Jump to content

Սարկոիդոզ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սարկոիդոզ
Sarcoidosis
Համակարգային գրանուլոմատոզ հիվանդություն
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
Պատճառանհայտ[1]
Հիվանդության ախտանշաններԿախված է ախտահարված օրգանից[1]
Թոքեր- Սուլող շնչառություն, հազ, հևոց, կրծքավանդակի ցավ[2]
Մաշկ-հանգուցավոր էրիթեմա, խոցեր, գունակային խանգարումներ[2]
Երեխաներ-քաշի կորուստ, ոսկրերի ցավ, հոգնածության զգացում[2]
Բժշկական մասնագիտությունՌևմատոլոգիա
Անվանվել էErnest Besnier?
ՀոմանիշներՍարկոիդոզ, սարկոիդ, Բեսնիեր-Բոեկ-Շոմանի հիվանդություն[3]
Ռիսկի գործոններԸնտանեկան պատմություն[4]
ԱխտորոշումՀիմնված է ախտանիշների և հյուսվածքների բիոպսիայի վրա[5]
Տարբերակիչ ախտորոշումՏուբերկուլոզ
ԲուժումԻբուպրոֆեն, Պրեդնիզոն, Մետոտրեքսատ[6][7]
ՏևողությունՄի քանի տարուց մինչև տասնամյակներ[1][8]
Կանխատեսում1-7% մահացություն
Հանդիպման հաճախականություն2015 թվականին 1.9 միլիոն մարդ՝ թոքերի ախտահարումով[9]
Մահերի քանակ122.000՝ 2015 թվականին (թոքային ախտահարում ունեցող հիվանդներ)[10]
 Sarcoidosis Վիքիպահեստում

Սարկոիդոզ, հիվանդություն, որի ժամանակ դիտվում է բորբոքային բջիջների կուտակումների՝ գրանուլոմաների առաջացում[1]։ Հիվանդությունը սովորաբար սկսվում է թոքերում, մաշկում կամ ավշահանգույցներում[1]։ Ավելի հազվադեպ ախտահարվում են աչքերը, լյարդը, սիրտը, ուղեղը[1]։ Այս հիվանդության ժամանակ կարող է ախտահարվել ցանկացած օրգան[1]։ Նշաններն ու ախտանիշները կախված են ախտահարված օրգանից[1]։ Հաճախ ախտանիշներ ընդհանրապես չեն լինում, կամ դրանք շատ մեղմ են[1]։ Եթե ախտահարվում են թոքերը, կարող է դիտվել ծանր շնչառություն, հազ, հևոց և/կամ ցավ կրծքավանդակում[2]։ Որոշների մոտ կարող է զարգանալ Լյոֆրենի համախտանիշը (Löfgren syndrome), որն ուղեկցվում է տենդով, մեծացած ավշահանգույցներով, հոդաբորբերով և հանգուցավոր էրիթեմա կոչվող ցանավորմամբ[1]։

Սարկոիդոզի պատճառն անհայտ է[1]։ Ոմանք կարծում են, որ այն կարող է ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցող մարդկանց մոտ առաջանալ ինֆեկցիայի կամ քիմիական նյութերի հանդեպ իմունային պատասխանի հետևանքով[11][12]։ Ընտանիքի՝ սարկոիդոզով տառապող անդամ ունենալը մեծացնում է հիվանդանալու ռիսկը[4]։ Ախտորոշումը հիմնված է նշանների ու ախտանիշների վրա և կարող է հաստատվել բիոպսիայով[5]։ Սովորաբար հայտնաբերվում են մեծացած ավշահանգույցներ երկու թոքերի արմատներում, կալցիումի բարձր քանակ արյան մեջ՝ պարաթիրոիդ հորմոնի նորմալ մակարդակի պայմաններում, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի (ԱՓՖ) բարձր քանակ արյան մեջ[5]։ Ախտորոշումը դրվում է միայն նմանատիպ ախտանիշներ առաջացնող մյուս հիվանդությունները ժխտելուց հետո, ինչպիսին օրինակ տուբերկուլոզն է[5]։

Սարկոիդոզը կարող է բուժվել մի քանի տարվա ընթացքում առանց որևէ դեղորայքային միջամտության[1][8]։ Սակայն որոշ մարդկանց մոտ կարող հիվանդությունը կարող է լինել երկարատև և ծանր ընթացքով[8]։ Որոշ ախտանիշներ կարող են բարելավվել հակաբորբոքային դեղորայք օգտագործելու շնորհիվ. օրինակ՝ իբուպրոֆեն[6]։ Այն դեպքերում, երբ հիվանդությունն առաջցանում է լուրջ առողջական խնդիրներ, օգտագործում են ստերոիդներ. օրինակ՝ պրեդնիզոն[7]։ Մետոտրեքսատը, քլորոկինը կամ ազատիոպրինը կարող են զուգակցված օգտագործվել՝ նվազեցնելու համար ստերոիդների կողմնակի էֆեկտները[7]։ Մահանալու ռիսկը 1-7% է[8]։ Հիվանդության կրկնվելու հավանականությունը այն մարդկանց մոտ, ովքեր արդեն նախկինում տառապել են դրանով, 5%-ից ցածր է[1]։

2015 թվականին թոքերի սարկոիդոզով և թոքերի ինտերստիցիալ հիվանդությամբ ախտահարված են եղել 1.9 միլիոն մարդ, որոնցից մահացել են 122.000-ը[9][10]։ Այն շատ է տարածված Սկանդինավյան երկրներում, բայց հանդիպում է աշխարհի բոլոր անկյուններում[13]։ Միացյալ նահանգներում սևամորթ բնակիչների հիվանդանալու հավանականությունն ավելի մեծ է, քան սպիտակամորթներինը[13]։ Այն սովորաբար սկսվում է 20-50 տարեկանում[4]։ Ավելի հաճախ հանդիպում է կանանց մոտ[4]։ Սարկոիդոզն առաջին անգամ նկարագրվել է 1877 թվականին՝ անգլիացի բժիշկ Ջոնաթան Հատչինսոնի կողմից, որպես մաշկի ոչ-ցավոտ հիվանդություն։

Նշաններ և ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սարկոիդոզի նշանները և ախտանիշները[14]

Սարկոիդոզը համակարգային բորբոքային հիվանդություն է և կարող է ախտահարել ցանկացած օրգան, չնայած դրան այն կարող է լինել առանց ախտանիշների և հայտնաբերվել պատահաբար դեպքերի մոտ 5%-ում[15]։ Ընհանուր նշանները կարող են լինել անորոշ և ներառել հոգնածությունը, որը չի անցնում քնելուց հետո (հանդիպում է դեպքերի 66%-ում), էներգիայի պակասը, քաշի կորուստը, հոդացավերը (հանդիպում է դեպքերի 70%-ում)[16], հոդաբորբը (14-38%), մշուշոտ աչքերը, ծնկների այտուցը, աղավաղված տեսողությունը, հևոցը, չոր, տանջող հազը, մաշկի խոցերը[17][18][19][20]։ Հազվադեպ մարդը կարող է արյունոտ հազալ (արյունախխում)[17]։ Մաշկի ախտահարումները տարբեր են. կարմիր ցանավորում, հանգուցիկներ, հանգուցավոր էրիթեմա, օղակաձև գրանուլոմա, լուպուս պերնիո։ Սարկոիդոզն ու քաղցկեղը կարող են նմանվել մեկը մյուսին՝ դժվարացնելով տարբերակիչ ախտորոշումը[21]։

Հանգուցավոր էրիթեմայի, թոքերի դրունքների երկկողմանի լիմֆադենոպաթիայի և հոդացավերի կոմբինացիան կո մբինացիան կոչվում է Լյոֆգրենի համախտանիշ և ունի համեմատաբար լավ կանխատեսում[17]։ Հիվանդության այս դրսևորումն ավելի հաճախ հանդիպում է Սկանդինավյան երկրներում[22]։

Շնչառական համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոքերում տեղակայումը սարկոիդոզի ամենատարծված արտահայտությունն է[11][23]։ Սարկոիդոզով տառապողների 90%-ի մոտ թոքերն ախտահարվում են[24]։ Ընդհանուր առմամբ, 50%-ի մոտ զարգանում են կայուն թոքային խնդիրներ, 5-15%-ի մոտ՝ թոքի պարենքիմայի ֆիբրոզ։ Թոքի սարկոիդոզը ինտերստիցիալ հիվանդություն է, որի ժամանակ բորբոքային պրոցեսն ընդգրկում է ալվեոլները, փոքր բրոնխները և փոքր արյունատար անոթները[25]։ Սուր և ենթասուր տեսակների ժամանակ ֆիզիկալ քննությունը հայտնաբերում է չոր խզզոցներ[24]։ 5%-ի մոտ զարգանում է թոքային զարկերակի գերճնշում[24][26]։ 5-10% դեպքերում ախտահարվում են վերին շնչառական ուղիները (կոկորդ, ըմպան, հարքթային ծոցեր)[27]։

Ըստ ճառագայթային հետազոտության տվյալների թոքերի ախտահարումը բաժանվում է 4 փուլի, ինչը օգնում է կանխատեսման համար[28].

  • 1-ին աստիճան. երկկողմանի դրունքային լիմադենոպաթիա
  • 2-րդ աստիճան. երկկողմանի դրունքային լիմադենոպաթիա զուգակցված թոքային ինֆիլտրատների հետ
  • 3-րդ աստիճան. թոքային ինֆիլտրատներ առանց երկկողմանի դրունքային լիմադենոպաթիայի
  • 4-րդ աստիճան. ֆիբրոզ

Մաշկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզն ախտահարում է մաշկը 9-37% դեպքերում և դա ավելի բնորոշ է աֆրիկյան ամերիկացիներին, քան եվրոպական ամերիկացիներին[29]։ Մաշկը թոքերից հետո երկրորդ ամենահաճախ ախտահարվող օրգանն է[30]։ Ամենահաճախը մաշկի վրա առաջանում են հանգուցավոր էրիթեմա, մակուլոպապուլյար ցան, ենթամաշկային հանգույցներ և լուպուս պերնիո[30]։ Բուժում անհրաժեշտ չէ, քանի որ ցանն անցնում է ինքնուրույն 2-4 շաբաթվա ընթացքում։ Չնայած այն այլանդակում է մաշկը, լուրջ պրոբլեմներ սովորաբար մաշկային սարկոիդոզը չի առաջացնում[29][31][32]։ Գլխամաշկի սարկոիդոզը առաջացնում է տեղային կամ տարածված մազաթափություն[33][34]։

Սիրտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սրտի ախտահարման հաճախականությունը փոփոխական է և խիստ կախված է տեղանքից. Ճապոնիայում սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց 25%-ը ունեն սրտի ախտանշային ախտահարում, այն դեպքում, երբ ԱՄՆ-ում ու Եվրոպայում դեպքերի միայն 5%-ում է հանդիպում սրտի ախտահարում[24]։ Դիահերձումների ուսումնասիրությունը ԱՄՆ-ում պարզել է, որ սիրտը ներգրավված է դեպքերի 20-30%-ում, իսկ Ճապոնիայում այդ թիվը հասնում է 60%-ի[19]։ Սարկոիդոզի նշանները սրտի ախտահարման դեպքում կարող են տատանվել ախտանիշների բացակայությունից մինչև մահացու փորոքային առիթմիա[35][36]։ Սրտի հաղորդչական խանգարումներն ամենահաճախ հանդիպողներն են և կարող են հանգեցնել սրտի տոտալ բլոկադայի[37]։ Ըստ հաճախականության երկրորդ տեղում փորոքային առիթմիաներն են, որոնք հանդիպում են սրտի սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց 23%-ի մոտ[37]։ Այս մահացու բարդությունները սրտի սարկոիդոզի հազվադեպ դրսևորումներ են[38][39]։ Սրտի սարկոիդոզը կարող է ֆիբրոզի, գրանուլոմաների առաջացման, սրտի հենքային հյուսվածքում հեղուկի կուտակման հանգեցնել, կամ դրանցից միաժամանակ մի քանիսի առաջացմանը[40][41]։

Աչք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աչքի ախտահարումը հանդիպում է դեպքերի 10-90%-ում[19]։ Աչքի ախտահրման դրսևորումներն են ծիածանաբորբը, ուվեոպարօտիտը և ցանցաթաղանթի բորբոքումը, որը կարող է հանգեցնել տեսողության սրության անկման կամ կուրության[42]։ Ամենատարածված դրսևորումը ծիածանաբորբն է[19][43][44]։ Առաջային ծիածանաբորբի, պարօտիտի, 7-րդ գանգուղեային նյարդի պարալիզի և տենդի կոմբինացիան կոչվում է Հերֆորդտի սինդրոմ (Heerfordt syndrome): Հայտնաբերվել է սարկոիդոզի հետ ասոցացված սկլերայի հանգուցիկի առաջացման երևույթ[45]։

Նյարդային համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի ժամանակ կարող է ախտահարվել նյարդային համակարգի ցանկացած մաս[46]։ Նյարդային համակարգն ախտահարող սարկոիդոզը կոչվում է նեյրոսարկոիդոզ[46]։ Գանգուղեղային նյարդերն ամենահաճախն են ախտահարվում (նեյրոսարկոիդոզի դեպքերի 5-30%-ում) և դիմային նյարդի ծայրային պարալիզը նեյրոսարկոիդոզի ամենատարածված ախտահարումն է[46][47][48]։ Դա անսպասելիորեն է լինում և սովորաբար անցողիկ է։ Կենտրոնական նյարդային համակարգի ախտահարումը հանդիպում է նեյրոսարկոիդոզի 10-25% դեպքերում[49]։ Նեյրոսարկոիդոզին բնորոշ այլ հաճախ հանդիպող ախտահարումներից են տեսողական նյարդի դիսֆունկցիան, պապիլէդեման, քիմքի դիսֆունկցիան, նեյրոէնդոկրին փոփոխությունները, լսողության խանգարումները, հիպոթալամուսի և հիպոֆիզի խանգարումները, քրոնիկ մենինգիտը, ծայրամասային նեյրոպաթիան[24]։ Ողնուղեղի ախտահարումը (միելոպաթիա) հանդիպում է նեյրոսարկոիդոզի 16-63% դեպքերում և հաճախ կապված է սարկոիդոզի վատ կանխատեսման հետ[46]։ Դիմային նյարդի կաթվածն ու սուր մենինգիտը սարկոիդոզի ամենադրական կանխատեսում ունեցող դրսևորումներն են[46]։ Նեյրոսարկոիդոզի տարածված դրսևորումներից է ինքնավար կամ զգացող մանր-թելային նեյրոպաթիան[50][51]։ Նեյրոէնդոկրին խանգարումների հետևանքով կարող են առաջանալ դաշտանային ցիկլի խանգարումներ և ենթատեսաթմբի դիսֆունկցիա[46][48]։ Վերջինս կարող է հանգեցնել մարմնի ջերմաստիճանի տրամադրության և պրոլակտինի քանակի փոփոխությունների (մանրամասների համար տես «էնդոկրին և էկզոկրին» ենթավերնագիրը)[46]։

Ներզատիչ և արտազատիչ համակարգեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզով հիվանդների 3-32%-ն ունենում է պրոլակտինի բարձր քանակ արյան մեջ (հիպերպրոլակտինեմիա)[52], որը հանգեցնում է դաշտանային ցիկլերի բացակայությանը, կաթնարտադրությանը և ոչ թարախային կրծքագեղձաբորբին կանանց մոտ։ Հաճախ մեծացած է լինում նաև 1,25-դիհիդրօքսիվիտամին D-ի մակարդակը, որի հիդրօքսիլացումը նորմայում տեղի է ունենում երիկամներում, սակայն սարկոիդոզի ժամանակ նաև գրանուլոմաների բջիջներում։ Վիտամին D-ի բարձր քանակը գերկալցիումարյունության հիմնական պատճառն է սարկոիդոզի ժամանակ։ Ակտիվացած լիմֆոցիտների ու մակրոֆագերի կողմից սինթեզված γ-ինտերֆերոնը մեծ դեր է խաղում 1α, 25(OH)2D3-ի առաջացման գործում[53]։ Հիպերկալցիուրիան (մեզում կալցիումի բարձր քանակ) և հիպերկալցեմիան (արյան մեջ կալցիումի մեծացած քանակ) դիտվում են հիվանդների 10%-ից պակաս դեպքերում և վիտամին D-ի հիդրօքսիլացված ձևի գերարտադրության հետևանքն են[54]։ Վահանագեղձի դիսֆունկցիան դիտվում է 4.2-4.6% դեպքերում[55][56]։ Հարականջային թքագեղձերի երկկողմանի մեծացումը դիտվում է 5.10% դեպքերում[16]։ Գեղձը չի պնդանում, ունի փափուկ կազմություն։ Կարող է դիտվել բերանի չորություն. այլ արտազատիչ գեղձերի ախտահարում դիտվում է հազվադեպ[24]։ Աչքերը, իր գեղձերը և հարականջային թքագեղձերը ախտահարվում են 20-50% դեպքերում[57]։

Ստամոքսաղիքային և միզասեռական համակարգեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստամոքսաղիքային համակարգի ախտանշային ախտահարումը հանդիպում է 1%-ից պակաս դեպքերում (եթե չհաշվենք լյարդը), և առավել հաճախ ախտահարվում է ստամոքսը, չնայած հաստ և բարակ աղիները ևս կարող են ախտահարվել[16][58]։ Դիահրեձումների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել սարկոիդոզի ժամանակ ստամոքսաղիքային ուղու ախտահարում 10%-ից պակաս դեպքերում[48]։ Այդ դեպքերը նմանվում են Կրոնի հիվանդությանը, որն ավելի տարածված աղիներն ախտահարող գրանուլոմատոզ հիվանդություն է[16]։ Ապացուցված է ենթաստամոքսային գեղձի ախտահարումը 1-3% դեպքերում[48]։ Երիկամների ախտանշային ախտահարում դիտվում է դեպքերի 0.7%-ում, չնայած դիահերեձումների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել երիկամների ախտահարում սարկոիդոզի 22% դեպքերում, որը հանդիպում է բացառապես հիվանդության քրոնիկ ընթացքի դեպքում[16][48][59]։ Երիկամների ախտահարման ախտանիշներ սովորաբար առաջանում է նեֆրոկալցինոզի դեպքում, երկրորդ տեղում է գրանուլոմատոզ ինտերստիցիալ երիկամաբորբը, որն ուղեկցվում է կրեատինինի քլիրենսի նվազմամբ և սպիտակուցամիզությամբ[16][48]։ Ավելի հազվադեպ կարող են ախտահարվել ամորձիները, շագանակագեղձը, ձվարանները, արգանդափողերը, արգանդը[59][60][61]։ Ամորձիների ախտահարում դիտվել է դիահերձվածների 5%-ի մոտ[48][61]։ Տղամարդկանց դեպքում սարկոիդոզը կարող է հանգեցնել անպտղության[61]։

Սարկոիդոզ ունեցողների 70%-ի լյարդում հայտնաբերվում են գրանուլոմաներ, սակայն միայն 20-30%-ն են ունենում լյարդի ֆունկցիան որոշող թեստերի շեղումներով[17][24]։ 5-15%-ի մոտ դիտվում է լյարդի մեծացում (հեպատոմեգալիա)[19]։ Լյարդի ախտահարման 5-30% դեպքերում են առաջանում ախտանիշներ[62]։ Այդ ախտանիշները կապված են լեղականգի հետ և ուղեկցվում են հիմնային ֆոսֆատազայի բարձրացումով, այն դեպքում, երբ բիլիռուբինի և ամինոտրանսֆերազների մակարդակը միջին չափով է բարձրանում։ Դեղնուկ հանդիպում է հազվադեպ[16][24]։

Արյուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արյան անալիզի փոփոխությունները ավելի քան 50% դեպքերում առկան են, սակայն ախտորոշիչ չեն[24][27]։ Սարկոիդոզին հատկապես բնորոշ է լիմֆոպենիան[24]։ Սակավարյունություն հանդիպում է սարկոիդոզ ունեցողների 20%-ի մոտ[24]։ Լեյկոպենիան ավելի հազվադեպ է հանդիպում և հանդիպում է ծանր տենդ ունեցող մարդկանց մոտ[24]։ Թրոմբոցիտոպենիան և հեմոլիտիկ անեմիան չափազանց հազվադեպ են[16]։ Սպլենոմեգալիայի բացակայության պայմաններում լեյկոպենիան կարող է հետևանք լինել ոսկրածուծի ախտահարման[63]։ Այլ ոչ-սպեցիֆիկ փոփոխություններն են մոնոցիտոզը, որը հանդիպում է սարկոիդոզի դեպքերի մեծամասնությունում[64], լյարդային ֆերմենտների և հիմնային ֆոսֆատազայի բարձր մակարդակ։ Սարկոիդոզով տառապող մարդիկ հաճախ ունենում են իմունոլոգիական խանգարումներ՝ ալերգիաների տեսքով[57]։ Պոլիկլոնալ հիպերգամմագլոբուլինեմիան ևս հաճախ հանդիպող իմունային խնդիր է այս հիվանդության դեպքում[57]։ Լիմֆադենոպաթիան (մեծացած ավշագեղձեր) բնորոշ է սարկոիդոզին և հանդիպում է 15% դեպքերում[20]։ Ներկրծքային ավշահանգույցները մեծացած են մարդկանց 75-90% դեպքերում. սա սովորաբար ներառում է դրունքային ավշահանգույցները, բայց հարշնչափողային հանգույցները ևս հաճախ են ախտահարվում։ Ծայրամասային լիմֆադենոպաթիան ևս շատ բնորոշ է, հատկապես պարանոցային, անութային, վերականջային և աճուկային հանգույցների մեծացումը[65]։ Դեպքերի մոտ 75%-ում դիտվում է փայծաղի մանրադիտակային ախտահարում, սակայն միայն 5-10% դեպքերում է առաջանում փայծաղի մեծացում[16][57]։

Ոսկրեր, հոդեր և մկաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզը կարող է ախտահարել ոսկրերը, հոդերը և մկանները։ Սա հանգեցնում է ոսկրամկանային համակարգի ախտահարման զանազան ախտանիշների, որոնք զարգանում են տարբեր մեխանիզմներով[66]։ Ոսկրերը, մկանները կամ հոդերն ախտահարվում են դեպքերի 5-15% դեպքերում[27]։ Լյոֆրենի համախտանիշին բնորոշ հոդերի ախտահարումն ամենից հաճախ ընդգրկում է կոճերը, հետո՝ ծնկները, դաստակները, արմունկները և նախադաստակ-ֆալանգային հոդերը[66]։ Սովորաբար իրական արթրիտ չի լինում, սակայն հոդաբորբ լինում է, որն արտահայտվում է հոդերի շուրջ փափուկ հյուսվածքների այտուցով, որը կարող է հայտնաբերվել ուլտրաձայնային հետազոտությամբ[66]։ Հոդային ախտանիշները առաջանում են հանգուցավոր էրիթեմայի հետ միաժամանակ[66]։ Եթե անգամ հանգուցավոր էրիթեման բացակայում է, դրունքային լիմֆադենոպաթիան և կրունկների այտուցը խոսում են Լյոֆրենի համախտանիշի զարգացման մասին[66]։ Սուր սարկոիդ հոդաբորբ ունեցող պացիենտների մեկ-երրորդի մոտ զարգանում է էնթեզիտ, որը հիմնականում ախտահարում է Աքիլեսյան ջիլն ու գարշապարը[66] : Սրունքների այտուցը կարող է ակնառու լինել, սակայն այտուցված հյուսվածքների բիոպսիան կարող է հայտնաբերել ոչ թե գրանուլոմաներ, այլ հանգուցավոր էրիթեմային նման պանիկուլիտներ[66]։ Քրոնիկ սարկոիդ արթրիտը սովորաբար համատեղվում է այլ օրգանների ախտահարման հետ[66]։ Քրոնիկ ձևի ժամանակ ախտահարվում են ծնկները, դաստակները, արմունեկները, սրունքները և հիվանդությունն արտահայտվում է բազմահոդաբորբի ձևով[66]։ Մատների բորբոքումը նմանվում է փսորիատիկ արթրիտի դեպքում դիտվող մատնաբորբին և ուղեկցվում է ցավով, այտուցով, մաշկի էրիթեմայով և ոսկրերի փոփոխություններով[66]։ Հազվադեպ դիտվում է Յակուդի արթրոպաթիա (ոչ էռոզիվ դեֆորմացիա)[66]։ Ոսկրերի ախտահարումը սարկոիդոզի դեպքում դիտվում է 1-13% դեպքերում[48]։ Ամենահաճախը ախտահարվում են ձեռքերն ու ոտքերը, իսկ ողնաշարն ավելի հազվադեպ է ախտահարվում[66]։ Ոսկրերի ախտահարում ունեցող պացիենտների կեսի մոտ դիտվում են ցավեր և կարկամություն, իսկ մյուս կեսը առանց ախտանիշների են[66]։ Պերիօստիտը հազվադեպ է հայտնաբերվում սարկոիդոզի ժամանակ և տեղակայվում է ազդրոսկրի վրա[67][68]։

Առաջացման պատճառներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի առաջացման պատճառը հայտնի չէ[1]։ Ներկայումս ընդունված հիպոթեզի համաձայն սարկոիդոզն առաջանում է գենետիկական նախատրամադրվածություն ունեցող անձանց մոտ՝ միջավայրի գործոնների, ինֆեկցիոն ագենտների և մասնգաիտական գործոնների կողմից իմունային համակարգի վնասման արդյունքում[69]։ Հիվանդության որոշ դեպքեր կարող են պայմանավորված լիներ TNF-արգելակիչներով բուժմամբ. օրինակ՝ էտաներցեպտ[70]։

Գենետիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի ժառանգականությունը տատանվում է կախված ազգային պատկանելիությունից։ Աֆրոամերիկացիների 20%-ն ունի սարկոիդոզով տառապող բարեկամ, այն դեպքում, որ եվրոպական ամերիկացիների մոտ այդ ցուցանիշը 5% է։ Հատկանշական է, որ քրոնիկ հիվանդությունների ավելի ծանր ընթացքի հակված աֆրոամերիկացիների դեպքում սարկոիդոզ ունեցող անձանց քույրերը, եղբայրները և ծնողներն ունեն սարկոիդոզով հիվանդանալու 2.5 անգամ ավել ռիսկ[71]։ Շվեդիայում սարկոիդոզի ժառանգականությունը 39% է[72]։ Այս դեպքում, եթե առաջին աստիճանի հարազատն ունի սարկոիդոզ, ապա հիվանդանալու հավանականությունը 4 անգամ մեծ է նորմայից[72]։ Գենետեիկ հետազոտությունները գտել են շատ հնարավոր պատճառներ սարկոիդոզի առաջացման համար, սակայն դրանցից միայն մի քանիսի ազդեցությունն է հաստատվել։ Չեն հայտնաբերվել սակոիդոզի մասին վկայող գենետիկ մարկերներ։ Ամենահետաքրքիր թեկնածու գենն է BTNL2-ը, մի քանի HLA-DR ալելներ ևս հետազոտության փուլում են[73][74]։ Սրտային սարկոիդոզը կապված է TNFA տարբերակների հետ[75][76][77]։

Ինֆեկցիոն գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մի շարք ինֆեկցիոն գործոններ, որոնք նշանակալիորեն ասոցացված են սարկոիդոզի հետ, սակայն դրանցից ոչ մեկը չի հաստատվել որպես հիվանդության սպեցիֆիկ պատճառ[78]։ Մեծ դերակատարում ունեցող ագենտներն են տուբերկուլոզը, սնկերը, բորելիան և ռիկետսիան[79] : Մետաանալիզները ցույց են տվել միկոբակտերիաների դերը սարկոիդոզի առաջացման գործում. դրանք առկա են դեպքերի 26.4%-ում, սակայն դրանց դերը պարզելու համար անհրաժեշտ են հետագա ուսումնասիրություններ[80][81]։ Mykobacterium tuberculosis-ի կատալազ-պերօքսիդազը դիտվում է որպես հնարավոր կատալիզատոր սարկոիդոզի համար[82]։ Համարում են, որ հիվանդությունը կարող է փոխանցվել նաև օրգանների փոխպատվաստման ճանապարհով[83]։

Աուտոիմուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտոիմուն հիվանդությունների հետ կապը հաճախակի է նկատվում։ Այս կապի մեխանիզմը հայտնի չէ, բայց մի շարք հիպոթեզներ պնդում են Th1 լիմֆոկինի բարձր քանակի հետ կապված տեսությունը[55][84]։ Մաշկային զգայունության փորձերը կիրառվում են հիվանդության զարգացումը որոշելու համար[85]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրանուլոմատոզ բորբոքումը առաջին հերթին բնութագրվում է մակրոֆագերի և T-լիմֆոցիտների կուտակումով և բորբոքային միջնորդանյութերի` ուռուքի նեկրոտիկ գործոնի (TNF), ինտերֆերոն-γ-ի, ինտերլեյկիններ-2,8,10,12,18,23-ի և հյուսվածքային աճի գործոն-β-ի ձերբազատումով, որոնք T-հելպեր-1-ով միջնորդված իմուն պատասխանի ցուցիչներն են[79][86]։ Սարկոիդոզն ունի պարադոքսալ ազդեցություն բորբոքային պրոցեսի վրա. այն բնութագրվում է մակրոֆագերի և CD4 T-հելպերների ակտիվության բարձրացումով, որը հանգեցնում է բորբոքային պրոցեսի արագացմանը, սակայն իմունային պատասխանը ճնշվում է. օրինակ՝ տուբերկուլինով փորձի դեպքում։ Իմունային համակարգի պարադոքսալ միաժամանակյա հիպեր- և հիպոակտիվության առկայությունը թույլ է տալիս մտածել անէրգիայի որոշակի ասատիճանի մասին։ Անէրգիան կարող է պատասխանատու լինել քաղցկեղի մեծացած ռիսկի համար։

Գրանուլոմաների եզրերում ռեգուլյատոր T-լիմֆոցիտները ինտերլեյկին-2-ի արտադրությունն են նվազեցնում, ինչը կարող է պատճառ հանդիսանալ անէրգիայի առաջացման՝ անտիգեն-կախյալ իմունային հիշողության պատասխանը կանխելով[87]։ Գրանուլոմայի հսկա Լանգերհանսյան բջիջներում երևում են Շոմանի մարմնիկները (Schaumann bodies), որոնք կալցիումի և սպիտակուցների ներառուկներ են։

Չնայած ուռուցքաի նեկրոտիկ գործոնը կարևոր դեր է խաղում գրանուլոմաների առաջացման գործում, սակայն անգամ ուռուցքի նեկրոտիկ գործոնի արգելակիչ էտաներցեպտ ստացող մարդկանց մոտ սարկոիդոզը զարգանում է[88]։ B լիմֆոցիտները նույնպես որոշակի դեր են խաղում սարկոիդոզի առաջացման գործում[22]։ Սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց մոտ շիճուկում HLA տիպ 1 անիտգիենի և ACE-ի բարձր մակարդակ է առկա[22]։ Թոքային սարկոիդոզ ունեցողների բրոնխային լավաժում մեծ է CD4/CD8 T-լիմֆոցիտների քանակը, չնայած այն որոշ դեպքերում կարող է նորմալ լինել կամ նույնիսկ իջնել նորմայից[22]։ Շիճուկում ACE-ի մակարդակը ուղիղ համեմատական է գրանուլոմաներով համակարգային ծանրաբեռնվածությանը[79]։

Սարկոիդոզի դեպքերը կարող են կապված լինել նաև ՄԻԱՎ-ի հետ։ Համարվում է, որ երբ մարդը ստանում է բուժում ընդդեմ ՄԻԱՎ-ի, նրա իմունային համակարգը վերակառուցվում է և սկսում է հարձակվել սեփական անտիգենների և առողջ հյուսվածքների վրա[86]։

  • Սարկոիդոզ ավշային հանգույցում
    Սարկոիդոզ ավշային հանգույցում
  • Աստղաձև մարմինը սարկոիդոզի ժամանակ
    Աստղաձև մարմինը սարկոիդոզի ժամանակ
  • Միկրոպրեպարատը ցույց է տալիս թոքային սարկոիդոզը գրանուլոմաներով, աստղաձև մարմիններով. ներկումը՝ HE
    Միկրոպրեպարատը ցույց է տալիս թոքային սարկոիդոզը գրանուլոմաներով, աստղաձև մարմիններով. ներկումը՝ HE

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրծքավանդակի ՀՇ, որը ցույց է տալիս միջնորմի լիմֆադենոպաթիան

Սարկոիդոզի ախտորոշումը դրվում է բացառման մեթոդով, քանի որ չկա որևէ յուրահատուկ տեստ, որը ցույց կտա հիվանդության առկայությունը։ Թոքային ախտանիշներով ներկայացած մարդու մոտ սարկոիդոզ ախտորոշելու համար կիրառվում է կրծքավանդակի ռենտգենոգրաֆիա, կրծքավանդակի ՀՇ, պոզիտրոն-էմիսիոնային շերտագրություն, ՀՇ-զուգակցված բիոպսիա, մեդիաստինոսկոպիա, թոքի բաց բիոպսիա, բրոնխոսկոպիա բիոպսիայի հետ, ներբրոնխային ուլտրաձայնային հետազոտություն և էնդոսկոպիկ ուլտրաձայնային հետազոտություն ավշահանգույցներից ասեղային բիոպսիայով (EBUS FNA): Ավշահանգույցների բիոպտատն ուղարկվում է հետազոտության՝ բացառելու համար քաղցկեղը, թթվակայուն բացիլների, այլ միկրոօրգանիզմների և սնկերի առկայությունը[11][89][90][91]։

Սարկոիդոզի շիճուկային մարկերներն են շիճուկի ամիլոիդ A-ն, ինտերլեյկին2-ի լուծելի ընկալիչը, լիսոզիմը, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտը և գլիկոպրոտեին KL-6-ը[92]։ Անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի մակարդակն օգտագործվում է սարկոիդոզի մոնիտորինգի համար[92]։ Բրոնխալվեոլյար լավաժը կարող է ցույց տալ CD4/CD8 T-լիմֆոցիտների բարձր մակարդակ, որը թոքային սարկոիդոզի նշան է[22]։ Խորխում նշված լիմֆոցիտների և ուռուցքի նեկրոտիկ գործոնի մակարդակը ուղիղ համեմատական է լավաժում դրանց մակարդակին[92]։ Թոքի սարկոիդոզանման հիվանդություն հանդիսացող գրանուլոմատոզ-լիմֆոցիտային ինտերստիցիալ հիվանդությունը (CVID) հանդիպում է քրոնիկ իմունային անբավարարություն ունեցող մարդկանց մոտ, հետևաբար դա բացառելու համար անհրաժեշտ է որոշել շիճուկում հակամարմինների քանակը։

Տարբերակիչ ախտորոշումը ներառում է մետաստատիկ հիվանդությունները, լիմֆոման, սեպտիկ էմբոլիան, ռևմատոիդ հանգույցները, գրանուլոմատիոզ պոլիանգիիտը, ջրծաղկի ինֆեկցիան, այնպիսի ատիպիկ ինֆեկցիաներ, ինչպիսին է Mycobacterium avium-ի համալիրը, ցիտոմեգալովիրուսը և կրիպտոկոկերը[93]։ Սարկոիդոզը հաճախ են շփոթում ուռուցքային հիվանդությունների հետ, ինչիպիսին է լիմֆոման, կամ այլ հիվանդությունների հետ, որոնց ևս հատկանշական է գրանուլոմատոզ բորբոքումը, ինչիպիսիք են միկոբակտերիալ և սնկային վարակները[24]։

Կրծքավանդակի ռենտգենային փոփոխությունները բաժանվում է 4 փուլի[94].

  1. Լիմֆադենոպաթիա 2 դրունքներում
  2. Լիմֆադենոպաթիա 2 դրունքներում և ցանցահանգուցային ինֆիլտրատներ
  3. Երկկողմանի թոքային ինֆիլտրատներ
  4. Ֆիբրոցիստիկ սարկոիդոզ՝ կրճատված դրունքով, բշտային փոփոխություններով

Առաջին փուլում գտնվող մարդիկ ամենայն հավանականությամբ տառապում են հիվանդության սուր կամ ենթասուր, դաձելի ձևով, իսկ 2-րդ և 3-րդ փուլերում գտնվողները հաճախ ունենում են քրոնիկ, զարգացող հիվանդություն։ Այս փուլերը միշտ չէ, որ հաջորդում են միմյանց։ Այս դասակարգումը հիմնականում ունի պատմական նշանակություն[24]։

Կովկասյան ազգերի դեպքում սարկոիդոզի ամենատարածված ախտանիշները դրունքային ադենոպաթիան և հանգուցավոր էրիթեման են։ Այս պոպուլյացիայում երկփորանի մկանի բիոպսիան ախտորոշման ամենաէֆեկտիվ մեթոդն է։ Երկփորանի մկանի բիոպտատում ոչ կազեոզ գրանուլոմայի առկայությունը սարկոիդոզի հավաստի նշան է, քանի որ այլ գրանուլոմատոզ հիվանդություններն ու սնկերը խիստ հազվադեպ են ախտահարում այս մկանը[95]։

  • Թոքի առաջահետին ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա, հատկապես ձախ կողմում
    Թոքի առաջահետին ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա, հատկապես ձախ կողմում
  • Թոքաի կողմնային ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա
    Թոքաի կողմնային ռենտգենոգրաֆիա. դրունքային լիմֆադենոպաթիա
  • Կորոնալ ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում
    Կորոնալ ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում
  • Լայնական ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում
    Լայնական ՀՇ. լիմֆադենոպաթիա ձախ թոքի դրունքում

Դասակարգում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզը դասակարգվում է հետևյալ տեսակներին[96].

  • Օղակաձև սարկոիդոզ
  • Էրիթրոդերմատիկ սարկոիդոզ
  • Իխտիոզանման սարկոիդոզ
  • Հիպոպիգմենտային սարկոիդոզ
  • Լյոֆրենի համախտանիշ
  • Լուպուս պերնիո
  • Մորֆեանման սարկոիդոզ
  • Լորձային սարկոիդոզ
  • Նեյրոսարկոիդոզ
  • Պապուլյար սարկոիդ
  • Սպիաձև սարկոիդ
  • Ենթամաշկային սարկոիդ
  • Համակարգային սարկոիդոզ
  • Խոցոտվող սարկոիդ

Բուժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի բուժման եղանակները կախված պացիենտից խիստ փոփոխական են[97]։ Հիվանդների գրեթե կեսը չի ստանում համակարգային բուժում[98]։ Հիվանդների մեծ մասը (>75%) միայն ստանում են ախտանշային բուժում՝ ոչ-ստերոիդային հակաբորբոքային (ՈՍՀԲԴ) միջոցներով, ինչպիսին են իբուպրոֆենը կամ ասպիրինը[99]։ Թոքային ախտանիշներով ներկայացող ակտիվ սարկոիդոզը սովորաբար ինքն իրեն նահանջում է 2-3 ամսվա ընթացքում, սակայն եթե բորբոքային պրոցեսները շարունակվում են, անհրաժեշտ է անցնել բուժման[24]։ Հիմնականում կիրառվում են գլյուկոկորտիկոիդներ, հակամետաբոլիտներ և կենսաբանական ագենտներ, ինչպիսին է ընդդեմ ուռուցքի նեկրոտիկ գործոնի հակամարմինները[98]։ Հետազոտման ընթացքում են գտնվում յուրահատուկ հակաբիոտիկների զուգակցումներն ու մեզենքիմալ ցողունային բջիջները[98]։ Եթե առաջանում է դեղերի նշանակման ցուցում, հետահայաց ուսումնասիրություն է կատարվում, պարզելու համար այլընտրանքային եղանակները, նպատակ ունենալով խուսափել դեղերի կողմնակի էֆեկտներից[98]։ Երկար տարիներ կորտիկոստերոիդները, մասնավորապես, պրեդնիզոնն ու պրեդնիզոլոնը եղել են բուժման ստանդարտ եղանակ[16]։ Որոշ մարդկանց մոտ այս բուժումը կարող է դանդաղեցնել և ետ շրջել հիվանդության ընթացքը, բայց մյուսները չեն արձագանքում ստերոիդներով բուժմանը։ Հիվանդության թեթև ձևերի դեպքում կորտիկոստերոիդների կիրառումը հակացուցված է, քանի որ հիվանդությունը կարող է ինքնուրույն նահանջել շատ դեպքերում[100][101]։

Հակամետաբոլիտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այնպիսի հակամետաբոլիտները, ինչպիսիք են ազատիոպրինը, մետոտրեքսատը, միկոֆենոլաթթուն և լեֆլունոմիդը[102][103], հաճախ կիրառվում են որպես կորտիկոստերոիդների ալտերնատիվներ[16][104]։ Սրանցից մետոտրեքսատն ամենալայն տարածումն ունի և ամենալավն է ուսումնասիրված[104][105]։ Մետոտրեքսատը նեյրոսարկոիդոզի բուժման առաջին գծի պրեպարատ է և հաճախ համակցվում է կորտիկոստերոիդների հետ[46][104]։ Մետոտրեքսատով երկարաժամկետ բուժումը 10% դեպքերում վնասում է լյարդը և դա կարող է վտանգավոր լինել լյարդի խնդիրներ ունեցող մարդկանց համար, դրա համար անհրաժեշտ է լյարդի ֆունկցիայի կանոնավոր դիտարկում իրականացնել բուժման ընթացքում[16]։ Մետոտրեքսատը կարող է տոքսիկ ազդեցություն ունենալ նաև թոքերի վրա, սակայն դա չափազանց հազավադեպ է դիտվում և կարող է շփոթվել սարկոիդոզի հետևանքով առաջացած լեյկոպենիայի հետ[16]։ Թունավոր ազդեցությունը կանխելու համար խորհուրդ է տրվում մետոտրեքսատի հետ կիրառել նաև ֆոլաթթու[16]։ Ազաթիոպրինը ևս կարող է հանգեցնել լյարդի վնասման[105]։ Լեֆլյունոմիդը կարող է օգտագործբել որպես մետոտրեքսատին փոխարինող, քանի որ ավելի թույլ տոքսիկ ազդեցություն ունի թոքերի վրա[105]։ Միկոֆոլաթթուն հաջողությամբ կիրառվում է ուվեալ սարկոիդոզի[106], նեյրոսարկոիդոզի[107] և թոքային սարկոիդոզի դեպքում[108][109]։

Իմունոսուպրեսանտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ գրանուլոմաներն առաջանում են իմունային բջիջների, մասնավորապես՝ T լիմֆոցիտների կուտակումից, որոշակի հաջողություններ են գրանցում իմունաճնշիչ (ցիկլոֆոսֆամիդ, կլադրիբին[110], քլորամբուցիլ, ցիկլոսպորին), իմունոմոդուլյատոր (պենտոքսիֆիլին, թալիդոմիդ) և հակա-ուռուցքի նեկրոտիկ գործոն պրեպարատները[111][112] (ինֆլիքսիմաբ, էտաներցեպտ, գոլիմումաբ, ադալիմումաբ)[99][113][114]։

Կլինիկական հետազոտության ժամանակ ապացուցվել է, որ ցիկլոսերինի և պրեդնիզոնի համատեղ կիրառումը իր դրական էֆեկտներով չի գերազանցում պրեդնիզոնի միայնակ կիրառմանը սարկոիդոզի ժամանակ, բացի դրանից մեծացել է տոքսիկ էֆեկտը, հատկապես ինֆեկցիաները, չարորակացումը (քաղցկեղ), զարկերակային գերճնշումը և երիկամի դիսֆունկցիան[105]։ Նույն կերպ քլորամբուցիլը և ցիկլոֆոսֆամիդը հազվադեպ են կիրառվում սարկոիդոզի բուժման համար իրենց բարձր տոքսիկության պատճառով, հատկապես չարորակացման տեսանկյունից[115]։ Ինֆլիքսիմաբը հաջողությամբ կիրառվում է թոքային սարկոիդոզի բուժման համար[105]։ Մի քանի կլինիկական հետազոտություններ ցույց են տվել, որ էտաներցեպտը մեծ դրական ազդեցություն չունի ուվեալ սարկոիդոզի համար[105]։ Գոլիմումաբը որևէ օգուտ չի տվել թոքային սարկոիդոզով պացիենտներին[105]։ Մի կլինիկական հետազոտություն ցույց է տվել, որ ադալիմումաբը նույն էֆեկտներն ունի սարկոիդոզով հիվանդների համար, սակայն քանի որ այն օրգանիզմի կողմից ավելի լավ ընդունվող պրեպարատ է, կարող է ավելի նախընտրելի լինել, քան ինֆլիքսիմաբը[105]։

Առանձին օրգանների բուժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուրսոդեզօքսիխոլաթթուն հաջողությամբ կիրառվում է լյարդի ախտահարման դեպքում[116]։ Թալիդոմիդը ևս հաջողությամբ կիրառվում է բուժման հանդեպ կայուն լուպուս պերնիոյի բուժման համար, որը կարող է պայմանավորված լինել դրա հակա-ուռուցքի նեկրոտիկ գործոն ազդեցությամբ, սակայն այն որևէ դրական էֆեկտ չի տվել թոքային սարկոիդդոզի բուժման ժամանակ[86][113]։ Մաշկային պրոբլեմները կարող են հեշտությամբ բուժվել հակամալարիային դեղերով (քլորոկվին և հիդրոքլորոկվին) և տետրացիկլինով ու մինոցիկլինով[24][113]։ Հակամալարիային դեղերն արդյունավետ են նաև սարկոիդոզով պայմանավորված հիպերկալցեմիայի և նեյրոսարկոիդոզի բուժման համար[16]։ Հակալամալարիային դեղերը չեն կարող երկարատև կիրառվել, քանի որ առաջացնում են անդարձելի կուրություն, և դրանք օգտագործողները պետք է պարբերաբար սկրինինգի ենթարկվեն[115]։ Հիդոքսիքլորոկվինն ավելի քիչ տոքսիկ է, քան քլորոկվինը, սակայն այն կարող է խաթարել գլյուկոզի նյութափոխանակությունը[115]։

Վերջերս ֆոսֆոդիէսթերազա 4-ի ընտրողական արգելակիչները՝ ապրեմիլաստը, ռոֆլումիլաստը, պոնտօքսիֆիլինը, կիրառվում են սարկոիդոզի բուժման համար և գրանցում են դրական արդյունքներ։ Ապրելիմաստը դրական է ազդում մաշկային սարկոիդոդզի դեպքում[117][118]։ Պենտոքսիֆիլինը լավ է ազդում հիվանդության սուր ձևերի դեպքում, սակայն նրա կիրառությունը խիստ սահմանափակված է, քանի որ ունի տոքսիկ ազդեցություն ստամոքսաղիքային համակարգի վրա (սրտխառնոց, փսխում, լուծ)[103][105][115]։ Կլինկական դեպքերը ցույց են տալիս ռիտուքսիմաբի և հակա-CD20 մոնոկլոնալ հակամարմինների էֆեկտիվությունը, իսկա ատորվաստատինի ուսումնասիրություններն ընթացքի մեջ են[119][120]։ ԱՓՖ-պաշարիչները առաջացնում են ախտադադար մաշկային սարկոիդդոզի դեպքում և վիճակի լավացում՝ թոքայինի դեպքում, ինչը ներառում է թոքերի ֆունկցիայի լավացում, թոքի պարենքիմայի վերամոդելավորում և թոքի ֆիբրոզի կանխարգելում մի շարք դեպքերում[121][122][123]։ Նիկոտինը կարող է որոշակի հակաբորբոքային էֆեկտ ունենալ, չնայած հիմնականում հանդեցնում է հիվանդության առաջխաղացմանը[124]։ Հակամիկոբակտերիալ բուժումը (դեղորայք, որը սպանում է տուբերկուլոզի և բորի պատճառ հանդիսացող միկոբակտերիաները) ևս օգտակար է եղել քրոնիկ մաշկային սարկոիդոզի բուժման համար կլինիկական 1 դեպքի ժամանակ[125]։ Մի փոքրիկ հետազոտության շրջանակներում Կերեցետինը ևս որոշակի դրական էֆեկտ է ունեցել թոքի սարկոիդոզի վրա[126]։

Իր անհայտ ծագան պատճառով տղամարդկանց վերարտադրողական համակարգի սարկոիդոզի բուժումը մնում է վիճելի։ Քանի որ տարբերակիչ ախտորոշումն այս դեպքում ներառում է ամորձիների քաղցկեղը, որոշ դեպքերում խորհուրդ է տրվում օրխէկտոմիա կատարել, եթե անգամ մյուս օրգաններում սարկոիդոզի առկայությունը հաստատված է։ Վերջին մոտեցումներով խորհուրդ է տրվում ախտահարված ամորձիների, մակամորձիների բիոպսիա և ամենամեծ օջախի հեռացում[61]։

Ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզ ունեցող մարդիկ կարող են ունենալ մի շարք ախտանիշներ, որոնք գուցե չհամապատասխանեն ֆիզիկալ քննության տվյալներին, սակայն միևնույն է նվազեցնում են կյանքի որակը[127]։

Ֆիզիկալ բուժումը, ռեաբիլիտացիան և խորհրդատվությունը կարող են օգնել նվազեցնել ինքնազգացողության վատացումը[127], բարելավել սոցիալական ներգրավվածությունը, լավացնել հոգեբանական վիճակը։ Կարևոր նպատակն է խուսափել մկանային թուլությունից[127]։

Ցածր կամ միջին ծանրության ֆիզիկական ակտիվությունը նվազեցնում է թուլությունը, լավացնում հոգեբանական վիճակը և ֆիզիկական ֆունկցիոնալությունը սարկոիդոզ ունեցողների մոտ[128][129]։ Սարկոիդոզի վաղ փուլերում ներշնչական մկանների մարզումը ևս հնարավորություն է տալիս խուսափել խիստ թուլությունից, քանի որ լավանում է ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության հանդեպ տանելիությունը և ավելանում է մկանային ուժը[130]։ Ֆիզիկական վարժությունների տևողությունը, հաճախականությունն ու ինտենսիվությունը պետք է փոփոխվեն կախված հոդացավերից, մկանացավերից և տկարությունից[127][129][131]։

Մեթիլֆենիդատի և մոդաֆինիլի նման նեյրոստիմուլյատորները ևս դրական ազդեցություն են ունենում թուլության հաղթահարման վրա[127][132]։

Սարկոիդոզ ունեցող անձանց նեյրոպաթիկ ցավերի բուժումը նույնն է, ինչ սարկոիդոզ չունեցողների մոտ և ներառում է հակադեպրեսանտներ, հակացնցումայիններ և երկարատև ազդեցության օփիոիդներ։ Պացիենտների միայն 30-60%-ի մոտ է հաջողվում զգալիորեն նվազեցնել ցավի ինտենսիվությունը[127]։

Կանխատեսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սարկոիդոզ՝ բնորոշ մեղրաբբջային պատկերով, որն առավել արտահայտված է ստորին բլթերում և ուղեկցվում է ֆիբրոզով: Մեղրաբջիջներն իրենցից ներկայացնում են կիստայանման լայնացած օդատար ուղիներ, որոնք միմյանցից բաժանված են սպիական հյուսվածքով:

Հիվանդությունը կարող է ինքնաբերաբար նահանջել կամ դառնալ քրոնիկ՝ սրացումներով ու ախտադադարներով։ Որոշ մարդկանց մոտ այն կարող է վերաճել թոքի ֆիբրոզի և հանգեցնել մահվան։ Բարորակ ընթացք ունեցող դեպքերում ախտադադար կարող է առաջանալ 24-36 ամսվա ընթացքում, առանց որևէ բուժման, սական ընթացիկ հսկողությունը պարտադիր է։ Հիվանդության որոշ դեպքեր կարող են ձգվել տասնամյակներ[133]։ Սարկոիդոզի ախտորոշում ունեցող մարդկանց 2/3-ի մոտ ախտադադար տեղի է ունենում 10 տարվա ընթացքում[134]։ Սրտի ախտահարման դեպքում կանխատեսումը նվազ դրական է, քանի որ բուժման նպատակով կիրառվող կորտիկոստերոիդները ազդում են նախասիրտ-փորոքային հաղորդականության վրա[135][136]։ Աֆրոամերիկացիների դեպքում կանխատեսումն ավելի բացասական է, քան սպիտակամորթ ամերիկացիների[22]։ Շվեդական պոպուլյացիայում անկացված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հիվանդության թեթև ձևով տառապող մարդկանց մահացությունը գրեթե նույնն է, ինչ ընդհանուր պոպուլյացիայինը[137]։ Մահացությունն ընդհանուր պոպուլյացիայի համեմատ բարձր է այն քիչ դեպքերում, երբ հիվանդությունն ընդանում է խիստ ծանր[137]։

1990-ականների հետազոտությունները պնդում են, որ սարկոիդոզ ունեցող մարդկանց մոտ քաղցկեղի առաջացման ռիսկն ավելի մեծ է։ Դա մասնավորապես վերաբերվում է թոքի քաղցկեղին, լիմֆոմաներին[138] և սարկոիդոզով ախտահարված մյուս օրգաններին[139][140]։ Սարկոիդոզ-լոմֆոմա համախտանիշի ժամանակ սարկոիդոզն ուղեկցվում է լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդության զարգացմամբ, ինչպիսին է ոչ-Հոջկինի լիմֆոման[141]։ Սա կարող է իմունային խանգարումների հետևանք լինել[142]։ Սարկոիդոզը կարող է նախորդել քաղցկեղին[143][144], կամ առաջանալ քաղցկեղի հետ միաժամանակ[145][146]։ Սարկոիդոզի հետ կապված են սուր միելոիդ լեյկեմիան[147][148] և սուր միելոբլաստային լեյկեմիան[149]։ Սարկոիդոզը կարող է բարդանալ օպորտունիստական վարակներով[150][151]։

Համաճարակաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզն ախտահարում է 2 սեռերին պատկանող երիտասարդներին և միջին տարիքի մարդկանց, չնայած կանանց մոտ հանդիպում է ավելի հաճախ։ Դեպքերն ավելի շատ են 40 տարեկանից երիտասարդ անձանց մոտ և հիվանդացության պիկը 20-29 տարեկանում է դիտվում։ Երկրորդ պիկը դիտվում է 50-անց կանանց մոտ[133][135]։

Սարկոիդոզը հանդիպում է ամբողջ աշխարհում, բոլոր ռասսաներին պատկանող մարդկանց մոտ։ Միջին հաճախականությունը 16.5 հիվանդ՝ 100.000 տղամարդու հաշվարկով և 19 հիվանդ՝ 100.000 կնոջ հաշվարկով։ Հիվանդությունն առավել տարածված է հյուսիսային Եվրոպայի երկրներում։ Ամենամեծ հաճախականությունը (60 հիվանդ 100.000 բնակչի հաշվարկով) դիտվում է Շվեդիայում և Իսլանդիայում։ Միացյալ թագավորությունում հաճախականութոյւնը 16 հիվանդ է՝ 100.000 բնակչի հաշվարկով[152]։ Միացյալ նահանգներում հիվանդությունն առավել տարածված է աֆրոամերիկացիների շրջանում, քան կովկասցիների. հաճախականությունը համապատասխանաբար 35.5 և 10.9՝ 100.000 բնակչի հաշվարկով[153]։ Սարկոիդոզը առավել քիչ տարածում ունի Հարավային Ամերիկայում, Իսպանիայում, Հնդկաստանում, Կանադայում և Ֆիլիպիններում։ Սարկոիդոզի հանդեպ առավել զգայուն են ցելիակիա ունեցող մարդիկ։ Համարվում է, որ կապ կա այդ 2 հիվանդությունների մեջ[154]։

Սարկոիդդոզով հիվանդների մոտ դիտվում է նաև սեզոնային խմբավորում[155]։ Հունաստանում դեպքերի 70%-ն արձանագրվում է ամեն տարի մարտ ամսից մայիս ամիսն ընկած ժամանակահատվածում, իսկ Իսպանիայում դեպքերի 50%-ը գրանցվում է ապրիլից մինչև հունիս։ Ճապոնիայում ամենահաճախ ախտորոշումները դիտվում են հունիսին և հուլիսին[155]։

Տարբեր տարածաշրջաններում տարբերությունները կարող են հետևանք լինել սկրինինգային ծրագրերի բացակայությամբ, այլ գրանուլոմատոզ հիվանդություններով (օրինակ՝ տուբերկուլոզ) քողարկմամբ, որոնք կարող են ազդել սարկոիդոդզի ախտորոշման հաճախականության վրա, եթե տարածված են տվյալ տեղանքում[135]։ Տարբեր ազգային պատկանելիություն ունեցող անձանց մոտ կարող է դիտվել նաև հիվանդության ծանրության տարբերություն։ Աֆրիկացիների մոտ հիվանդությունն ավելի ծանր է ընթանում, քան կովկասցիների, որոնց մոտ ավելի տարածված է հիվանդության անախտանիշ ձևը[63]։ Հիվանդության արտահայտությունները ևս կարող են տարբերվել կախված ռասայից և սեռից։ Կովկասյան ծագման տղամարդկանց առավել բնորոշ է հանգուցավոր էրիթեմայի զարգացումը, քան կանանց։ Ճապոնացիներին առավել բնորոշ է աչքի և սրտի ախտահարումը[133]։

Հիվանդությունն առավել հաճախ է հանդիպում հրշեջների, ոստիկանական անձնակազմի, արդյունաբերությունում աշխատողների և առողջապահական անձնակազմի մոտ[156]։ Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունից հետո սարկոիդոզի հաճախականությունն այդ տարում քառապատկվել է (86 դեպք 100.000 բնակչի հաշվարկով)[27][156]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզն առաջին անգամ նկարագրվել է բժիշկ-մաշկաբան Ջոնաթան Հաթչինսոնի կողմից՝ 1877 թվականին, որպես հիվանդություն, որը դեմքի, ձեքերի և ափերի վրա առաջացնում է կարմիր ցանավորում[157]։ 1889 թվականին մեկ այլ մաշկաբան Էռնեստ Բեսնիերն առաջարկել է Լուպուս պերնիո տերմինը[158]։ Ավելի ուշ՝ 1898 թվականին բացահայտվել է Լուպուս պերնիոյի հյուսվածաբանական կառուցվածքը[158]։ 1902 թվականին առաջին անգամ նկարագրվել է ոսկրերի ներգրավվածությունը ախտաբանական պրոցեսում[158]։ 1909-1910 թվականներին բացահայտվել է ուվեիտը, որպես սարկոիդոզի դրսևորում։ 1915 թվականին դոկտոր Շոմանն ընգծել է հիվանդության համակարգային լինելը[158]։ Այդ նույն տարում նկարագրվել է թոքերի ախտահարումն այս հիվանդության ժամանակ[158]։ 1937 թվականին առաջին անգամ նկարագրվել է ուվեոհարականջային տենդը, իսկ 1941 թվականին՝ Լյոֆրենի համախտանիշը[158]։ 1958 թվականին, Լոնդոնում, առաջին անգամ տեղի է ունեցել միջազգային կոնֆերանս՝ նվիրված սարկոիդոզին։ Իսկ ԱՄՆ-ում առաջին նմանատիպ կոնֆերանսը տեղի է ունեցել 1961 թվականին՝ Վաշինգտոնում[158]։ Այս հիվանդությունը նաև անվանում են Բեսնիեր-Բոեկի կամ Բեսնիեր-Բոեկ-Շոմանի հիվանդություն[159]։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սարկոիդոզ» բառը գալիս է հին հունարենից։ «սարկո»-նշանակում է միս, իսկ «իդո»-ածանցը՝ նման. այսինքն՝ «մսանման հիվանդություն»։ Այս անվանումը տրվել է, քանի որ հիվանդության առաջին դեպքերը, որոնք նկարագրվել են 19-րդ դարի վերջում Սկանդինավիայիում, նմանվել է մաշկային սարկոմայի։

Հասարակություն և մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարկոիդոզի և այլ գրանուլոմատոզ հիվանդությունների համաշխարհային ասոցիացիան ներառում է այն բժիշկներին, ովքեր զբաղվում են սարկոիդոզի ախտորոշմամբ և բուժմամբ[160]։ Այդ ասոցիացիան տպագրում է «Sarcoidosis, Vasculitis and Diffuse Lung Diseases» ամսագիրը[161]։ Գոյություն ունի հիմնադրամ, որը ֆինանսավորում է սարկոիդոզի բուժման նոր մեթոդների հայտնաբերմանն ուղղված հետազոտությունները[162]։

Մտահոգություն կա, որ Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի ահաբեկչությունից հետո այնտեղ աշխատած փրկարարներն ունեն սարկոիդոզով հիվանդանալու առավել մեծ ռիսկ[163][164]։

Կատակերգու դերասան Բերնի Մաքը (Bernie Mac) ունեցել է սարկոիդոզ և 2005 թվականին հայտնել, որ այն անցել է ախտադադարի փուլին[165]։ Նա մահացել է 2008 թվականին՝ թոքաբորբի բարդություններից, որոնք արագացրել են սարկոիդոզի ընթացքը[166]։

Հղիություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ սարկոիդոզը չի ազդում հղիության ու ծննդաբերության բարեհաջող ընթացքի վրա. էստրոգենների բարձր մակարդակը հղիության ընթացքում կարող է անգամ բարենպաստ իմունոմոդուլյատոր էֆեկտ ունենալ։ Դեպքերի մեծամասնությունում հղիությունը չի հանգեցնում հիվանդության ընթացքի վատթարացման, քիչ դեպքերում կարող է բերել վիճակի բարելավման և միայն շատ քիչ դեպքերում կարող է վատացնել հիվանդի վիճակը։ Հիվանդության բուժման համար օգտագործվող իմունաճնշիչները (մետոտրեքսատ, ցիկլոֆոսֆամիդ) ունեն տերատոգեն (հրեշածին) ազդեցություն[167] :

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 «What Is Sarcoidosis?». NHLBI. 2013 թ․ հունիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 28-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «What Are the Signs and Symptoms of Sarcoidosis?». NHLBI. 2013 թ․ հունիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 29-ին.
  3. ↑ Konstantinidis, G. (2005). Elsevier's Dictionary of Medicine and Biology: in English, Greek, German, Italian and Latin (անգլերեն). Elsevier. էջ 1454. ISBN 9780080460123.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Who Is at Risk for Sarcoidosis?». NHLBI. 2013 թ․ հունիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 28-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Govender P, Berman JS (2015 թ․ դեկտեմբեր). «The Diagnosis of Sarcoidosis». Clinics in Chest Medicine. 36 (4): 585–602. doi:10.1016/j.ccm.2015.08.003. PMID 26593135.
  6. ↑ 6,0 6,1 Drent M, Cremers JP, Jansen TL (2014 թ․ մայիս). «Pulmonology meets rheumatology in sarcoidosis: a review on the therapeutic approach». Current Opinion in Rheumatology. 26 (3): 276–84. doi:10.1097/bor.0000000000000052. PMID 24614277.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Judson MA (2016 թ․ փետրվար). «Corticosteroids in Sarcoidosis». Rheumatic Diseases Clinics of North America. 42 (1): 119–35, ix. doi:10.1016/j.rdc.2015.08.012. PMID 26611555.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Wijsenbeek MS, Culver DA (2015 թ․ դեկտեմբեր). «Treatment of Sarcoidosis». Clinics in Chest Medicine. 36 (4): 751–67. doi:10.1016/j.ccm.2015.08.015. PMID 26593147.
  9. ↑ 9,0 9,1 GBD 2015 Disease Injury Incidence Prevalence Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  10. ↑ 10,0 10,1 GBD 2015 Mortality Causes of Death Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Baughman RP, Culver DA, Judson MA (2011 թ․ մարտ). «A concise review of pulmonary sarcoidosis». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 183 (5): 573–81. doi:10.1164/rccm.201006-0865CI. PMC 3081278. PMID 21037016.
  12. ↑ «What Causes Sarcoidosis?». NHLBI. 2013 թ․ հունիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 28-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 Kobak S (2015 թ․ հոկտեմբեր). «Sarcoidosis: a rheumatologist's perspective». Therapeutic Advances in Musculoskeletal Disease. 7 (5): 196–205. doi:10.1177/1759720x15591310. PMC 4572362. PMID 26425148.
  14. ↑ «Lung Diseases: Sarcoidosis: Signs & Symptoms». National Heart, Lung, and Blood Institute. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 7-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 9-ին.
  15. ↑ Kamangar, N; Rohani, P; Shorr, AF (2014 թ․ փետրվարի 6). Peters, SP; Talavera, F; Rice, TD; Mosenifar, Z (eds.). «Sarcoidosis Clinical Presentation». Medscape Reference. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 Nunes H, Bouvry D, Soler P, Valeyre D (2007 թ․ նոյեմբեր). «Sarcoidosis». Orphanet Journal of Rare Diseases. 2: 46. doi:10.1186/1750-1172-2-46. PMC 2169207. PMID 18021432.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 King, TE Jr. (2008 թ․ մարտ). «Sarcoidosis: Interstitial Lung Diseases: Merck Manual Home Edition». The Merck Manual Home Edition. Merck Sharp & Dohme Corp. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
  18. ↑ Sweiss NJ, Patterson K, Sawaqed R, Jabbar U, Korsten P, Hogarth K, Wollman R, Garcia JG, Niewold TB, Baughman RP (2010 թ․ օգոստոս). «Rheumatologic manifestations of sarcoidosis». Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 31 (4): 463–73. doi:10.1055/s-0030-1262214. PMC 3314339. PMID 20665396.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Holmes J, Lazarus A (2009 թ․ նոյեմբեր). «Sarcoidosis: extrathoracic manifestations». Disease-a-Month. 55 (11): 675–92. doi:10.1016/j.disamonth.2009.05.002. PMID 19857642.
  20. ↑ 20,0 20,1 Dempsey OJ, Paterson EW, Kerr KM, Denison AR (2009 թ․ օգոստոս). «Sarcoidosis». BMJ. 339: b3206. doi:10.1136/bmj.b3206. PMID 19717499.
  21. ↑ Tolaney SM, Colson YL, Gill RR, Schulte S, Duggan MM, Shulman LN, Winer EP (2007 թ․ հոկտեմբեր). «Sarcoidosis mimicking metastatic breast cancer». Clinical Breast Cancer. 7 (10): 804–10. doi:10.3816/CBC.2007.n.044. PMID 18021484.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Kamangar N, Rohani P, Shorr AF (2014 թ․ փետրվարի 6). Peters SP, Talavera F, Rice TD, Mosenifar Z (eds.). «Sarcoidosis». Medscape Reference. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
  23. ↑ Baughman RP, Lower EE, Gibson K (2012 թ․ հունիս). «Pulmonary manifestations of sarcoidosis». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e289–302. doi:10.1016/j.lpm.2012.03.019. PMID 22579234.
  24. ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 24,14 24,15 Fauci A, Kasper D, Hauser S, Jameson J, Loscalzo J (2011). Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.). New York: McGraw-Hill Professional. ISBN 978-0-07174889-6.
  25. ↑ Fuhrer G, Myers JN (2009 թ․ նոյեմբեր). «Intrathoracic sarcoidosis». Disease-A-Month. 55 (11): 661–74. doi:10.1016/j.disamonth.2009.04.009. PMID 19857641.
  26. ↑ Nunes H, Uzunhan Y, Freynet O, Humbert M, Brillet PY, Kambouchner M, Valeyre D (2012 թ․ հունիս). «Pulmonary hypertension complicating sarcoidosis». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e303–16. doi:10.1016/j.lpm.2012.04.003. PMID 22608948.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Chen ES, Moller DR (2011 թ․ հուլիս). «Sarcoidosis--scientific progress and clinical challenges». Nature Reviews. Rheumatology. 7 (8): 457–67. doi:10.1038/nrrheum.2011.93. PMID 21750528. S2CID 21345455.
  28. ↑ Kumar and Clark, Clinical Medicine, 8th edition, p. 846.
  29. ↑ 29,0 29,1 Fauci A, Kasper D, Hauser S, Jameson J, Loscalzo J (2011). Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.). New York: McGraw-Hill Professional. ISBN 978-0-07174889-6.
  30. ↑ 30,0 30,1 Mañá J, Marcoval J (2012 թ․ հունիս). «Skin manifestations of sarcoidosis». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e355–74. doi:10.1016/j.lpm.2012.02.046. PMID 22579238.
  31. ↑ Heath CR, David J, Taylor SC (2012 թ․ հունվար). «Sarcoidosis: Are there differences in your skin of color patients?». Journal of the American Academy of Dermatology. 66 (1): 121.e1–14. doi:10.1016/j.jaad.2010.06.068. PMID 22000704.
  32. ↑ Lodha S, Sanchez M, Prystowsky S (2009 թ․ օգոստոս). «Sarcoidosis of the skin: a review for the pulmonologist». Chest. 136 (2): 583–596. doi:10.1378/chest.08-1527. PMID 19666758.
  33. ↑ James, WD; Berger, T; Dirk, M (2006). Andrew's Diseases of the Skin: Clinical Dermatology (10th ed.). Philadelphia: Saunders Elsevier. էջեր 708–711. ISBN 978-0808923510.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  34. ↑ House NS, Welsh JP, English JC (2012 թ․ օգոստոս). «Sarcoidosis-induced alopecia». Dermatology Online Journal. 18 (8): 4. PMID 22948054. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 2-ին.
  35. ↑ Birnie DH, Sauer WH, Bogun F, Cooper JM, Culver DA, Duvernoy CS, Judson MA, Kron J, Mehta D, Cosedis Nielsen J, Patel AR, Ohe T, Raatikainen P, Soejima K (2014 թ․ հուլիս). «HRS expert consensus statement on the diagnosis and management of arrhythmias associated with cardiac sarcoidosis». Heart Rhythm. 11 (7): 1305–23. doi:10.1016/j.hrthm.2014.03.043. PMID 24819193.
  36. ↑ Doughan AR, Williams BR (2006 թ․ փետրվար). «Cardiac sarcoidosis». Heart. 92 (2): 282–8. doi:10.1136/hrt.2005.080481. PMC 1860791. PMID 16415205.
  37. ↑ 37,0 37,1 Youssef G, Beanlands RS, Birnie DH, Nery PB (2011 թ․ դեկտեմբեր). «Cardiac sarcoidosis: applications of imaging in diagnosis and directing treatment». Heart. 97 (24): 2078–87. doi:10.1136/hrt.2011.226076. PMID 22116891.
  38. ↑ Reuhl J, Schneider M, Sievert H, Lutz FU, Zieger G (1997 թ․ հոկտեմբեր). «Myocardial sarcoidosis as a rare cause of sudden cardiac death». Forensic Science International. 89 (3): 145–53. doi:10.1016/S0379-0738(97)00106-0. PMID 9363623.
  39. ↑ Rajasenan V, Cooper ES (1969 թ․ հուլիս). «Myocardial sarcoidosis, bouts of ventricular tachycardia, psychiatric manifestations and sudden death. A case report». Journal of the National Medical Association. 61 (4): 306–9. PMC 2611747. PMID 5796402.
  40. ↑ Chapelon-Abric C (2012 թ․ հունիս). «Cardiac sarcoidosis». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e317–30. doi:10.1016/j.lpm.2012.04.002. PMID 22608949.
  41. ↑ Hulten E, Aslam S, Osborne M, Abbasi S, Bittencourt MS, Blankstein R (2016 թ․ փետրվար). «Cardiac sarcoidosis-state of the art review». Cardiovascular Diagnosis and Therapy. 6 (1): 50–63. doi:10.3978/j.issn.2223-3652.2015.12.13. PMC 4731586. PMID 26885492.
  42. ↑ Bodaghi B, Touitou V, Fardeau C, Chapelon C, LeHoang P (2012 թ․ հունիս). «Ocular sarcoidosis». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e349–54. doi:10.1016/j.lpm.2012.04.004. PMID 22595776.
  43. ↑ Jamilloux Y, Kodjikian L, Broussolle C, Sève P (2014 թ․ օգոստոս). «Sarcoidosis and uveitis». Autoimmunity Reviews. 13 (8): 840–9. doi:10.1016/j.autrev.2014.04.001. PMID 24704868.
  44. ↑ Papadia M, Herbort CP, Mochizuki M (2010 թ․ դեկտեմբեր). «Diagnosis of ocular sarcoidosis». Ocular Immunology and Inflammation. 18 (6): 432–41. doi:10.3109/09273948.2010.524344. PMID 21091056.
  45. ↑ Qazi FA, Thorne JE, Jabs DA (2003 թ․ հոկտեմբեր). «Scleral nodule associated with sarcoidosis». American Journal of Ophthalmology. 136 (4): 752–4. doi:10.1016/S0002-9394(03)00454-9. PMID 14516826.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 46,5 46,6 46,7 Nozaki K, Judson MA (2012 թ․ հունիս). «Neurosarcoidosis: Clinical manifestations, diagnosis and treatment». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e331–48. doi:10.1016/j.lpm.2011.12.017. PMID 22595777.
  47. ↑ Said G, Lacroix C, Planté-Bordeneuve V, Le Page L, Pico F, Presles O, Senant J, Remy P, Rondepierre P, Mallecourt J (2002 թ․ փետրվար). «Nerve granulomas and vasculitis in sarcoid peripheral neuropathy: a clinicopathological study of 11 patients». Brain. 125 (Pt 2): 264–75. doi:10.1093/brain/awf027. PMID 11844727.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 48,5 48,6 48,7 Vardhanabhuti V, Venkatanarasimha N, Bhatnagar G, Maviki M, Iyengar S, Adams WM, Suresh P (2012 թ․ մարտ). «Extra-pulmonary manifestations of sarcoidosis». Clinical Radiology. 67 (3): 263–76. doi:10.1016/j.crad.2011.04.018. PMID 22094184.
  49. ↑ Chen ES, Moller DR (2011 թ․ հուլիս). «Sarcoidosis--scientific progress and clinical challenges». Nature Reviews. Rheumatology. 7 (8): 457–67. doi:10.1038/nrrheum.2011.93. PMID 21750528.
  50. ↑ Tavee J, Culver D (2011 թ․ հունիս). «Sarcoidosis and small-fiber neuropathy». Current Pain and Headache Reports. 15 (3): 201–6. doi:10.1007/s11916-011-0180-8. PMID 21298560.
  51. ↑ Heij L, Dahan A, Hoitsma E (2012). «Sarcoidosis and pain caused by small-fiber neuropathy». Pain Research and Treatment. 2012: 1–6. doi:10.1155/2012/256024. PMC 3523152. PMID 23304492.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  52. ↑ Porter N, Beynon HL, Randeva HS (2003 թ․ օգոստոս). «Endocrine and reproductive manifestations of sarcoidosis». QJM. 96 (8): 553–61. doi:10.1093/qjmed/hcg103. PMID 12897340.
  53. ↑ Barbour GL, Coburn JW, Slatopolsky E, Norman AW, Horst RL (1981 թ․ օգոստոս). «Hypercalcemia in an anephric patient with sarcoidosis: evidence for extrarenal generation of 1,25-dihydroxyvitamin D». The New England Journal of Medicine. 305 (8): 440–3. doi:10.1056/NEJM198108203050807. PMID 6894783.
  54. ↑ Rheumatology Diagnosis & Therapies (2nd ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. 2005. էջ 342.
  55. ↑ 55,0 55,1 Antonelli A, Fazzi P, Fallahi P, Ferrari SM, Ferrannini E (2006 թ․ օգոստոս). «Prevalence of hypothyroidism and Graves disease in sarcoidosis». Chest. 130 (2): 526–32. doi:10.1378/chest.130.2.526. PMID 16899854.
  56. ↑ Manchanda A, Patel S, Jiang JJ, Babu AR (March–April 2013). «Thyroid: an unusual hideout for sarcoidosis» (PDF). Endocrine Practice. 19 (2): e40–3. doi:10.4158/EP12131.CR. PMID 23337134.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Fausto N, Abbas A (2004). Robbins and Cotran Pathologic Basis of disease (7th ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. էջեր 737–9. ISBN 978-0721601878.
  58. ↑ Tokala H, Polsani K, Kalavakunta JK (2013 թ․ հունվարի 1). «Gastric sarcoidosis: a rare clinical presentation». Case Reports in Gastrointestinal Medicine. 2013: 260704. doi:10.1155/2013/260704. PMC 3867894. PMID 24368949.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  59. ↑ 59,0 59,1 Holmes J, Lazarus A (2009 թ․ նոյեմբեր). «Sarcoidosis: extrathoracic manifestations». Disease-A-Month. 55 (11): 675–92. doi:10.1016/j.disamonth.2009.05.002. PMID 19857642.
  60. ↑ Vera C, Funaro D, Bouffard D (July–August 2013). «Vulvar sarcoidosis: case report and review of the literature». Journal of Cutaneous Medicine and Surgery. 17 (4): 287–90. doi:10.2310/7750.2012.12083. PMID 23815963.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Paknejad O, Gilani MA, Khoshchehreh M (2011 թ․ ապրիլ). «Testicular masses in a man with a plausible sarcoidosis». Indian Journal of Urology. 27 (2): 269–71. doi:10.4103/0970-1591.82848. PMC 3142840. PMID 21814320.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  62. ↑ Cremers JP, Drent M, Baughman RP, Wijnen PA, Koek GH (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Therapeutic approach of hepatic sarcoidosis». Current Opinion in Pulmonary Medicine. 18 (5): 472–82. doi:10.1097/MCP.0b013e3283541626. PMID 22617809.
  63. ↑ 63,0 63,1 «Statement on sarcoidosis. Joint Statement of the American Thoracic Society (ATS), the European Respiratory Society (ERS) and the World Association of Sarcoidosis and Other Granulomatous Disorders (WASOG) adopted by the ATS Board of Directors and by the ERS Executive Committee, February 1999». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 160 (2): 736–55. 1999 թ․ օգոստոս. doi:10.1164/ajrccm.160.2.ats4-99. PMID 10430755.
  64. ↑ Wurm K, Löhr G (1986 թ․ մարտ). «Immuno-cytological blood tests in cases of sarcoidosis». Sarcoidosis. 3 (1): 52–9. PMID 3033787.
  65. ↑ Chen HC, Kang BH, Lai CT, Lin YS (2005 թ․ հուլիս). «Sarcoidal granuloma in cervical lymph nodes». Journal of the Chinese Medical Association. 68 (7): 339–42. doi:10.1016/S1726-4901(09)70172-8. PMID 16038376.
  66. ↑ 66,00 66,01 66,02 66,03 66,04 66,05 66,06 66,07 66,08 66,09 66,10 66,11 66,12 Rao DA, Dellaripa PF (2013 թ․ մայիս). «Extrapulmonary manifestations of sarcoidosis». Rheumatic Diseases Clinics of North America. 39 (2): 277–97. doi:10.1016/j.rdc.2013.02.007. PMC 3756667. PMID 23597964.
  67. ↑ Shimamura Y, Taniguchi Y, Yoshimatsu R, Kawase S, Yamagami T, Terada Y (2016 թ․ հունվար). «Granulomatous periostitis and tracheal involvement in sarcoidosis». Rheumatology. 55 (1): 102. doi:10.1093/rheumatology/kev319. PMID 26320137.
  68. ↑ Korkmaz C, Efe B, Tel N, Kabukçuoglu S, Erenoglu E (1999 թ․ մարտ). «Sarcoidosis with palpable nodular myositis, periostitis and large-vessel vasculitis stimulating Takayasu's arteritis». Rheumatology. 38 (3): 287–8. doi:10.1093/rheumatology/38.3.287. PMID 10325674.
  69. ↑ Rossman MD, Kreider ME (2007 թ․ օգոստոս). «Lesson learned from ACCESS (A Case Controlled Etiologic Study of Sarcoidosis)». Proceedings of the American Thoracic Society. 4 (5): 453–6. doi:10.1513/pats.200607-138MS. PMID 17684288.
  70. ↑ Cathcart S, Sami N, Elewski B (2012 թ․ մայիս). «Sarcoidosis as an adverse effect of tumor necrosis factor inhibitors». Journal of Drugs in Dermatology. 11 (5): 609–12. PMID 22527429.
  71. ↑ Kamangar, N; Rohani, P; Shorr, AF (2014 թ․ փետրվարի 6). Peters, SP; Talavera, F; Rice, TD; Mosenifar, Z (eds.). «Sarcoidosis». Medscape Reference. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
  72. ↑ 72,0 72,1 Rossides, Marios; Grunewald, Johan; Eklund, Anders; Kullberg, Susanna; Giuseppe, Daniela Di; Askling, Johan; Arkema, Elizabeth V. (2018 թ․ հունվարի 1). «Familial Aggregation and Heritability of Sarcoidosis: A Swedish Nested Case-Control Study». European Respiratory Journal (անգլերեն). 52 (2): 1800385. doi:10.1183/13993003.00385-2018. ISSN 0903-1936. PMID 29946010.
  73. ↑ Iannuzzi MC (2007 թ․ օգոստոս). «Advances in the genetics of sarcoidosis». Proceedings of the American Thoracic Society. 4 (5): 457–60. doi:10.1513/pats.200606-136MS. PMID 17684289.
  74. ↑ Spagnolo P, Grunewald J (2013 թ․ մայիս). «Recent advances in the genetics of sarcoidosis». Journal of Medical Genetics. 50 (5): 290–7. doi:10.1136/jmedgenet-2013-101532. PMID 23526832.
  75. ↑ Grunewald J, Eklund A, Olerup O (2004 թ․ մարտ). «Human leukocyte antigen class I alleles and the disease course in sarcoidosis patients». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 169 (6): 696–702. CiteSeerX 10.1.1.321.2788. doi:10.1164/rccm.200303-459OC. PMID 14656748.
  76. ↑ Grunewald J (2010 թ․ օգոստոս). «Review: role of genetics in susceptibility and outcome of sarcoidosis». Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 31 (4): 380–9. doi:10.1055/s-0030-1262206. PMID 20665388.
  77. ↑ Gialafos E, Triposkiadis F, Kouranos V, Rapti A, Kosmas I, Manali E, Giamouzis G, Elezoglou A, Peros I, Anagnostopoulou O, Koulouris N, Gazouli M (2014 թ․ դեկտեմբերի 1). «Relationship between tumor necrosis factor-α (TNFA) gene polymorphisms and cardiac sarcoidosis». In Vivo. 28 (6): 1125–9. PMID 25398810.
  78. ↑ Saidha S, Sotirchos ES, Eckstein C (2012 թ․ մարտ). «Etiology of sarcoidosis: does infection play a role?». The Yale Journal of Biology and Medicine. 85 (1): 133–41. PMC 3313528. PMID 22461752.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Müller-Quernheim J, Prasse A, Zissel G (2012 թ․ հունիս). «Pathogenesis of sarcoidosis». Presse Médicale. 41 (6 Pt 2): e275–87. doi:10.1016/j.lpm.2012.03.018. PMID 22595775.
  80. ↑ Gupta D, Agarwal R, Aggarwal AN, Jindal SK (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Molecular evidence for the role of mycobacteria in sarcoidosis: a meta-analysis». The European Respiratory Journal. 30 (3): 508–16. doi:10.1183/09031936.00002607. PMID 17537780.
  81. ↑ Almenoff PL, Johnson A, Lesser M, Mattman LH (1996 թ․ մայիս). «Growth of acid fast L forms from the blood of patients with sarcoidosis». Thorax. 51 (5): 530–3. doi:10.1136/thx.51.5.530. PMC 473601. PMID 8711683.
  82. ↑ Morgenthau AS, Iannuzzi MC (2011 թ․ հունվար). «Recent advances in sarcoidosis» (PDF). Chest. 139 (1): 174–82. doi:10.1378/chest.10-0188. PMID 21208877. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 24-ին.
  83. ↑ Padilla ML, Schilero GJ, Teirstein AS (2002 թ․ մարտ). «Donor-acquired sarcoidosis». Sarcoidosis, Vasculitis, and Diffuse Lung Diseases. 19 (1): 18–24. PMID 12002380.
  84. ↑ Romagnani S (1997 թ․ հունիս). «The Th1/Th2 paradigm». Immunology Today. 18 (6): 263–6. doi:10.1016/S0167-5699(97)80019-9. PMID 9190109.
  85. ↑ Morell F, Levy G, Orriols R, Ferrer J, De Gracia J, Sampol G (2002 թ․ ապրիլ). «Delayed cutaneous hypersensitivity tests and lymphopenia as activity markers in sarcoidosis». Chest. 121 (4): 1239–44. doi:10.1378/chest.121.4.1239. PMID 11948059. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 7-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 24-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Bargagli E, Olivieri C, Rottoli P (2011 թ․ դեկտեմբեր). «Cytokine modulators in the treatment of sarcoidosis». Rheumatology International. 31 (12): 1539–44. doi:10.1007/s00296-011-1969-9. PMID 21644041.
  87. ↑ Kettritz R, Goebel U, Fiebeler A, Schneider W, Luft F (2006 թ․ հոկտեմբեր). «The protean face of sarcoidosis revisited» (PDF). Nephrology, Dialysis, Transplantation. 21 (10): 2690–4. doi:10.1093/ndt/gfl369. PMID 16861724.
  88. ↑ Verschueren K, Van Essche E, Verschueren P, Taelman V, Westhovens R (2007 թ․ նոյեմբեր). «Development of sarcoidosis in etanercept-treated rheumatoid arthritis patients». Clinical Rheumatology. 26 (11): 1969–71. doi:10.1007/s10067-007-0594-1. PMID 17340045.
  89. ↑ Parrish S, Turner JF (2009 թ․ նոյեմբեր). «Diagnosis of sarcoidosis». Disease-A-Month. 55 (11): 693–703. doi:10.1016/j.disamonth.2009.06.001. PMID 19857643.
  90. ↑ Hawtin KE, Roddie ME, Mauri FA, Copley SJ (2010 թ․ օգոստոս). «Pulmonary sarcoidosis: the 'Great Pretender'». Clinical Radiology. 65 (8): 642–50. doi:10.1016/j.crad.2010.03.004. PMID 20599067.
  91. ↑ Miliauskas S, Zemaitis M, Sakalauskas R (2010). «Sarcoidosis--moving to the new standard of diagnosis?» (PDF). Medicina. 46 (7): 443–6. doi:10.3390/medicina46070063. PMID 20966615. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 26-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 Kamangar, N; Rohani, P; Shorr, AF (2014 թ․ փետրվարի 6). Peters, SP; Talavera, F; Rice, TD; Mosenifar, Z (eds.). «Sarcoidosis Workup». Medscape Reference. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
  93. ↑ Allmendinger A, Perone R (2009). «Case of the Month». Diagnostic Imaging. 31 (9): 10.
  94. ↑ Joanne Mambretti (2004). «Chest X-ray Stages of Sarcoidosis» (PDF). Journal of Insurance Medicine: 91–92. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 3-ին.
  95. ↑ Andonopoulos AP, Papadimitriou C, Melachrinou M, Meimaris N, Vlahanastasi C, Bounas A, Georgiou P (2001). «Asymptomatic gastrocnemius muscle biopsy: an extremely sensitive and specific test in the pathologic confirmation of sarcoidosis presenting with hilar adenopathy» (PDF). Clinical and Experimental Rheumatology. 19 (5): 569–72. PMID 11579718. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 24-ին.
  96. ↑ James WD, Berger TG, Elston DM (2006). Andrew's Diseases of the Skin: Clinical Dermatology (10th ed.). Philadelphia: Saunders Elsevier. էջեր 708–711. ISBN 978-0808923510.
  97. ↑ Baughman RP, Lower EE (2015 թ․ օգոստոս). «Treatment of Sarcoidosis». Clinical Reviews in Allergy & Immunology. 49 (1): 79–92. doi:10.1007/s12016-015-8492-9. PMID 25989728.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 98,3 Baughman RP, Grutters JC (2015 թ․ հոկտեմբեր). «New treatment strategies for pulmonary sarcoidosis: antimetabolites, biological drugs, and other treatment approaches». The Lancet. Respiratory Medicine. 3 (10): 813–22. doi:10.1016/S2213-2600(15)00199-X. PMID 26204816.
  99. ↑ 99,0 99,1 Kamangar, N; Rohani, P; Shorr, AF (2014 թ․ փետրվարի 6). Peters, SP; Talavera, F; Rice, TD; Mosenifar, Z (eds.). «Sarcoidosis Treatment & Management». Medscape Reference. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
  100. ↑ White ES, Lynch JP (2007 թ․ հունիս). «Current and emerging strategies for the management of sarcoidosis». Expert Opinion on Pharmacotherapy. 8 (9): 1293–311. doi:10.1517/14656566.8.9.1293. PMID 17563264.
  101. ↑ Paramothayan NS, Lasserson TJ, Jones PW (2005 թ․ ապրիլ). «Corticosteroids for pulmonary sarcoidosis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD001114. doi:10.1002/14651858.CD001114.pub2. PMID 15846612.
  102. ↑ Sahoo DH, Bandyopadhyay D, Xu M, Pearson K, Parambil JG, Lazar CA, Chapman JT, Culver DA (2011 թ․ նոյեմբեր). «Effectiveness and safety of leflunomide for pulmonary and extrapulmonary sarcoidosis». The European Respiratory Journal. 38 (5): 1145–50. doi:10.1183/09031936.00195010. PMID 21565914.
  103. ↑ 103,0 103,1 Panselinas E, Judson MA (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Acute pulmonary exacerbations of sarcoidosis» (PDF). Chest. 142 (4): 827–836. doi:10.1378/chest.12-1060. PMID 23032450. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 24-ին.
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 King CS, Kelly W (2009 թ․ նոյեմբեր). «Treatment of sarcoidosis». Disease-A-Month. 55 (11): 704–18. doi:10.1016/j.disamonth.2009.06.002. PMID 19857644.
  105. ↑ 105,0 105,1 105,2 105,3 105,4 105,5 105,6 105,7 105,8 Baughman RP, Nunes H, Sweiss NJ, Lower EE (2013 թ․ հունիս). «Established and experimental medical therapy of pulmonary sarcoidosis». The European Respiratory Journal. 41 (6): 1424–38. doi:10.1183/09031936.00060612. PMID 23397302.
  106. ↑ Bhat P, Cervantes-Castañeda RA, Doctor PP, Anzaar F, Foster CS (May–June 2009). «Mycophenolate mofetil therapy for sarcoidosis-associated uveitis». Ocular Immunology and Inflammation. 17 (3): 185–90. doi:10.1080/09273940902862992. PMID 19585361.
  107. ↑ Androdias G, Maillet D, Marignier R, Pinède L, Confavreux C, Broussolle C, Vukusic S, Sève P (2011 թ․ մարտ). «Mycophenolate mofetil may be effective in CNS sarcoidosis but not in sarcoid myopathy». Neurology. 76 (13): 1168–72. doi:10.1212/WNL.0b013e318212aafb. PMID 21444902.
  108. ↑ Judson MA (2012 թ․ հոկտեմբեր). «The treatment of pulmonary sarcoidosis». Respiratory Medicine. 106 (10): 1351–61. doi:10.1016/j.rmed.2012.01.013. PMID 22495110.
  109. ↑ Brill AK, Ott SR, Geiser T (2013). «Effect and safety of mycophenolate mofetil in chronic pulmonary sarcoidosis: a retrospective study». Respiration; International Review of Thoracic Diseases. 86 (5): 376–83. doi:10.1159/000345596. PMID 23295253.
  110. ↑ Tikoo RK, Kupersmith MJ, Finlay JL (2004 թ․ ապրիլ). «Treatment of refractory neurosarcoidosis with cladribine». The New England Journal of Medicine. 350 (17): 1798–9. doi:10.1056/NEJMc032345. PMID 15103013.
  111. ↑ Maneiro JR, Salgado E, Gomez-Reino JJ, Carmona L (2012 թ․ օգոստոս). «Efficacy and safety of TNF antagonists in sarcoidosis: data from the Spanish registry of biologics BIOBADASER and a systematic review». Seminars in Arthritis and Rheumatism. 42 (1): 89–103. doi:10.1016/j.semarthrit.2011.12.006. PMID 22387045.
  112. ↑ Antoniu SA (2010 թ․ հունվար). «Targeting the TNF-alpha pathway in sarcoidosis». Expert Opinion on Therapeutic Targets. 14 (1): 21–9. doi:10.1517/14728220903449244. PMID 20001207.
  113. ↑ 113,0 113,1 113,2 Beegle SH, Barba K, Gobunsuy R, Judson MA (2013). «Current and emerging pharmacological treatments for sarcoidosis: a review». Drug Design, Development and Therapy. 7: 325–38. doi:10.2147/DDDT.S31064. PMC 3627473. PMID 23596348.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  114. ↑ Callejas-Rubio JL, López-Pérez L, Ortego-Centeno N (2008 թ․ դեկտեմբեր). «Tumor necrosis factor-alpha inhibitor treatment for sarcoidosis». Therapeutics and Clinical Risk Management. 4 (6): 1305–13. doi:10.2147/TCRM.S967. PMC 2643111. PMID 19337437.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  115. ↑ 115,0 115,1 115,2 115,3 Dastoori M, Fedele S, Leao JC, Porter SR (2013 թ․ ապրիլ). «Sarcoidosis - a clinically orientated review». Journal of Oral Pathology & Medicine. 42 (4): 281–9. doi:10.1111/j.1600-0714.2012.01198.x. PMID 22845844.
  116. ↑ Bakker GJ, Haan YC, Maillette de Buy Wenniger LJ, Beuers U (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Sarcoidosis of the liver: to treat or not to treat?» (PDF). The Netherlands Journal of Medicine. 70 (8): 349–56. PMID 23065982. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 18-ին.
  117. ↑ Baughman RP, Judson MA, Ingledue R, Craft NL, Lower EE (2012 թ․ փետրվար). «Efficacy and safety of apremilast in chronic cutaneous sarcoidosis» (PDF). Archives of Dermatology. 148 (2): 262–4. doi:10.1001/archdermatol.2011.301. PMID 22004880. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 26-ին.
  118. ↑ Կաղապար:ClinicalTrialsGov
  119. ↑ Belkhou A, Younsi R, El Bouchti I, El Hassani S (2008 թ․ հուլիս). «Rituximab as a treatment alternative in sarcoidosis». Joint, Bone, Spine. 75 (4): 511–2. doi:10.1016/j.jbspin.2008.01.025. PMID 18562234.
  120. ↑ Կաղապար:ClinicalTrialsGov
  121. ↑ Kaura V, Kaura NV, Kaura BN, Kaura CS (2013). «Angiotensin-converting enzyme inhibitors in the treatment of sarcoidosis and association with ACE gene polymorphism: case series». The Indian Journal of Chest Diseases & Allied Sciences. 55 (2): 105–7. PMID 24047001.
  122. ↑ Kaura V, Kaura SH, Kaura CS (2007). «ACE Inhibitor in the treatment of cutaneous and lymphatic sarcoidosis». American Journal of Clinical Dermatology. 8 (3): 183–6. doi:10.2165/00128071-200708030-00006. PMID 17492847.
  123. ↑ Rosenbloom J, Castro SV, Jimenez SA (2010 թ․ փետրվար). «Narrative review: fibrotic diseases: cellular and molecular mechanisms and novel therapies». Annals of Internal Medicine. 152 (3): 159–66. doi:10.7326/0003-4819-152-3-201002020-00007. PMID 20124232.
  124. ↑ Julian MW, Shao G, Schlesinger LS, Huang Q, Cosmar DG, Bhatt NY, Culver DA, Baughman RP, Wood KL, Crouser ED (2013 թ․ փետրվար). «Nicotine treatment improves Toll-like receptor 2 and Toll-like receptor 9 responsiveness in active pulmonary sarcoidosis». Chest. 143 (2): 461–470. doi:10.1378/chest.12-0383. PMID 22878868. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 24-ին.
  125. ↑ Drake WP, Oswald-Richter K, Richmond BW, Isom J, Burke VE, Algood H, Braun N, Taylor T, Pandit KV, Aboud C, Yu C, Kaminski N, Boyd AS, King LE (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Oral antimycobacterial therapy in chronic cutaneous sarcoidosis: a randomized, single-masked, placebo-controlled study». JAMA Dermatology. 149 (9): 1040–9. doi:10.1001/jamadermatol.2013.4646. PMC 3927541. PMID 23863960.
  126. ↑ Boots AW, Drent M, de Boer VC, Bast A, Haenen GR (2011 թ․ օգոստոս). «Quercetin reduces markers of oxidative stress and inflammation in sarcoidosis». Clinical Nutrition. 30 (4): 506–12. doi:10.1016/j.clnu.2011.01.010. PMID 21324570.
  127. ↑ 127,0 127,1 127,2 127,3 127,4 127,5 Drent M, Strookappe B, Hoitsma E, De Vries J (2015 թ․ դեկտեմբեր). «Consequences of Sarcoidosis». Clinics in Chest Medicine. 36 (4): 727–37. doi:10.1016/j.ccm.2015.08.013. PMID 26593145.
  128. ↑ Marcellis R, Van der Veeke M, Mesters I, Drent M, De Bie R, De Vries G, Lenssen A (2015 թ․ հունիս). «Does physical training reduce fatigue in sarcoidosis?». Sarcoidosis, Vasculitis, and Diffuse Lung Diseases : Official Journal of WASOG. 32 (1): 53–62. PMID 26237356.
  129. ↑ 129,0 129,1 Strookappe B, Swigris J, De Vries J, Elfferich M, Knevel T, Drent M (2015 թ․ հոկտեմբեր). «Benefits of Physical Training in Sarcoidosis». Lung. 193 (5): 701–8. doi:10.1007/s00408-015-9784-9. PMID 26286208.
  130. ↑ Karadallı MN, Boşnak-Güçlü M, Camcıoğlu B, Kokturk N, Türktaş H (2016 թ․ ապրիլ). «Effects of Inspiratory Muscle Training in Subjects With Sarcoidosis: A Randomized Controlled Clinical Trial». Respiratory Care. 61 (4): 483–94. doi:10.4187/respcare.04312. PMID 26715771.
  131. ↑ Spruit MA, Wouters EF, Gosselink R (2005). Rehabilitation programmes in sarcoidosis: a multidisciplinary approach. Vol. 32. էջեր 316–326. doi:10.1183/1025448x.00032021. ISBN 9781904097372. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  132. ↑ Baughman RP, Nunes H (2013 թ․ փետրվար). «Sarcoidosis-associated fatigue: an often forgotten symptom--author reply». Expert Review of Clinical Immunology. 9 (2): 111. doi:10.1586/ECI.12.93. PMID 23390941.
  133. ↑ 133,0 133,1 133,2 Nunes H, Bouvry D, Soler P, Valeyre D (2007 թ․ նոյեմբեր). «Sarcoidosis». Orphanet Journal of Rare Diseases. 2: 46. doi:10.1186/1750-1172-2-46. PMC 2169207. PMID 18021432.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  134. ↑ «What Is Sarcoidosis?». National Heart, Lung and Blood Institute. National Institutes of Health. 2013 թ․ հունիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 21-ին.
  135. ↑ 135,0 135,1 135,2 Syed J, Myers R (2004 թ․ հունվար). «Sarcoid heart disease». The Canadian Journal of Cardiology. 20 (1): 89–93. PMID 14968147.
  136. ↑ Sadek MM, Yung D, Birnie DH, Beanlands RS, Nery PB (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Corticosteroid therapy for cardiac sarcoidosis: a systematic review». The Canadian Journal of Cardiology. 29 (9): 1034–41. doi:10.1016/j.cjca.2013.02.004. PMID 23623644.
  137. ↑ 137,0 137,1 Rossides M, Kullberg S, Askling J, Eklund A, Grunewald J, Arkema EV (2018 թ․ փետրվար). «Sarcoidosis mortality in Sweden: a population-based cohort study». The European Respiratory Journal. 51 (2): 1701815. doi:10.1183/13993003.01815-2017. PMC 5886843. PMID 29467203.
  138. ↑ Karakantza M, Matutes E, MacLennan K, O'Connor NT, Srivastava PC, Catovsky D (1996 թ․ մարտ). «Association between sarcoidosis and lymphoma revisited». Journal of Clinical Pathology. 49 (3): 208–12. doi:10.1136/jcp.49.3.208. PMC 500399. PMID 8675730.
  139. ↑ Askling J, Grunewald J, Eklund A, Hillerdal G, Ekbom A (1999 թ․ նոյեմբեր). «Increased risk for cancer following sarcoidosis». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 160 (5 Pt 1): 1668–72. doi:10.1164/ajrccm.160.5.9904045. PMID 10556138.
  140. ↑ Tana C, Giamberardino MA, Di Gioacchino M, Mezzetti A, Schiavone C (April–June 2013). «Immunopathogenesis of sarcoidosis and risk of malignancy: a lost truth?». International Journal of Immunopathology and Pharmacology. 26 (2): 305–13. doi:10.1177/039463201302600204. PMID 23755746.
  141. ↑ Kornacker M, Kraemer A, Leo E, Ho AD (2002 թ․ փետրվար). «Occurrence of sarcoidosis subsequent to chemotherapy for non-Hodgkin's lymphoma: report of two cases». Annals of Hematology. 81 (2): 103–5. doi:10.1007/s00277-001-0415-6. PMID 11907791.
  142. ↑ Suvajdzic N, Milenkovic B, Perunicic M, Stojsic J, Jankovic S (2007). «Two cases of sarcoidosis-lymphoma syndrome». Medical Oncology. 24 (4): 469–71. doi:10.1007/s12032-007-0026-8. PMID 17917102.
  143. ↑ London J, Grados A, Fermé C, Charmillon A, Maurier F, Deau B, Crickx E, Brice P, Chapelon-Abric C, Haioun C, Burroni B, Alifano M, Le Jeunne C, Guillevin L, Costedoat-Chalumeau N, Schleinitz N, Mouthon L, Terrier B (2014 թ․ նոյեմբեր). «Sarcoidosis occurring after lymphoma: report of 14 patients and review of the literature». Medicine. 93 (21): e121. doi:10.1097/MD.0000000000000121. PMC 4616278. PMID 25380084.
  144. ↑ Yao M, Funk GF, Goldstein DP, DeYoung BR, Graham MM (2005 թ․ հունվար). «Benign lesions in cancer patients: Case 1. Sarcoidosis after chemoradiation for head and neck cancer». Journal of Clinical Oncology. 23 (3): 640–1. doi:10.1200/JCO.2005.02.089. PMID 15659510.
  145. ↑ Yamasawa H, Ishii Y, Kitamura S (2000). «Concurrence of sarcoidosis and lung cancer. A report of four cases». Respiration; International Review of Thoracic Diseases. 67 (1): 90–3. doi:10.1159/000029470. PMID 10705270.
  146. ↑ Zambrana F, Antúnez A, García-Mata J, Mellado JM, Villar JL (2009 թ․ հունիս). «Sarcoidosis as a diagnostic pitfall of pancreatic cancer». Clinical & Translational Oncology. 11 (6): 396–8. doi:10.1007/s12094-009-0375-1. PMID 19531456.
  147. ↑ Schiller G, Said J, Pal S (2003 թ․ հոկտեմբեր). «Hairy cell leukemia and sarcoidosis: a case report and review of the literature». Leukemia. 17 (10): 2057–9. doi:10.1038/sj.leu.2403074. PMID 14513061.
  148. ↑ Maloisel F, Oberling F (1992 թ․ հունվար). «Acute myeloid leukemia complicating sarcoidosis». Journal of the Royal Society of Medicine. 85 (1): 58–9. PMC 1293471. PMID 1548666.
  149. ↑ Reich JM (1985 թ․ հունվար). «Acute myeloblastic leukemia and sarcoidosis. Implications for pathogenesis». Cancer. 55 (2): 366–9. doi:10.1002/1097-0142(19850115)55:2<366::AID-CNCR2820550212>3.0.CO;2-1. PMID 3855267.
  150. ↑ Jamilloux Y, Valeyre D, Lortholary O, Bernard C, Kerever S, Lelievre L, Neel A, Broussolle C, Seve P (2015 թ․ հունվար). «The spectrum of opportunistic diseases complicating sarcoidosis». Autoimmunity Reviews. 14 (1): 64–74. doi:10.1016/j.autrev.2014.10.006. PMID 25305373.
  151. ↑ Jamilloux Y, Néel A, Lecouffe-Desprets M, Fèvre A, Kerever S, Guillon B, Bouvry D, Varron L, Redares C, Dominique S, Roux M, Chapelon-Abric C, Valeyre D, Ducray F, Bernard C, Broussolle C, Hamidou M, Sève P (2014 թ․ ապրիլ). «Progressive multifocal leukoencephalopathy in patients with sarcoidosis». Neurology. 82 (15): 1307–13. doi:10.1212/WNL.0000000000000318. PMID 24610328.
  152. ↑ Sam, Amir H.; James T.H. Teo (2010). Rapid Medicine. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1405183239.
  153. ↑ Henke CE, Henke G, Elveback LR, Beard CM, Ballard DJ, Kurland LT (1986 թ․ մայիս). «The epidemiology of sarcoidosis in Rochester, Minnesota: a population-based study of incidence and survival» (PDF). American Journal of Epidemiology. 123 (5): 840–5. doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a114313. PMID 3962966.
  154. ↑ Rutherford RM, Brutsche MH, Kearns M, Bourke M, Stevens F, Gilmartin JJ (2004 թ․ սեպտեմբեր). «Prevalence of coeliac disease in patients with sarcoidosis». European Journal of Gastroenterology & Hepatology. 16 (9): 911–5. doi:10.1097/00042737-200409000-00016. PMID 15316417. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 24-ին.
  155. ↑ 155,0 155,1 Baughman RP, Lower EE, du Bois RM (2003 թ․ մարտ). «Sarcoidosis». Lancet. 361 (9363): 1111–8. doi:10.1016/S0140-6736(03)12888-7. PMID 12672326.
  156. ↑ 156,0 156,1 Lazarus A (2009 թ․ նոյեմբեր). «Sarcoidosis: epidemiology, etiology, pathogenesis, and genetics». Disease-A-Month. 55 (11): 649–60. doi:10.1016/j.disamonth.2009.04.008. PMID 19857640.
  157. ↑ James DG, Sharma OP (2002 թ․ սեպտեմբեր). «From Hutchinson to now: a historical glimpse» (PDF). Current Opinion in Pulmonary Medicine. 8 (5): 416–23. doi:10.1097/00063198-200209000-00013. PMID 12172446. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին.
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 158,3 158,4 158,5 158,6 Sharma, OP (2005). «Chapter 1: Definition and history of sarcoidosis». Sarcoidosis. Sheffield: European Respiratory Society Journals. ISBN 9781904097884.
  159. ↑ Babalian, L (1939 թ․ հունվարի 26). «Disease of Besnier-Boeck-Schaumann». New England Journal of Medicine. 220 (4): 143–145. doi:10.1056/NEJM193901262200404.
  160. ↑ «Join WASOG». wasog.org. World Association of Sarcoidosis and Other Granulomatous Disorders. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 21-ին.
  161. ↑ «Index». Sarcoidosis, Vasculitis and Diffuse Lung Diseases. 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 9-ին.
  162. ↑ «Mission & Goals». Foundation for Sarcoidosis Research. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 21-ին.
  163. ↑ Izbicki G, Chavko R, Banauch GI, Weiden MD, Berger KI, Aldrich TK, Hall C, Kelly KJ, Prezant DJ (2007 թ․ մայիս). «World Trade Center "sarcoid-like" granulomatous pulmonary disease in New York City Fire Department rescue workers» (PDF). Chest. 131 (5): 1414–23. doi:10.1378/chest.06-2114. PMID 17400664. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 24-ին.
  164. ↑ «9/11 Health – What We Know About the Health Effects of 9/11». NYC. US Government. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 22-ին.
  165. ↑ Grimes, William (2008 թ․ օգոստոսի 10). «Bernie Mac, Acerbic Stand-Up Comedian and Irascible TV Dad, Dies at 50». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 30-ին.
  166. ↑ Charlier P, Froesch P (2013 թ․ դեկտեմբեր). «Robespierre: the oldest case of sarcoidosis?». Lancet. 382 (9910): 2068. doi:10.1016/S0140-6736(13)62694-X. PMID 24360387.
  167. ↑ Subramanian P, Chinthalapalli H, Krishnan M, Tarlo SM, Lobbedez T, Pineda ME, Oreopoulos DG (2004 թ․ սեպտեմբեր). «Pregnancy and sarcoidosis: an insight into the pathogenesis of hypercalciuria». Chest. 126 (3): 995–8. doi:10.1378/chest.126.3.995. PMID 15364785.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սարկոիդոզ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սարկոիդոզ&oldid=9569971» էջից