է կրծքավանդակի ռենտգենոգրաֆիա, կրծքավանդակի ՀՇ, պոզիտրոն-էմիսիոնային շերտագրություն, ՀՇ-զուգակցված բիոպսիա, մեդիաստինոսկոպիա, թոքի բաց բիոպսիա, բրոնխոսկոպիա բիոպսիայի հետ, ներբրոնխային ուլտրաձայնային հետազոտություն և էնդոսկոպիկ ուլտրաձայնային հետազոտություն ավշահանգույցներից ասեղային բիոպսիայով (EBUS FNA): Ավշահանգույցների բիոպտատն ուղարկվում է հետազոտության՝ բացառելու համար քաղցկեղը, թթվակայուն բացիլների, այլ միկրոօրգանիզմների և սնկերի առկայությունը[114][115][116][117]։

Սարկոիդոզի շիճուկային մարկերներն են շիճուկի ամիլոիդ A-ն, ինտերլեյկին2-ի լուծելի ընկալիչը, լիսոզիմը, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտը և գլիկոպրոտեին KL-6-ը[118]։ Անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի մակարդակն օգտագործվում է սարկոիդոզի մոնիտորինգի համար[118]։ Բրոնխալվեոլյար լավաժը կարող է ցույց տալ CD4/CD8 T-լիմֆոցիտների բարձր մակարդակ, որը թոքային սարկոիդոզի նշան է[119]։ Խորխում նշված լիմֆոցիտների և ուռուցքի նեկրոտիկ գործոնի մակարդակը ուղիղ համեմատական է լավաժում դրանց մակարդակին[118]։ Թոքի սարկոիդոզանման հիվանդություն հանդիսացող գրանուլոմատոզ-լիմֆոցիտային ինտերստիցիալ հիվանդությունը (CVID) հանդիպում է քրոնիկ իմունային անբավարարություն ունեցող մարդկանց մոտ, հետևաբար դա բացառելու համար անհրաժեշտ է որոշել շիճուկում հակամարմինների քանակը։

Տարբերակիչ ախտորոշումը ներառում է մետաստատիկ հիվանդությունները, լիմֆոման, սեպտիկ էմբոլիան, ռևմատոիդ հանգույցները, գրանուլոմատիոզ պոլիանգիիտը, ջրծաղկի ինֆեկցիան, այնպիսի ատիպիկ ինֆեկցիաներ, ինչպիսին է Mycobacterium avium-ի համալիրը, ցիտոմեգալովիրուսը և կրիպտոկոկերը[120]։ Սարկոիդոզը հաճախ են շփոթում ուռուցքային հիվանդությունների հետ, ինչիպիսին է լիմֆոման, կամ այլ հիվանդությունների հետ, որոնց ևս հատկանշական է գրանուլոմատոզ բորբոքումը, ինչիպիսիք են միկոբակտերիալ և սնկային վարակները[121]։

Կրծքավանդակի ռենտգենային փոփոխությունները բաժանվում է 4 փուլի[122].

  1. Լիմֆադենոպաթիա 2 դրունքներում
  2. Լիմֆադենոպաթիա 2 դրունքներում և ցանցահանգուցային ինֆիլտրատներ
  3. Երկկողմանի թոքային ինֆիլտրատներ
  4. Ֆիբրոցիստիկ սարկոիդոզ՝ կրճատված դրունքով, բշտային փոփոխություններով

Առաջին փուլում գտնվող մարդիկ ամենայն հավանականությամբ տառապում են հիվանդության սուր կամ ենթասուր, դաձելի ձևով, իսկ 2-րդ և 3-րդ փուլերում գտնվողները հաճախ ունենում են քրոնիկ, զարգացող հիվանդություն։ Այս փուլերը միշտ չէ, որ հաջորդում են միմյանց։ Այս դասակարգումը հիմնականում ունի պատմական նշանակություն[121]։

Կովկասյան ազգերի դեպքում սարկոիդոզի ամենատարածված ախտանիշները դրունքային ադենոպաթիան և հանգուցավոր էրիթեման են։ Այս պոպուլյացիայում երկփորանի մկանի բիոպսիան ախտորոշման ամենաէֆեկտիվ մեթոդն է։ Երկփորանի մկանի բիոպտատում ոչ կազեոզ գրանուլոմայի առկայությունը սարկոիդոզի հավաստի նշան է, քանի որ այլ գրանուլոմատոզ հիվանդություններն ու սնկերը խիստ հազվադեպ են ախտահարում այս մկանը[123]։

  • Թոքի առաջահետին ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա, հատկապես ձախ կողմում

    Թոքի առաջահետին ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա, հատկապես ձախ կողմում

  • Թոքաի կողմնային ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա

    Թոքաի կողմնային ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա

  • Կորոնալ ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում

    Կորոնալ ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում

  • Լայնական ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում

    Լայնական ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզը դասակարգվում է հետևյալ տեսակներին[124].

  • Օղակաձև սարկոիդոզ
  • Էրիթրոդերմատիկ սարկոիդոզ
  • Իխտիոզանման սարկոիդոզ
  • Հիպոպիգմենտային սարկոիդոզ
  • Լյոֆրենի համախտանիշ
  • Լուպուս պերնիո
  • Մորֆեանման սարկոիդոզ
  • Լորձային սարկոիդոզ
  • Նեյրոսարկոիդոզ
  • Պապուլյար սարկոիդ
  • Սպիաձև սարկոիդ
  • Ենթամաշկային սարկոիդ
  • Համակարգային սարկոիդոզ
  • Խոցոտվող սարկոիդ

Բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի բուժման եղանակները կախված պացիենտից խիստ փոփոխական են[125]։ Հիվանդների գրեթե կեսը չի ստանում համակարգային բուժում[126]։ Հիվանդների մեծ մասը (>75%) միայն ստանում են ախտանշային բուժում՝ ոչ-ստերոիդային հակաբորբոքային (ՈՍՀԲԴ) միջոցներով, ինչպիսին են իբուպրոֆենը կամ ասպիրինը[127]։ Թոքային ախտանիշներով ներկայացող ակտիվ սարկոիդոզը սովորաբար ինքն իրեն նահանջում է 2-3 ամսվա ընթացքում, սակայն եթե բորբոքային պրոցեսները շարունակվում են, անհրաժեշտ է անցնել բուժման[128]։ Հիմնականում կիրառվում են գլյուկոկորտիկոիդներ, հակամետաբոլիտներ և կենսաբանական ագենտներ, ինչպիսին է ընդդեմ ուռուցքի նեկրոտիկ գործոնի հակամարմինները[126]։ Հետազոտման ընթացքում են գտնվում յուրահատուկ հակաբիոտիկների զուգակցումներն ու մեզենքիմալ ցողունային բջիջները[126]։ Եթե առաջանում է դեղերի նշանակման ցուցում, հետահայաց ուսումնասիրություն է կատարվում, պարզելու համար այլընտրանքային եղանակները, նպատակ ունենալով խուսափել դեղերի կողմնակի էֆեկտներից[126]։ Երկար տարիներ կորտիկոստերոիդները, մասնավորապես, պրեդնիզոնն ու պրեդնիզոլոնը եղել են բուժման ստանդարտ եղանակ[129]։ Որոշ մարդկանց մոտ այս բուժումը կարող է դանդաղեցնել և ետ շրջել հիվանդության ընթացքը, բայց մյուսները չեն արձագանքում ստերոիդներով բուժմանը։ Հիվանդության թեթև ձևերի դեպքում կորտիկոստերոիդների կիրառումը հակացուցված է, քանի որ հիվանդությունը կարող է ինքնուրույն նահանջել շատ դեպքերում[130][131]։

Հակամետաբոլիտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այնպիսի հակամետաբոլիտները, ինչպիսիք են ազատիոպրինը, մետոտրեքսատը, միկոֆենոլաթթուն և լեֆլունոմիդը[132][133], հաճախ կիրառվում են որպես կորտիկոստերոիդների ալտերնատիվներ[134][135]։ Սրանցից մետոտրեքսատն ամենալայն տարածումն ունի և ամենալավն է ուսումնասիրված[135][136]։ Մետոտրեքսատը նեյրոսարկոիդոզի բուժման առաջին գծի պրեպարատ է և հաճախ համակցվում է կորտիկոստերոիդների հետ[135][137]։ Մետոտրեքսատով երկարաժամկետ բուժումը 10% դեպքերում վնասում է լյարդը և դա կարող է վտանգավոր լինել լյարդի խնդիրներ ունեցող մարդկանց համար, դրա համար անհրաժեշտ է լյարդի ֆունկցիայի կանոնավոր դիտարկում իրականացնել բուժման ընթացքում[134]։ Մետոտրեքսատը կարող է տոքսիկ ազդեցություն ունենալ նաև թոքերի վրա, սակայն դա չափազանց հազավադեպ է դիտվում և կարող է շփոթվել սարկոիդոզի հետևանքով առաջացած լեյկոպենիայի հետ[134]։ Թունավոր ազդեցությունը կանխելու համար խորհուրդ է տրվում մետոտրեքսատի հետ կիրառել նաև ֆոլաթթու[134]։ Ազաթիոպրինը ևս կարող է հանգեցնել լյարդի վնասման[136]։ Լեֆլյունոմիդը կարող է օգտագործբել որպես մետոտրեքսատին փոխարինող, քանի որ ավելի թույլ տոքսիկ ազդեցություն ունի թոքերի վրա[136]։ Միկոֆոլաթթուն հաջողությամբ կիրառվում է ուվեալ սարկոիդոզի[138], նեյրոսարկոիդոզի[139] և թոքային սարկոիդոզի դեպքում[140][141]։

Իմունոսուպրեսանտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ գրանուլոմաներն առաջանում են իմունային բջիջների, մասնավորապես՝ T լիմֆոցիտների կուտակումից, որոշակի հաջողություններ են գրանցում իմունաճնշիչ (ցիկլոֆոսֆամիդ, կլադրիբին[142], քլորամբուցիլ, ցիկլոսպորին), իմունոմոդուլյատոր (պենտոքսիֆիլին, թալիդոմիդ) և հակա-ուռուցքի նեկրոտիկ գործոն պրեպարատները[143][144] (ինֆլիքսիմաբ, էտաներցեպտ, գոլիմումաբ, ադալիմումաբ)[145][146][147]։

Կլինիկական հետազոտության ժամանակ ապացուցվել է, որ ցիկլոսերինի և պրեդնիզոնի համատեղ կիրառումը իր դրական էֆեկտներով չի գերազանցում պրեդնիզոնի միայնակ կիրառմանը սարկոիդոզի ժամանակ, բացի դրանից մեծացել է տոքսիկ էֆեկտը, հատկապես ինֆեկցիաները, չարորակացումը (քաղցկեղ), զարկերակային գերճնշումը և երիկամի դիսֆունկցիան[136]։ Նույն կերպ քլորամբուցիլը և ցիկլոֆոսֆամիդը հազվադեպ են կիրառվում սարկոիդոզի բուժման համար իրենց բարձր տոքսիկության պատճառով, հատկապես չարորակացման տեսանկյունից[148]։ Ինֆլիքսիմաբը հաջողությամբ կիրառվում է թոքային սարկոիդոզի բուժման համար[136]։ Մի քանի կլինիկական հետազոտություններ ցույց են տվել, որ էտաներցեպտը մեծ դրական ազդեցություն չունի ուվեալ սարկոիդոզի համար[136]։ Գոլիմումաբը որևէ օգուտ չի տվել թոքային սարկոիդոզով պացիենտներին[136]։ Մի կլինիկական հետազոտություն ցույց է տվել, որ ադալիմումաբը նույն էֆեկտներն ունի սարկոիդոզով հիվանդների համար, սակայն քանի որ այն օրգանիզմի կողմից ավելի լավ ընդունվող պրեպարատ է, կարող է ավելի նախընտրելի լինել, քան ինֆլիքսիմաբը[136]։

Առանձին օրգանների բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուրսոդեզօքսիխոլաթթուն հաջողությամբ կիրառվում է լյարդի ախտահարման դեպքում[149]։ Թալիդոմիդը ևս հաջողությամբ կիրառվում է բուժման հանդեպ կայուն լուպուս պերնիոյի բուժման համար, որը կարող է պայմանավորված լինել դրա հակա-ուռուցքի նեկրոտիկ գործոն ազդեցությամբ, սակայն այն որևէ դրական էֆեկտ չի տվել թոքային սարկոիդդոզի բուժման ժամանակ[146][150]։ Մաշկային պրոբլեմները կարող են հեշտությամբ բուժվել հակամալարիային դեղերով (քլորոկվին և հիդրոքլորոկվին) և տետրացիկլինով ու մինոցիկլինով[146][151]։ Հակամալարիային դեղերն արդյունավետ են նաև սարկոիդոզով պայմանավորված հիպերկալցեմիայի և նեյրոսարկոիդոզի բուժման համար[134]։ Հակալամալարիային դեղերը չեն կարող երկարատև կիրառվել, քանի որ առաջացնում են անդարձելի կուրություն, և դրանք օգտագործողները պետք է պարբերաբար սկրինինգի ենթարկվեն[148]։ Հիդոքսիքլորոկվինն ավելի քիչ տոքսիկ է, քան քլորոկվինը, սակայն այն կարող է խաթարել գլյուկոզի նյութափոխանակությունը[148]։

Վերջերս ֆոսֆոդիէսթերազա 4-ի ընտրողական արգելակիչները՝ ապրեմիլաստը, ռոֆլումիլաստը, պոնտօքսիֆիլինը, կիրառվում են սարկոիդոզի բուժման համար և գրանցում են դրական արդյունքներ։ Ապրելիմաստը դրական է ազդում մաշկային սարկոիդոդզի դեպքում [152][153]։ Պենտոքսիֆիլինը լավ է ազդում հիվանդության սուր ձևերի դեպքում, սակայն նրա կիրառությունը խիստ սահմանափակված է, քանի որ ունի տոքսիկ ազդեցություն ստամոքսաղիքային համակարգի վրա (սրտխառնոց, փսխում, լուծ)[133][136][148]։ Կլինկական դեպքերը ցույց են տալիս ռիտուքսիմաբի և հակա-CD20 մոնոկլոնալ հակամարմինների էֆեկտիվությունը, իսկա ատորվաստատինի ուսումնասիրություններն ընթացքի մեջ են[154][155]։ ԱՓՖ-պաշարիչները առաջացնում են ախտադադար մաշկային սարկոիդդոզի դեպքում և վիճակի լավացում՝ թոքայինի դեպքում, ինչը ներառում է թոքերի ֆունկցիայի լավացում, թոքի պարենքիմայի վերամոդելավորում և թոքի ֆիբրոզի կանխարգելում մի շարք դեպքերում[156][157][158]։ Նիկոտինը կարող է որոշակի հակաբորբոքային էֆեկտ ունենալ, չնայած հիմնականում հանդեցնում է հիվանդության առաջխաղացմանը[159]։ Հակամիկոբակտերիալ բուժումը (դեղորայք, որը սպանում է տուբերկուլոզի և բորի պատճառ հանդիսացող միկոբակտերիաները) ևս օգտակար է եղել քրոնիկ մաշկային սարկոիդոզի բուժման համար կլինիկական 1 դեպքի ժամանակ[160]։ Մի փոքրիկ հետազոտության շրջանակներում Կերեցետինը ևս որոշակի դրական էֆեկտ է ունեցել թոքի սարկոիդոզի վրա[161]։

Իր անհայտ ծագան պատճառով տղամարդկանց վերարտադրողական համակարգի սարկոիդոզի բուժումը մնում է վիճելի։ Քանի որ տարբերակիչ ախտորոշումն այս դեպքում ներառում է ամորձիների քաղցկեղը, որոշ դեպքերում խորհուրդ է տրվում օրխէկտոմիա կատարել, եթե անգամ մյուս օրգաններում սարկոիդոզի առկայությունը հաստատված է։ Վերջին մոտեցումներով խորհուրդ է տրվում ախտահարված ամորձիների, մակամորձիների բիոպսիա և ամենամեծ օջախի հեռացում[162]։

Ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզ ունեցող մարդիկ կարող են ունենալ մի շարք ախտանիշներ, որոնք գուցե չհամապատասխանեն ֆիզիկալ քննության տվյալներին, սակայն միևնույն է նվազեցնում են կյանքի որակը[163]։

Ֆիզիկալ բուժումը, ռեաբիլիտացիան և խորհրդատվությունը կարող են օգնել նվազեցնել ինքնազգացողության վատացումը[163], բարելավել սոցիալական ներգրավվածությունը, լավացնել հոգեբանական վիճակը։ Կարևոր նպատակն է խուսափել մկանային թուլությունից[163]։

Ցածր կամ միջին ծանրության ֆիզիկական ակտիվությունը նվազեցնում է թուլությունը, լավացնում հոգեբանական վիճակը և ֆիզիկական ֆունկցիոնալությունը սարկոիդոզ ունեցողների մոտ[164][165]։ Սարկոիդոզի վաղ փուլերում ներշնչական մկանների մարզումը ևս հնարավորություն է տալիս խուսափել խիստ թուլությունից, քանի որ լավանում է ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության հանդեպ տանելիությունը և ավելանում է մկանային ուժը[166]։ Ֆիզիկական վարժությունների տևողությունը, հաճախականությունն ու ինտենսիվությունը պետք է փոփոխվեն կախված հոդացավերից, մկանացավերից և տկարությունից[163][165][167]։

Մեթիլֆենիդատի և մոդաֆինիլի նման նեյրոստիմուլյատորները ևս դրական ազդեցություն են ունենում թուլության հաղթահարման վրա[163][168]։

Սարկոիդոզ ունեցող անձանց նեյրոպաթիկ ցավերի բուժումը նույնն է, ինչ սարկոիդոզ չունեցողների մոտ և ներառում է հակադեպրեսանտներ, հակացնցումայիններ և երկարատև ազդեցության օփիոիդներ։ Պացիենտների միայն 30-60%-ի մոտ է հաջողվում զգալիորեն նվազեցնել ցավի ինտենսիվությունը [163]։

Կանխատեսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզ՝ բնորոշ մեղրաբբջային պատկերով, որն առավել արտահայտված է ստորին բլթերում և ուղեկցվում է ֆիբրոզով: Մեղրաբջիջներն իրենցից ներկայացնում են կիստայանման լայնացած օդատար ուղիներ, որոնք միմյանցից բաժանված են սպիական հյուսվածքով:

Հիվանդությունը կարող է ինքնաբերաբար նահանջել կամ դառնալ քրոնիկ՝ սրացումներով ու ախտադադարներով։ Որոշ մարդկանց մոտ այն կարող է վերաճել թոքի ֆիբրոզի և հանգեցնել մահվան։ Բարորակ ընթացք ունեցող դեպքերում ախտադադար կարող է առաջանալ 24-36 ամսվա ընթացքում, առանց որևէ բուժման, սական ընթացիկ հսկողությունը պարտադիր է։ Հիվանդության որոշ դեպքեր կարող են ձգվել տասնամյակներ[169]։ Սարկոիդոզի ախտորոշում ունեցող մարդկանց 2/3-ի մոտ ախտադադար տեղի է ունենում 10 տարվա ընթացքում[170]։ Սրտի ախտահարման դեպքում կանխատեսումը նվազ դրական է, քանի որ բուժման նպատակով կիրառվող կորտիկոստերոիդները ազդում են նախասիրտ-փորոքային հաղորդականության վրա[171][172]։ Աֆրոամերիկացիների դեպքում կանխատեսումն ավելի բացասական է, քան սպիտակամորթ ամերիկացիների[173]։ Շվեդական պոպուլյացիայում անկացված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հիվանդության թեթև ձևով տառապող մարդկանց մահացությունը գրեթե նույնն է, ինչ ընդհանուր պոպուլյացիայինը[174]։ Մահացությունն ընդհանուր պոպուլյացիայի համեմատ բարձր է այն քիչ դեպքերում, երբ հիվանդությունն ընդանում է խիստ ծանր[174]։

1990-ականների հետազոտությունները պնդում են, որ սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց մոտ քաղցկեղի առաջացման ռիսկն ավելի մեծ է։ Դա մասնավորապես վերաբերվում է թոքի քաղցկեղին, լիմֆոմաներին[175] և սարկոիդոզով ախտահարված մյուս օրգաններին[176][177]։ Սարկոիդոզ-լոմֆոմա համախտանիշի ժամանակ սարկոիդոզն ուղեկցվում է լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդության զարգացմամբ, ինչպիսին է ոչ-Հոջկինի լիմֆոման[178]։ Սա կարող է իմունային խանգարումների հետևանք լինել[179]։ Սարկոիդոզը կարող է նախորդել քաղցկեղին[180][181], կամ առաջանալ քաղցկեղի հետ միաժամանակ[182][183]։ Սարկոիդոզի հետ կապված են սուր միելոիդ լեյկեմիան[184][185] և սուր միելոբլաստային լեյկեմիան[186]։ Սարկոիդոզը կարող է բարդանալ օպորտունիստական վարակներով[187][188]։

Համաճարակաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզն ախտահարում է 2 սեռերին պատկանող երիտասարդներին և միջին տարիքի մարդկանց, չնայած կանանց մոտ հանդիպում է ավելի հաճախ։ Դեպքերն ավելի շատ են 40 տարեկանից երիտասարդ անձանց մոտ և հիվանդացության պիկը 20-29 տարեկանում է դիտվում։ Երկրորդ պիկը դիտվում է 50-անց կանանց մոտ[169][171]։

Սարկոիդոզը հանդիպում է ամբողջ աշխարհում, բոլոր ռասսաներին պատկանող մարդկանց մոտ։ Միջին հաճախականությունը 16.5 հիվանդ՝ 100.000 տղամարդու հաշվարկով և 19 հիվանդ՝ 100.000 կնոջ հաշվարկով։ Հիվանդությունն առավել տարածված է հյուսիսային Եվրոպայի երկրներում։ Ամենամեծ հաճախականությունը (60 հիվանդ 100.000 բնակչի հաշվարկով) դիտվում է Շվեդիայում և Իսլանդիայում։ Միացյալ թագավորությունում հաճախականութոյւնը 16 հիվանդ է՝ 100.000 բնակչի հաշվարկով[189]։ Միացյալ նահանգներում հիվանդությունն առավել տարածված է աֆրոամերիկացիների շրջանում, քան կովկասցիների. հաճախականությունը համապատասխանաբար 35.5 և 10.9՝ 100.000 բնակչի հաշվարկով[190]։ Սարկոիդոզը առավել քիչ տարածում ունի Հարավային Ամերիկայում, Իսպանիայում, Հնդկաստանում, Կանադայում և Ֆիլիպիններում։ Սարկոիդոզի հանդեպ առավել զգայուն են ցելիակիա ունեցող մարդիկ։ Համարվում է, որ կապ կա այդ 2 հիվանդությունների մեջ[191]։

Սարկոիդդոզով հիվանդների մոտ դիտվում է նաև սեզոնային խմբավորում[192]։ Հունաստանում դեպքերի 70%-ն արձանագրվում է ամեն տարի մարտ ամսից մայիս ամիսն ընկած ժամանակահատվածում, իսկ Իսպանիայում դեպքերի 50%-ը գրանցվում է ապրիլից մինչև հունիս։ Ճապոնիայում ամենահաճախ ախտորոշումները դիտվում են հունիսին և հուլիսին[192]։

Տարբեր տարածաշրջաններում տարբերությունները կարող են հետևանք լինել սկրինինգային ծրագրերի բացակայությամբ, այլ գրանուլոմատոզ հիվանդություններով (օրինակ՝ տուբերկուլոզ) քողարկմամբ, որոնք կարող են ազդել սարկոիդոդզի ախտորոշման հաճախականության վրա, եթե տարածված են տվյալ տեղանքում[171]։ Տարբեր ազգային պատկանելիություն ունեցող անձանց մոտ կարող է դիտվել նաև հիվանդության ծանրության տարբերություն։ Աֆրիկացիների մոտ հիվանդությունն ավելի ծանր է ընթանում, քան կովկասցիների, որոնց մոտ ավելի տարածված է հիվանդության անախտանիշ ձևը[193]։ Հիվանդության արտահայտությունները ևս կարող են տարբերվել կախված ռասայից և սեռից։ Կովկասյան ծագման տղամարդկանց առավել բնորոշ է հանգուցավոր էրիթեմայի զարգացումը, քան կանանց։ Ճապոնացիներին առավել բնորոշ է աչքի և սրտի ախտահարումը[169]։

Հիվանդությունն առավել հաճախ է հանդիպում հրշեջների, ոստիկանական անձնակազմի, արդյունաբերությունում աշխատողների և առողջապահական անձնակազմի մոտ[194]։ Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունից հետո սարկոիդոզի հաճախականությունն այդ տարում քառապատկվել է (86 դեպք 100.000 բնակչի հաշվարկով)[194][195]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզն առաջին անգամ նկարագրվել է բժիշկ-մաշկաբան Ջոնաթան Հաթչինսոնի կողմից՝ 1877 թվականին, որպես հիվանդություն, որը դեմքի, ձեքերի և ափերի վրա առաջացնում է կարմիր ցանավորում[196]։ 1889 թվականին մեկ այլ մաշկաբան Էռնեստ Բեսնիերն առաջարկել է Լուպուս պերնիո տերմինը[197]։ Ավելի ուշ՝ 1898 թվականին բացահայտվել է Լուպուս պերնիոյի հյուսվածաբանական կառուցվածքը[197]։ 1902 թվականին առաջին անգամ նկարագրվել է ոսկրերի ներգրավվածությունը ախտաբանական պրոցեսում[197]։ 1909-1910 թվականներին բացահայտվել է ուվեիտը, որպես սարկոիդոզի դրսևորում։ 1915 թվականին դոկտոր Շոմանն ընգծել է հիվանդության համակարգային լինելը[197]։ Այդ նույն տարում նկարագրվել է թոքերի ախտահարումն այս հիվանդության ժամանակ[197]։ 1937 թվականին առաջին անգամ նկարագրվել է ուվեոհարականջային տենդը, իսկ 1941 թվականին՝ Լյոֆրենի համախտանիշը[197]։ 1958 թվականին, Լոնդոնում, առաջին անգամ տեղի է ունեցել միջազգային կոնֆերանս՝ նվիրված սարկոիդոզին։ Իսկ ԱՄՆ-ում առաջին նմանատիպ կոնֆերանսը տեղի է ունեցել 1961 թվականին՝ Վաշինգտոնում[197]։ Այս հիվանդությունը նաև անվանում են Բեսնիեր-Բոեկի կամ Բեսնիեր-Բոեկ-Շոմանի հիվանդություն[198]։

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սարկոիդոզ» բառը գալիս է հին հունարենից։ «սարկո»-նշանակում է միս, իսկ «իդո»-ածանցը՝ նման. այսինքն՝ «մսանման հիվանդություն»։ Այս անվանումը տրվել է, քանի որ հիվանդության առաջին դեպքերը, որոնք նկարագրվել են 19-րդ դարի վերջում Սկանդինավիայիում, նմանվել է մաշկային սարկոմայի։

Հասարակություն և մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի և այլ գրանուլոմատոզ հիվանդությունների համաշխարհային ասոցիացիան ներառում է այն բժիշկներին, ովքեր զբաղվում են սարկոիդոզի ախտորոշմամբ և բուժմամբ[199]։ Այդ ասոցիացիան տպագրում է «Sarcoidosis, Vasculitis and Diffuse Lung Diseases» ամսագիրը[200]։ Գոյություն ունի հիմնադրամ, որը ֆինանսավորում է սարկոիդոզի բուժման նոր մեթոդների հայտնաբերմանն ուղղված հետազոտությունները[201]։

Մտահոգություն կա, որ Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի ահաբեկչությունից հետո այնտեղ աշխատած փրկարարներն ունեն սարկոիդոզով հիվանդանալու առավել մեծ ռիսկ[202][203]։

Կատակերգու դերասան Բերնի Մաքը (Bernie Mac) ունեցել է սարկոիդոզ և 2005 թվականին հայտնել, որ այն անցել է ախտադադարի փուլին[204]։ Նա մահացել է 2008 թվականին՝ թոքաբորբի բարդություններից, որոնք արագացրել են սարկոիդոզի ընթացքը[205]։

Հղիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ սարկոիդոզը չի ազդում հղիության ու ծննդաբերության բարեհաջող ընթացքի վրա. էստրոգենների բարձր մակարդակը հղիության ընթացքում կարող է անգամ բարենպաստ իմունոմոդուլյատոր էֆեկտ ունենալ։ Դեպքերի մեծամասնությունում հղիությունը չի հանգեցնում հիվանդության ընթացքի վատթարացման, քիչ դեպքերում կարող է բերել վիճակի բարելավման և միայն շատ քիչ դեպքերում կարող է վատացնել հիվանդի վիճակը։ Հիվանդության բուժման համար օգտագործվող իմունաճնշիչները (մետոտրեքսատ, ցիկլոֆոսֆամիդ) ունեն տերատոգեն (հրեշածին) ազդեցություն[206] :

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 «What Is Sarcoidosis?»։ NHLBI։ June 14, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 6, 2016-ին։ Վերցված է մարտի 28, 2016 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «What Are the Signs and Symptoms of Sarcoidosis?»։ NHLBI։ June 14, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 7, 2016-ին։ Վերցված է մարտի 29, 2016 
  3. ↑ Konstantinidis G. (2005)։ Elsevier's Dictionary of Medicine and Biology: in English, Greek, German, Italian and Latin (անգլերեն)։ Elsevier։ էջ 1454։ ISBN 9780080460123 
  4. ↑ 4,0 4,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ NIH2013Risk անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «The Diagnosis of Sarcoidosis»։ Clinics in Chest Medicine 36 (4): 585–602։ December 2015։ PMID 26593135։ doi:10.1016/j.ccm.2015.08.003 
  6. ↑ 6,0 6,1 «Pulmonology meets rheumatology in sarcoidosis: a review on the therapeutic approach»։ Current Opinion in Rheumatology 26 (3): 276–84։ May 2014։ PMID 24614277։ doi:10.1097/bor.0000000000000052 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 «Corticosteroids in Sarcoidosis»։ Rheumatic Diseases Clinics of North America 42 (1): 119–35, ix։ February 2016։ PMID 26611555։ doi:10.1016/j.rdc.2015.08.012 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 «Treatment of Sarcoidosis»։ Clinics in Chest Medicine 36 (4): 751–67։ December 2015։ PMID 26593147։ doi:10.1016/j.ccm.2015.08.015 
  9. ↑ 9,0 9,1 GBD 2015 Disease Injury Incidence Prevalence Collaborators (October 2016)։ «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015»։ Lancet 388 (10053): 1545–1602։ PMC 5055577 ։ PMID 27733282։ doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6 
  10. ↑ «A concise review of pulmonary sarcoidosis»։ American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 183 (5): 573–81։ March 2011։ PMC 3081278։ PMID 21037016։ doi:10.1164/rccm.201006-0865CI 
  11. ↑ «What Causes Sarcoidosis?»։ NHLBI։ June 14, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 6, 2016-ին։ Վերցված է մարտի 28, 2016 
  12. ↑ GBD 2015 Mortality Causes of Death Collaborators (October 2016)։ «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015»։ Lancet 388 (10053): 1459–1544։ PMC 5388903 ։ PMID 27733281։ doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1 
  13. ↑ 13,0 13,1 «Sarcoidosis: a rheumatologist's perspective»։ Therapeutic Advances in Musculoskeletal Disease 7 (5): 196–205։ October 2015։ PMC 4572362։ PMID 26425148։ doi:10.1177/1759720x15591310 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Who Is at Risk for Sarcoidosis?»։ NHLBI։ June 14, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 7, 2016-ին։ Վերցված է մարտի 28, 2016 
  15. ↑ «Lung Diseases: Sarcoidosis: Signs & Symptoms»։ National Heart, Lung, and Blood Institute։ Արխիվացված օրիգինալից May 7, 2009-ին։ Վերցված է May 9, 2009 
  16. ↑ Kamangar, N, Rohani, P, Shorr, AF (փետրվարի 6, 2014)։ Peters, SP, Talavera, F, Rice, TD և այլք:, eds.։ «Sarcoidosis Clinical Presentation»։ Medscape Reference։ WebMD։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 25, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 19, 2014 
  17. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 King, TE Jr. (March 2008)։ «Sarcoidosis: Interstitial Lung Diseases: Merck Manual Home Edition»։ The Merck Manual Home Edition։ Merck Sharp & Dohme Corp։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 20, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 19, 2014 
  19. ↑ «Rheumatologic manifestations of sarcoidosis»։ Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine 31 (4): 463–73։ August 2010։ PMC 3314339։ PMID 20665396։ doi:10.1055/s-0030-1262214 
  20. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ dis2009 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  21. ↑ «Sarcoidosis»։ BMJ 339: b3206։ August 2009։ PMID 19717499։ doi:10.1136/bmj.b3206 
  22. ↑ «Sarcoidosis mimicking metastatic breast cancer»։ Clinical Breast Cancer 7 (10): 804–10։ October 2007։ PMID 18021484։ doi:10.3816/CBC.2007.n.044 
  23. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ MSR անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  24. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Bau20112 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  25. ↑ «Pulmonary manifestations of sarcoidosis»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e289–302։ June 2012։ PMID 22579234։ doi:10.1016/j.lpm.2012.03.019 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  27. ↑ «Intrathoracic sarcoidosis»։ Disease-A-Month 55 (11): 661–74։ November 2009։ PMID 19857641։ doi:10.1016/j.disamonth.2009.04.009 
  28. ↑ «Pulmonary hypertension complicating sarcoidosis»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e303–16։ June 2012։ PMID 22608948։ doi:10.1016/j.lpm.2012.04.003 
  29. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nat2011 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  30. ↑ Kumar and Clark, Clinical Medicine, 8th edition, p. 846.
  31. ↑ 31,0 31,1 Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.)։ New York: McGraw-Hill Professional։ 2011։ ISBN 978-0-07174889-6 
  32. ↑ 32,0 32,1 «Skin manifestations of sarcoidosis»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e355–74։ June 2012։ PMID 22579238։ doi:10.1016/j.lpm.2012.02.046 
  33. ↑ «Sarcoidosis: Are there differences in your skin of color patients?»։ Journal of the American Academy of Dermatology 66 (1): 121.e1–14։ January 2012։ PMID 22000704։ doi:10.1016/j.jaad.2010.06.068 
  34. ↑ «Sarcoidosis of the skin: a review for the pulmonologist»։ Chest 136 (2): 583–596։ August 2009։ PMID 19666758։ doi:10.1378/chest.08-1527 
  35. ↑ James WD; Berger, T; Dirk, M (2006)։ Andrew's Diseases of the Skin: Clinical Dermatology (10th ed.)։ Philadelphia: Saunders Elsevier։ էջեր 708–711։ ISBN 978-0808923510 
  36. ↑ «Sarcoidosis-induced alopecia»։ Dermatology Online Journal 18 (8): 4։ August 2012։ PMID 22948054։ Արխիվացված օրիգինալից մարտի 2, 2014-ին 
  37. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison5 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  38. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ dis20094 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  39. ↑ «HRS expert consensus statement on the diagnosis and management of arrhythmias associated with cardiac sarcoidosis»։ Heart Rhythm 11 (7): 1305–23։ July 2014։ PMID 24819193։ doi:10.1016/j.hrthm.2014.03.043 
  40. ↑ «Cardiac sarcoidosis»։ Heart 92 (2): 282–8։ February 2006։ PMC 1860791։ PMID 16415205։ doi:10.1136/hrt.2005.080481 
  41. ↑ 41,0 41,1 «Cardiac sarcoidosis: applications of imaging in diagnosis and directing treatment»։ Heart 97 (24): 2078–87։ December 2011։ PMID 22116891։ doi:10.1136/hrt.2011.226076 
  42. ↑ «Myocardial sarcoidosis as a rare cause of sudden cardiac death»։ Forensic Science International 89 (3): 145–53։ October 1997։ PMID 9363623։ doi:10.1016/S0379-0738(97)00106-0 
  43. ↑ «Myocardial sarcoidosis, bouts of ventricular tachycardia, psychiatric manifestations and sudden death. A case report»։ Journal of the National Medical Association 61 (4): 306–9։ July 1969։ PMC 2611747։ PMID 5796402 
  44. ↑ «Cardiac sarcoidosis»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e317–30։ June 2012։ PMID 22608949։ doi:10.1016/j.lpm.2012.04.002 
  45. ↑ «Cardiac sarcoidosis-state of the art review»։ Cardiovascular Diagnosis and Therapy 6 (1): 50–63։ February 2016։ PMC 4731586։ PMID 26885492։ doi:10.3978/j.issn.2223-3652.2015.12.13 
  46. ↑ 46,0 46,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ dis20092 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  47. ↑ «Ocular sarcoidosis»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e349–54։ June 2012։ PMID 22595776։ doi:10.1016/j.lpm.2012.04.004 
  48. ↑ «Sarcoidosis and uveitis»։ Autoimmunity Reviews 13 (8): 840–9։ August 2014։ PMID 24704868։ doi:10.1016/j.autrev.2014.04.001 
  49. ↑ «Diagnosis of ocular sarcoidosis»։ Ocular Immunology and Inflammation 18 (6): 432–41։ December 2010։ PMID 21091056։ doi:10.3109/09273948.2010.524344 
  50. ↑ «Scleral nodule associated with sarcoidosis»։ American Journal of Ophthalmology 136 (4): 752–4։ October 2003։ PMID 14516826։ doi:10.1016/S0002-9394(03)00454-9 
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 51,5 51,6 «Neurosarcoidosis: Clinical manifestations, diagnosis and treatment»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e331–48։ June 2012։ PMID 22595777։ doi:10.1016/j.lpm.2011.12.017 
  52. ↑ «Nerve granulomas and vasculitis in sarcoid peripheral neuropathy: a clinicopathological study of 11 patients»։ Brain 125 (Pt 2): 264–75։ February 2002։ PMID 11844727։ doi:10.1093/brain/awf027 
  53. ↑ 53,0 53,1 «Extra-pulmonary manifestations of sarcoidosis»։ Clinical Radiology 67 (3): 263–76։ March 2012։ PMID 22094184։ doi:10.1016/j.crad.2011.04.018 
  54. ↑ «Sarcoidosis--scientific progress and clinical challenges»։ Nature Reviews. Rheumatology 7 (8): 457–67։ July 2011։ PMID 21750528։ doi:10.1038/nrrheum.2011.93 
  55. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  56. ↑ «Sarcoidosis and small-fiber neuropathy»։ Current Pain and Headache Reports 15 (3): 201–6։ June 2011։ PMID 21298560։ doi:10.1007/s11916-011-0180-8 
  57. ↑ «Sarcoidosis and pain caused by small-fiber neuropathy»։ Pain Research and Treatment 2012: 1–6։ 2012։ PMC 3523152։ PMID 23304492։ doi:10.1155/2012/256024 
  58. ↑ «Endocrine and reproductive manifestations of sarcoidosis»։ QJM 96 (8): 553–61։ August 2003։ PMID 12897340։ doi:10.1093/qjmed/hcg103 
  59. ↑ «Hypercalcemia in an anephric patient with sarcoidosis: evidence for extrarenal generation of 1,25-dihydroxyvitamin D»։ The New England Journal of Medicine 305 (8): 440–3։ August 1981։ PMID 6894783։ doi:10.1056/NEJM198108203050807 
  60. ↑ Rheumatology Diagnosis & Therapies (2nd ed.)։ Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins։ 2005։ էջ 342 
  61. ↑ «Prevalence of hypothyroidism and Graves disease in sarcoidosis»։ Chest 130 (2): 526–32։ August 2006։ PMID 16899854։ doi:10.1378/chest.130.2.526 
  62. ↑ «Thyroid: an unusual hideout for sarcoidosis»։ Endocrine Practice 19 (2): e40–3։ March–April 2013։ PMID 23337134։ doi:10.4158/EP12131.CR 
  63. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes3 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  64. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison6 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  65. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Path2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  67. ↑ «Gastric sarcoidosis: a rare clinical presentation»։ Case Reports in Gastrointestinal Medicine 2013: 260704։ 2013-01-01։ PMC 3867894։ PMID 24368949։ doi:10.1155/2013/260704 
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 68,4 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ extra20122 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  69. ↑ 69,0 69,1 «Sarcoidosis: extrathoracic manifestations»։ Disease-A-Month 55 (11): 675–92։ November 2009։ PMID 19857642։ doi:10.1016/j.disamonth.2009.05.002 
  70. ↑ «Vulvar sarcoidosis: case report and review of the literature»։ Journal of Cutaneous Medicine and Surgery 17 (4): 287–90։ July–August 2013։ PMID 23815963։ doi:10.2310/7750.2012.12083 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 «Testicular masses in a man with a plausible sarcoidosis»։ Indian Journal of Urology 27 (2): 269–71։ April 2011։ PMC 3142840։ PMID 21814320։ doi:10.4103/0970-1591.82848 
  72. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Merck2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  73. ↑ 73,0 73,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison4 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  74. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ dis20095 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  75. ↑ «Therapeutic approach of hepatic sarcoidosis»։ Current Opinion in Pulmonary Medicine 18 (5): 472–82։ September 2012։ PMID 22617809։ doi:10.1097/MCP.0b013e3283541626 
  76. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes4 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison7 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  78. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nat20113 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  79. ↑ 79,0 79,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes5 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  80. ↑ «Statement on sarcoidosis. Joint Statement of the American Thoracic Society (ATS), the European Respiratory Society (ERS) and the World Association of Sarcoidosis and Other Granulomatous Disorders (WASOG) adopted by the ATS Board of Directors and by the ERS Executive Committee, February 1999»։ American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 160 (2): 736–55։ August 1999։ PMID 10430755։ doi:10.1164/ajrccm.160.2.ats4-99 
  81. ↑ «Immuno-cytological blood tests in cases of sarcoidosis»։ Sarcoidosis 3 (1): 52–9։ March 1986։ PMID 3033787 
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 Robbins and Cotran Pathologic Basis of disease. (7th ed.)։ Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders։ 2004։ էջեր 737–9։ ISBN 978-0721601878 
  83. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Dempsey b32062 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  84. ↑ «Sarcoidal granuloma in cervical lymph nodes»։ Journal of the Chinese Medical Association 68 (7): 339–42։ July 2005։ PMID 16038376։ doi:10.1016/S1726-4901(09)70172-8 
  85. ↑ 85,00 85,01 85,02 85,03 85,04 85,05 85,06 85,07 85,08 85,09 85,10 85,11 85,12 «Extrapulmonary manifestations of sarcoidosis»։ Rheumatic Diseases Clinics of North America 39 (2): 277–97։ May 2013։ PMC 3756667։ PMID 23597964։ doi:10.1016/j.rdc.2013.02.007 
  86. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nat20114 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  87. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ extra20123 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  88. ↑ «Granulomatous periostitis and tracheal involvement in sarcoidosis»։ Rheumatology 55 (1): 102։ January 2016։ PMID 26320137։ doi:10.1093/rheumatology/kev319 
  89. ↑ «Sarcoidosis with palpable nodular myositis, periostitis and large-vessel vasculitis stimulating Takayasu's arteritis»։ Rheumatology 38 (3): 287–8։ March 1999։ PMID 10325674։ doi:10.1093/rheumatology/38.3.287 
  90. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ NIH2013What2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  91. ↑ «Lesson learned from ACCESS (A Case Controlled Etiologic Study of Sarcoidosis)»։ Proceedings of the American Thoracic Society 4 (5): 453–6։ August 2007։ PMID 17684288։ doi:10.1513/pats.200607-138MS 
  92. ↑ «Sarcoidosis as an adverse effect of tumor necrosis factor inhibitors»։ Journal of Drugs in Dermatology 11 (5): 609–12։ May 2012։ PMID 22527429 
  93. ↑ Kamangar, N, Rohani, P, Shorr, AF (փետրվարի 6, 2014)։ Peters, SP, Talavera, F, Rice, TD և այլք:, eds.։ «Sarcoidosis»։ Medscape Reference։ WebMD։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 10, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 19, 2014 
  94. ↑ 94,0 94,1 Rossides Marios, Grunewald Johan, Eklund Anders, Kullberg Susanna, Giuseppe Daniela Di, Askling Johan, Arkema Elizabeth V. (2018-01-01)։ «Familial Aggregation and Heritability of Sarcoidosis: A Swedish Nested Case-Control Study»։ European Respiratory Journal (անգլերեն) 52 (2): 1800385։ ISSN 0903-1936։ PMID 29946010։ doi:10.1183/13993003.00385-2018 
  95. ↑ «Advances in the genetics of sarcoidosis»։ Proceedings of the American Thoracic Society 4 (5): 457–60։ August 2007։ PMID 17684289։ doi:10.1513/pats.200606-136MS 
  96. ↑ «Recent advances in the genetics of sarcoidosis»։ Journal of Medical Genetics 50 (5): 290–7։ May 2013։ PMID 23526832։ doi:10.1136/jmedgenet-2013-101532 
  97. ↑ «Human leukocyte antigen class I alleles and the disease course in sarcoidosis patients»։ American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 169 (6): 696–702։ March 2004։ PMID 14656748։ doi:10.1164/rccm.200303-459OC 
  98. ↑ «Review: role of genetics in susceptibility and outcome of sarcoidosis»։ Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine 31 (4): 380–9։ August 2010։ PMID 20665388։ doi:10.1055/s-0030-1262206 
  99. ↑ «Relationship between tumor necrosis factor-α (TNFA) gene polymorphisms and cardiac sarcoidosis»։ In Vivo 28 (6): 1125–9։ 2014-12-01։ PMID 25398810 
  100. ↑ «Etiology of sarcoidosis: does infection play a role?»։ The Yale Journal of Biology and Medicine 85 (1): 133–41։ March 2012։ PMC 3313528։ PMID 22461752 
  101. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ path2013 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  102. ↑ «Molecular evidence for the role of mycobacteria in sarcoidosis: a meta-analysis»։ The European Respiratory Journal 30 (3): 508–16։ September 2007։ PMID 17537780։ doi:10.1183/09031936.00002607 
  103. ↑ «Growth of acid fast L forms from the blood of patients with sarcoidosis»։ Thorax 51 (5): 530–3։ May 1996։ PMC 473601։ PMID 8711683։ doi:10.1136/thx.51.5.530 
  104. ↑ «Recent advances in sarcoidosis»։ Chest 139 (1): 174–82։ January 2011։ PMID 21208877։ doi:10.1378/chest.10-0188։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-25-ին։ Վերցված է 2019-04-24 
  105. ↑ «Donor-acquired sarcoidosis»։ Sarcoidosis, Vasculitis, and Diffuse Lung Diseases 19 (1): 18–24։ March 2002։ PMID 12002380 
  106. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Antonelli_2006_16899854 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  107. ↑ «The Th1/Th2 paradigm»։ Immunology Today 18 (6): 263–6։ June 1997։ PMID 9190109։ doi:10.1016/S0167-5699(97)80019-9 
  108. ↑ «Delayed cutaneous hypersensitivity tests and lymphopenia as activity markers in sarcoidosis»։ Chest 121 (4): 1239–44։ April 2002։ PMID 11948059։ doi:10.1378/chest.121.4.1239։ Արխիվացված է օրիգինալից 2020-05-07-ին։ Վերցված է 2019-04-24 
  109. ↑ 109,0 109,1 «Pathogenesis of sarcoidosis»։ Presse Médicale 41 (6 Pt 2): e275–87։ June 2012։ PMID 22595775։ doi:10.1016/j.lpm.2012.03.018 
  110. ↑ 110,0 110,1 «Cytokine modulators in the treatment of sarcoidosis»։ Rheumatology International 31 (12): 1539–44։ December 2011։ PMID 21644041։ doi:10.1007/s00296-011-1969-9 
  111. ↑ «The protean face of sarcoidosis revisited»։ Nephrology, Dialysis, Transplantation 21 (10): 2690–4։ October 2006։ PMID 16861724։ doi:10.1093/ndt/gfl369 
  112. ↑ «Development of sarcoidosis in etanercept-treated rheumatoid arthritis patients»։ Clinical Rheumatology 26 (11): 1969–71։ November 2007։ PMID 17340045։ doi:10.1007/s10067-007-0594-1 
  113. ↑ 113,0 113,1 113,2 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ MSR3 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  114. ↑ «Diagnosis of sarcoidosis»։ Disease-A-Month 55 (11): 693–703։ November 2009։ PMID 19857643։ doi:10.1016/j.disamonth.2009.06.001 
  115. ↑ «Pulmonary sarcoidosis: the 'Great Pretender'»։ Clinical Radiology 65 (8): 642–50։ August 2010։ PMID 20599067։ doi:10.1016/j.crad.2010.03.004 
  116. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Bau20113 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  117. ↑ «Sarcoidosis--moving to the new standard of diagnosis?»։ Medicina 46 (7): 443–6։ 2010։ PMID 20966615։ doi:10.3390/medicina46070063։ Արխիվացված օրիգինալից 2014-02-26-ին 
  118. ↑ 118,0 118,1 118,2 Kamangar, N, Rohani, P, Shorr, AF (փետրվարի 6, 2014)։ Peters, SP, Talavera, F, Rice, TD և այլք:, eds.։ «Sarcoidosis Workup»։ Medscape Reference։ WebMD։ Արխիվացված օրիգինալից մարտի 1, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 19, 2014 
  119. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ MSR4 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  120. ↑ «Case of the Month»։ Diagnostic Imaging 31 (9): 10։ 2009 
  121. ↑ 121,0 121,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison8 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  122. ↑ Joanne Mambretti (2004)։ «Chest X-ray Stages of Sarcoidosis»։ Journal of Insurance Medicine: 91–92։ Արխիվացված օրիգինալից July 9, 2014-ին։ Վերցված է June 3, 2012 
  123. ↑ «Asymptomatic gastrocnemius muscle biopsy: an extremely sensitive and specific test in the pathologic confirmation of sarcoidosis presenting with hilar adenopathy» (PDF)։ Clinical and Experimental Rheumatology 19 (5): 569–72։ 2001։ PMID 11579718։ Արխիվացված օրիգինալից 2016-02-24-ին 
  124. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Andrews անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  125. ↑ «Treatment of Sarcoidosis»։ Clinical Reviews in Allergy & Immunology 49 (1): 79–92։ August 2015։ PMID 25989728։ doi:10.1007/s12016-015-8492-9 
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 126,3 «New treatment strategies for pulmonary sarcoidosis: antimetabolites, biological drugs, and other treatment approaches»։ The Lancet. Respiratory Medicine 3 (10): 813–22։ October 2015։ PMID 26204816։ doi:10.1016/S2213-2600(15)00199-X 
  127. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ MSRT անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  128. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison9 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  129. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes6 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  130. ↑ «Current and emerging strategies for the management of sarcoidosis»։ Expert Opinion on Pharmacotherapy 8 (9): 1293–311։ June 2007։ PMID 17563264։ doi:10.1517/14656566.8.9.1293 
  131. ↑ «Corticosteroids for pulmonary sarcoidosis»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD001114։ April 2005։ PMID 15846612։ doi:10.1002/14651858.CD001114.pub2 
  132. ↑ «Effectiveness and safety of leflunomide for pulmonary and extrapulmonary sarcoidosis»։ The European Respiratory Journal 38 (5): 1145–50։ November 2011։ PMID 21565914։ doi:10.1183/09031936.00195010 
  133. ↑ 133,0 133,1 «Acute pulmonary exacerbations of sarcoidosis»։ Chest 142 (4): 827–836։ October 2012։ PMID 23032450։ doi:10.1378/chest.12-1060։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-25-ին։ Վերցված է 2019-04-24 
  134. ↑ 134,0 134,1 134,2 134,3 134,4 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nunes7 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  135. ↑ 135,0 135,1 135,2 «Treatment of sarcoidosis»։ Disease-A-Month 55 (11): 704–18։ November 2009։ PMID 19857644։ doi:10.1016/j.disamonth.2009.06.002 
  136. ↑ 136,0 136,1 136,2 136,3 136,4 136,5 136,6 136,7 136,8 «Established and experimental medical therapy of pulmonary sarcoidosis»։ The European Respiratory Journal 41 (6): 1424–38։ June 2013։ PMID 23397302։ doi:10.1183/09031936.00060612 
  137. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ neuro20122 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  138. ↑ «Mycophenolate mofetil therapy for sarcoidosis-associated uveitis»։ Ocular Immunology and Inflammation 17 (3): 185–90։ May–June 2009։ PMID 19585361։ doi:10.1080/09273940902862992 
  139. ↑ «Mycophenolate mofetil may be effective in CNS sarcoidosis but not in sarcoid myopathy»։ Neurology 76 (13): 1168–72։ March 2011։ PMID 21444902։ doi:10.1212/WNL.0b013e318212aafb 
  140. ↑ «The treatment of pulmonary sarcoidosis»։ Respiratory Medicine 106 (10): 1351–61։ October 2012։ PMID 22495110։ doi:10.1016/j.rmed.2012.01.013 
  141. ↑ «Effect and safety of mycophenolate mofetil in chronic pulmonary sarcoidosis: a retrospective study»։ Respiration; International Review of Thoracic Diseases 86 (5): 376–83։ 2013։ PMID 23295253։ doi:10.1159/000345596 
  142. ↑ «Treatment of refractory neurosarcoidosis with cladribine»։ The New England Journal of Medicine 350 (17): 1798–9։ April 2004։ PMID 15103013։ doi:10.1056/NEJMc032345 
  143. ↑ «Efficacy and safety of TNF antagonists in sarcoidosis: data from the Spanish registry of biologics BIOBADASER and a systematic review»։ Seminars in Arthritis and Rheumatism 42 (1): 89–103։ August 2012։ PMID 22387045։ doi:10.1016/j.semarthrit.2011.12.006 
  144. ↑ «Targeting the TNF-alpha pathway in sarcoidosis»։ Expert Opinion on Therapeutic Targets 14 (1): 21–9։ January 2010։ PMID 20001207։ doi:10.1517/14728220903449244 
  145. ↑ Kamangar, N, Rohani, P, Shorr, AF (փետրվարի 6, 2014)։ Peters, SP, Talavera, F, Rice, TD և այլք:, eds.։ «Sarcoidosis Treatment & Management»։ Medscape Reference։ WebMD։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 25, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 19, 2014 
  146. ↑ 146,0 146,1 146,2 «Current and emerging pharmacological treatments for sarcoidosis: a review»։ Drug Design, Development and Therapy 7: 325–38։ 2013։ PMC 3627473։ PMID 23596348։ doi:10.2147/DDDT.S31064 
  147. ↑ «Tumor necrosis factor-alpha inhibitor treatment for sarcoidosis»։ Therapeutics and Clinical Risk Management 4 (6): 1305–13։ December 2008։ PMC 2643111։ PMID 19337437։ doi:10.2147/TCRM.S967 
  148. ↑ 148,0 148,1 148,2 148,3 «Sarcoidosis - a clinically orientated review»։ Journal of Oral Pathology & Medicine 42 (4): 281–9։ April 2013։ PMID 22845844։ doi:10.1111/j.1600-0714.2012.01198.x 
  149. ↑ «Sarcoidosis of the liver: to treat or not to treat?» (PDF)։ The Netherlands Journal of Medicine 70 (8): 349–56։ October 2012։ PMID 23065982։ Արխիվացված օրիգինալից 2014-05-18-ին 
  150. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ cyt2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  151. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Harrison10 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  152. ↑ «Efficacy and safety of apremilast in chronic cutaneous sarcoidosis»։ Archives of Dermatology 148 (2): 262–4։ February 2012։ PMID 22004880։ doi:10.1001/archdermatol.2011.301։ Արխիվացված օրիգինալից 2014-02-26-ին 
  153. ↑ Կաղապար:ClinicalTrialsGov
  154. ↑ «Rituximab as a treatment alternative in sarcoidosis»։ Joint, Bone, Spine 75 (4): 511–2։ July 2008։ PMID 18562234։ doi:10.1016/j.jbspin.2008.01.025 
  155. ↑ Կաղապար:ClinicalTrialsGov
  156. ↑ «Angiotensin-converting enzyme inhibitors in the treatment of sarcoidosis and association with ACE gene polymorphism: case series»։ The Indian Journal of Chest Diseases & Allied Sciences 55 (2): 105–7։ 2013։ PMID 24047001 
  157. ↑ «ACE Inhibitor in the treatment of cutaneous and lymphatic sarcoidosis»։ American Journal of Clinical Dermatology 8 (3): 183–6։ 2007։ PMID 17492847։ doi:10.2165/00128071-200708030-00006 
  158. ↑ «Narrative review: fibrotic diseases: cellular and molecular mechanisms and novel therapies»։ Annals of Internal Medicine 152 (3): 159–66։ February 2010։ PMID 20124232։ doi:10.7326/0003-4819-152-3-201002020-00007 
  159. ↑ «Nicotine treatment improves Toll-like receptor 2 and Toll-like receptor 9 responsiveness in active pulmonary sarcoidosis» (PDF)։ Chest 143 (2): 461–470։ February 2013։ PMID 22878868։ doi:10.1378/chest.12-0383։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-25-ին։ Վերցված է 2019-04-24 
  160. ↑ «Oral antimycobacterial therapy in chronic cutaneous sarcoidosis: a randomized, single-masked, placebo-controlled study»։ JAMA Dermatology 149 (9): 1040–9։ September 2013։ PMC 3927541։ PMID 23863960։ doi:10.1001/jamadermatol.2013.4646 
  161. ↑ «Quercetin reduces markers of oxidative stress and inflammation in sarcoidosis»։ Clinical Nutrition 30 (4): 506–12։ August 2011։ PMID 21324570։ doi:10.1016/j.clnu.2011.01.010 
  162. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Paknejad 269–272 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  163. ↑ 163,0 163,1 163,2 163,3 163,4 163,5 «Consequences of Sarcoidosis»։ Clinics in Chest Medicine 36 (4): 727–37։ December 2015։ PMID 26593145։ doi:10.1016/j.ccm.2015.08.013 
  164. ↑ «Does physical training reduce fatigue in sarcoidosis?»։ Sarcoidosis, Vasculitis, and Diffuse Lung Diseases : Official Journal of WASOG 32 (1): 53–62։ June 2015։ PMID 26237356 
  165. ↑ 165,0 165,1 «Benefits of Physical Training in Sarcoidosis»։ Lung 193 (5): 701–8։ October 2015։ PMID 26286208։ doi:10.1007/s00408-015-9784-9 
  166. ↑ «Effects of Inspiratory Muscle Training in Subjects With Sarcoidosis: A Randomized Controlled Clinical Trial»։ Respiratory Care 61 (4): 483–94։ April 2016։ PMID 26715771։ doi:10.4187/respcare.04312 
  167. ↑ Rehabilitation programmes in sarcoidosis: a multidisciplinary approach։ European Respiratory Monograph 32 (3)։ 2005։ էջեր 316–326։ ISBN 9781904097372։ doi:10.1183/1025448x.00032021 
  168. ↑ «Sarcoidosis-associated fatigue: an often forgotten symptom--author reply»։ Expert Review of Clinical Immunology 9 (2): 111։ February 2013։ PMID 23390941։ doi:10.1586/ECI.12.93 
  169. ↑ 169,0 169,1 169,2 «Sarcoidosis»։ Orphanet Journal of Rare Diseases 2: 46։ November 2007։ PMC 2169207։ PMID 18021432։ doi:10.1186/1750-1172-2-46 
  170. ↑ «What Is Sarcoidosis?»։ National Heart, Lung and Blood Institute։ National Institutes of Health։ հունիսի 14, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 27, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 21, 2014 
  171. ↑ 171,0 171,1 171,2 «Sarcoid heart disease»։ The Canadian Journal of Cardiology 20 (1): 89–93։ January 2004։ PMID 14968147 
  172. ↑ «Corticosteroid therapy for cardiac sarcoidosis: a systematic review»։ The Canadian Journal of Cardiology 29 (9): 1034–41։ September 2013։ PMID 23623644։ doi:10.1016/j.cjca.2013.02.004 
  173. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ MSR5 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  174. ↑ 174,0 174,1 «Sarcoidosis mortality in Sweden: a population-based cohort study»։ The European Respiratory Journal 51 (2): 1701815։ February 2018։ PMC 5886843 ։ PMID 29467203։ doi:10.1183/13993003.01815-2017 
  175. ↑ «Association between sarcoidosis and lymphoma revisited»։ Journal of Clinical Pathology 49 (3): 208–12։ March 1996։ PMC 500399։ PMID 8675730։ doi:10.1136/jcp.49.3.208 
  176. ↑ «Increased risk for cancer following sarcoidosis»։ American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 160 (5 Pt 1): 1668–72։ November 1999։ PMID 10556138։ doi:10.1164/ajrccm.160.5.9904045 
  177. ↑ «Immunopathogenesis of sarcoidosis and risk of malignancy: a lost truth?»։ International Journal of Immunopathology and Pharmacology 26 (2): 305–13։ April–June 2013։ PMID 23755746։ doi:10.1177/039463201302600204 
  178. ↑ «Occurrence of sarcoidosis subsequent to chemotherapy for non-Hodgkin's lymphoma: report of two cases»։ Annals of Hematology 81 (2): 103–5։ February 2002։ PMID 11907791։ doi:10.1007/s00277-001-0415-6 
  179. ↑ «Two cases of sarcoidosis-lymphoma syndrome»։ Medical Oncology 24 (4): 469–71։ 2007։ PMID 17917102։ doi:10.1007/s12032-007-0026-8 
  180. ↑ «Sarcoidosis occurring after lymphoma: report of 14 patients and review of the literature»։ Medicine 93 (21): e121։ November 2014։ PMC 4616278։ PMID 25380084։ doi:10.1097/MD.0000000000000121 
  181. ↑ «Benign lesions in cancer patients: Case 1. Sarcoidosis after chemoradiation for head and neck cancer»։ Journal of Clinical Oncology 23 (3): 640–1։ January 2005։ PMID 15659510։ doi:10.1200/JCO.2005.02.089 
  182. ↑ «Concurrence of sarcoidosis and lung cancer. A report of four cases»։ Respiration; International Review of Thoracic Diseases 67 (1): 90–3։ 2000։ PMID 10705270։ doi:10.1159/000029470 
  183. ↑ «Sarcoidosis as a diagnostic pitfall of pancreatic cancer»։ Clinical & Translational Oncology 11 (6): 396–8։ June 2009։ PMID 19531456։ doi:10.1007/s12094-009-0375-1 
  184. ↑ «Hairy cell leukemia and sarcoidosis: a case report and review of the literature»։ Leukemia 17 (10): 2057–9։ October 2003։ PMID 14513061։ doi:10.1038/sj.leu.2403074 
  185. ↑ «Acute myeloid leukemia complicating sarcoidosis»։ Journal of the Royal Society of Medicine 85 (1): 58–9։ January 1992։ PMC 1293471։ PMID 1548666 
  186. ↑ «Acute myeloblastic leukemia and sarcoidosis. Implications for pathogenesis»։ Cancer 55 (2): 366–9։ January 1985։ PMID 3855267։ doi:10.1002/1097-0142(19850115)55:2<366::AID-CNCR2820550212>3.0.CO;2-1 
  187. ↑ «The spectrum of opportunistic diseases complicating sarcoidosis»։ Autoimmunity Reviews 14 (1): 64–74։ January 2015։ PMID 25305373։ doi:10.1016/j.autrev.2014.10.006 
  188. ↑ «Progressive multifocal leukoencephalopathy in patients with sarcoidosis»։ Neurology 82 (15): 1307–13։ April 2014։ PMID 24610328։ doi:10.1212/WNL.0000000000000318 
  189. ↑ Sam Amir H., James T.H. Teo (2010)։ Rapid Medicine։ Wiley-Blackwell։ ISBN 978-1405183239 
  190. ↑ «The epidemiology of sarcoidosis in Rochester, Minnesota: a population-based study of incidence and survival»։ American Journal of Epidemiology 123 (5): 840–5։ May 1986։ PMID 3962966։ doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a114313 
  191. ↑ «Prevalence of coeliac disease in patients with sarcoidosis»։ European Journal of Gastroenterology & Hepatology 16 (9): 911–5։ September 2004։ PMID 15316417։ doi:10.1097/00042737-200409000-00016։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-10-ին։ Վերցված է 2019-04-24 
  192. ↑ 192,0 192,1 «Sarcoidosis»։ Lancet 361 (9363): 1111–8։ March 2003։ PMID 12672326։ doi:10.1016/S0140-6736(03)12888-7 
  193. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ AJR19992 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  194. ↑ 194,0 194,1 «Sarcoidosis: epidemiology, etiology, pathogenesis, and genetics»։ Disease-A-Month 55 (11): 649–60։ November 2009։ PMID 19857640։ doi:10.1016/j.disamonth.2009.04.008 
  195. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nat20115 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  196. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ hutch անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  197. ↑ 197,0 197,1 197,2 197,3 197,4 197,5 197,6 Sharma OP (2005)։ «Chapter 1: Definition and history of sarcoidosis»։ Sarcoidosis.։ Sheffield: European Respiratory Society Journals։ ISBN 9781904097884 
  198. ↑ Babalian L (հունվարի 26, 1939)։ «Disease of Besnier-Boeck-Schaumann»։ New England Journal of Medicine 220 (4): 143–145։ doi:10.1056/NEJM193901262200404 
  199. ↑ «Join WASOG»։ wasog.org։ World Association of Sarcoidosis and Other Granulomatous Disorders։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-01-ին։ Վերցված է փետրվարի 21, 2014 
  200. ↑ «Index»։ Sarcoidosis, Vasculitis and Diffuse Lung Diseases։ 2016։ Արխիվացված օրիգինալից մայիսի 6, 2016-ին։ Վերցված է ապրիլի 9, 2016 
  201. ↑ «Mission & Goals»։ Foundation for Sarcoidosis Research։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 26, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 21, 2014 
  202. ↑ «World Trade Center "sarcoid-like" granulomatous pulmonary disease in New York City Fire Department rescue workers»։ Chest 131 (5): 1414–23։ May 2007։ PMID 17400664։ doi:10.1378/chest.06-2114։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-25-ին։ Վերցված է 2019-04-24 
  203. ↑ «9/11 Health – What We Know About the Health Effects of 9/11»։ NYC։ US Government։ Արխիվացված օրիգինալից հունվարի 28, 2014-ին։ Վերցված է փետրվարի 22, 2014 
  204. ↑ Grimes William (օգոստոսի 10, 2008)։ «Bernie Mac, Acerbic Stand-Up Comedian and Irascible TV Dad, Dies at 50»։ The New York Times։ Արխիվացված օրիգինալից մարտի 14, 2014-ին։ Վերցված է ապրիլի 30, 2014 
  205. ↑ «Robespierre: the oldest case of sarcoidosis?»։ Lancet 382 (9910): 2068։ December 2013։ PMID 24360387։ doi:10.1016/S0140-6736(13)62694-X 
  206. ↑ «Pregnancy and sarcoidosis: an insight into the pathogenesis of hypercalciuria»։ Chest 126 (3): 995–8։ September 2004։ PMID 15364785։ doi:10.1378/chest.126.3.995 
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սարկոիդոզ&oldid=8598023» էջից