Մասնակից:Son Melkumyan/Աշուղ
Աշուղ (արաբ․՝ عاشيق՝ սիրահար) ժողովրդական պրոֆեսիոնալ երգիչ, երաժիշտ, բանաստեղծ, երգաստեղծ Հայաստանում, Ադրբեջանում, Միջին Ասիայում և մի շարք արևելյան երկրներում: Աշուղի թեմատիկան բազմազան է՝ սիրային, խոհական, խրատական-բարոյախոսական, հերոսական, երգիծական, կատակային և այլն[1]:
Աշուղներն օգտագործել են տարբեր նվագարաններ՝ քամանչա, քամանի, սազ, թառ, սանթուր, քանոն, նաև ջութակ, որը քամանչայի պես դրել են ձախ ծնկի վրա[2]: Աշուղները մրցել են իրար հետ՝ հանպատրաստից ստեղծագործելու, կատարողական վարպետության մեջ և պարտվողը նվագարանը հանձնել է հաղթողին[1]:
Տերմին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Աշուղ» բառն ունի արաբական ծագում, առաջին անգամ այն հիշատակվում է 15-րդ դարի գրականության մեջ՝ փոխարինելով առավել հին տերմիններին՝ հայերեն գուսան և թուրքերեն օզան բառերին: Ի սկզբանե այն ունեցել է «սիրահար» նշանակությունը, այնուհետև սկսել է գործածվել թուրքերենում, ապա՝ հայերենում և վրացերենում արդեն իսկ երգիչ-պոետ իմաստով[3]: Լեզվաբան Երվանդ Սևորդյանը նշում է, որ աշուղ տերմինը «ժողովրդական երգիչ» նշանակությամբ թուրքերը վերցրել են հայերենից, հայերենի ազդեցությամբ նաև ռուսերենում սկսել է գործածվել «ашуг» տերմինը[4]:
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժողովրդական երգիչ-պոետների մասին առավել վաղ տեղեկություններ հանդիպում են Մովսես Խորենացու, Բուզանդի, Եղիշեի և 5-րդ դարի հայ այլ պատմիչների աշխատություններում: Հայերի շրջանում պոետ-կատարողները կոչվում էին գուսաններ (նաև՝ տաղերգուներ)[5]: Տաղերգուների և գուսանների արվեստը պատմական մի շարք պատճառներով անհետանում է, և աշուղական երգարվեստը դառնում է նրանց ժառանգորդը, ձեռք բերելով սեփական դիմագիծը, մշակում է երաժշտական և տաղաչափական արվեստի սեփական կանոնները[1]: Երգիչ-պոետների մասին հիշատակություններ կան թյուրքական ժողովուրդների մոտ, նրանց անվանում էին օզան, վերջիններս ապրել և ստեղծագործել են թյուրքական ժողովուրդների շրջանում մինչ իսլամի տարածումը: Աշուղական արվեստի զարգացման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել Սեֆյան դինաստիայի հիմնադիր՝ շահ Իսմայիլ 1-ինի գահակալումը:
Աշուղական երգարվեստը Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայաստանում աշուղական երգարվեստի զարգացման շրջանը բաժանվում է 4 փուլի՝
- 16-17-րդ դարեր- անցումային փուլ, երբ տեղի է ունենում միաձուլում գուսանների և տաղերգուների արվեստի հետ (արևմտահայ երգարվեստի խոշորագույն ներկայացուցիչ՝ Բաղդասար Դպիր, արևելահայ երգարվեստում՝ Նաղաշ Հովնաթան)
- 1712-1795 թվականներ- Սայաթ-Նովայի աշուղական նոր դպրոց
- 1846-1909 թվականներ- Ջիվանու նոր հայկական աշուղական դպրոց
- 1857-1938 թվականներ- աշուղ Շերամի սազանդարների (երաժիշտների) դպրոց
Ի սկզբանե հայ աշուղները կատարում էին իրենց ստեղծագործությունները հայերենի տարբեր բարբառներով, սակայն ավելի ուշ անցան առավել մատչելի և հասկանալի գրական լեզվին: Հայ աշուղներից շատերը ազատորեն տիրապետում էին տարածաշրջանի լեզուներին և հայերենի հետ մեկտեղ ստեղծագործում էին պարսկերենով, վրացերենով, օսմաներենով: Հաճախ մեկ ստեղծագործության մեջ կարող էին օգտագործվել մի քանի լեզուներ[6]: Դեռ հնուց հայկական մշակույթում տարածված էին տարատեսակ մրցույթները երգիչների միջև: Այդ մրցույթներում աշուղները հանդես էին գալիս սեփական ստեղծագործություններով, որից հետո ընտրվում էր հաղթողը, իսկ պարտվողը, ընդունելով մրցակցի առավելությունը, իր երաժշտական գործիքը հանձնում էր հաղթող աշուղին[7]:
Ժանրային առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինչպես տաղերգուների ու գուսանների, այնպես էլ հայ աշուղների արվեստը եկել է քաղաքային միջավայրից: Աշուղները նվագում էին ինչպես արիստոկրատ ունկնդիրների, այնպես հասարակ մարդկանց համար: Հայ աշուղները, չնայած գուսանների հետ սոցիալական դերի և պրոֆեսիոնալության ընդհանրությունների, տարբերվում էին նրանցից երաժշտական ձևերի ու բովանդակության, կատարողականության մի շարք առանձնահատկություններով[6]: Բացի այդ, ի տարբերություն թատերական խմբերի անդամներ հանդիսացող գուսանների, աշուղները հանդես էին գալիս որպես միայնակ կատարողներ[8]:
Հայ աշուղական երգարվեստի զարգացմանը զուգահեռ՝ աշուղների երգերի ժանրերն ու ձևերը, ռիթմը, տաղաչափական կանոնները որոշակի կապ են ձեռք բերել արևելյան տաղաչափության հետ: Այդ սինթեզի արդյունքում ձևավորվեց հայկական աշուղական երաժշտության ոճը, որը, լինելով ընդհանուր արևելյան երգարվեստի մի մաս, իրենից ներկայացնում է պոետիկ երաժշտության ինքնուրույն ճյուղ[8]:
Աշուղական ստեղծագործություններում պոեզիան, որպես կանոն, առավել կարևոր է, քան մեղեդին: Հայ աշուղները իրենց երգերում օգտագործում էին ավանդական իմպրովիզացիոն բազմաթիվ մոտիվներ, որոնք ունեին ընդհանրություններ Մերձավոր Արևելքի երաժշտական մոտիվների հետ: Դրան զուգահեռ հայ աշուղները օգտագործում են սեփական օրիգինալ մեղեդիները՝ ստեղծելով ինքնատիպ ազգային գիծ: Այսպիսով հայ աշուղների ստեղծագործություններում առաջնային էին ոչ միայն տողերը, այլև միասնական երաժշտական-պոետիկ ստեղծագործության կայացումը[9]: Գուսանական մեղեդիների համեմատությամբ, հայ աշուղների ստեղծագործությունները արտացոլում էին էմոցիաներ, պաթոս: Ասերգը, կանտիլենան (լատիներեն՝ երգեցողություն) և մեղեդիների պարային բնույթը ավելի արտահայտված էին: Մեղեդիներում, որպես կանոն, կար ռիթմերի խառնուրդ, որը լայնորեն կիրառվում էր աշուղական երգարվեստում: Բացի դրանից, մեղեդիներն ունեն ինդիվիդուալ առանձնահատկություններ, որոնք կարող են տալ աշուղի անձի և նրա ազգային երաժշտության ստեղծագործական նկարագիրը[6]:
Ստեղծագործության հիմնական թեմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայ աշուղները իրենց ստեղծագործություններում օգտագործել են անձնական և սոցիալական սյուժեներ: Սերը եղել է հիմնական թեման, առանձնահատուկ ուշադրություն էր դարձվում սոցիալական, փիլիսոփայական և ուսուցողական թեմաներին: Աշուղները ընդգծում էին մարդկային բարօրությունները և քննադատում էին հասարակական կյանքի և անհատների բացասական կողմերը:
Հայ աշուղների ստեղծագործություններում հանդիպում են նաև պատմական պատկերներ, հումորներ, հանելուկներ, ինչպես նաև մերձարևելյան հեքիաթների հայկական տարբերակներ: Ժամանակի ընթացքում աշուղների երգացանկում տեղ գտան համընդհանուր նշանակության և ազգային-ազատագրական պայքարի թեմաներ: Հայ աշուղների գեղարվեստական ներգործության, նրանց ՝ ազգային ինքնագիտակցության արտահայտման կարողության շնորհիվ, ազգային թեմաներով երգերը դարձան շատ հայտնի և օգնեցին մարդկանց հոգևոր առումով դիմադրել պատերազմներին, ճնշումներին և ցեղասպանությանը: Հայ աշուղները բացի այն, որ իրենց գործունեությամբ ու վարպետությամբ նպաստում էին ազգային ավանդույթների ամրապնդմանը, նաև կարևոր դեր էին խաղում տարածաշրջանի մյուս ժողովուրդների երաժշտական արվեստում[9]:
Դպրոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գոյություն են ունեցել հայկական աշուղական երգարվեստի տարբեր դպրոցներ, որոնք ունեցել են իրենց հատուկ ավանդույթները: Դպրոցներն անվանվել են այն կենտորնների անուններով, որտեղ գտնվել են՝ Վաղարշապատ (Էջմիածին), Ալեքսանդրապոլ (Գյումրի), Թբիլիսի, ինչպես նաև Իրանի, Թուրքիայի հայերի աշուղական դպրոցները: Բոլոր այս դպրոցները տարբերվում էին միմյանցից հայերենի բարբառներով, կատարողականությամբ, պոետիկ չափանիշներով և երաժշտական ոճերով[6]:
Երաժշտագետ Արամ Քոչարյանը առանձնացնում է Հայաստանում աշուղական արվեստի երկու հիմնական դպրոցներ՝ Զանգեզուր-Արցախի և Շիրակի[10]: Ավանդության համաձայն երիտասարդ հայ աշուղները ուսումն ավարտելով պետք է պարտադիր ուխտագնացություն իրականացնեին դեպի Մուշի Ս. Կարապետ եկեղեցի: Իրականացնելով այդ ճանապարհորդությունը աշուղները պետք է ծանոթանային ժողովրդի կյանքին, հասկանային ազգին առնչվող հարցերը և գնահատեին հայկական ֆոլկլորի բազմատեսակ բարբառները[9]:
Հայկական աշուղական դպրոցների ներկայացուցիչների լավագույն գործերը պահպանվել են հեղինակների ձեռագիր գրքերում, որոնք հետագայում նաև տպագրվել են: Այդ ձեռագիր գրքերը, որտեղ աշուղը գրում էր իր ստեղծագործությունները, կոչվում են դավթարներ: Մեղեդիները փոխանցվել են բանավոր կերպով, իսկ արդեն 19-րդ դարի վերջից նոտագրվել են և հրատարակվել[6]:
Հայտնի հայ աշուղներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հավասի
- Բաղդասար Դպիր
- Ջիվանի
- Ղունկիանոս Կարնեցի
- Նահապետ Քուչակ
- Նաղաշ Հովնաթան
- Պետրոս Ղափանցի
- Սայաթ-Նովա
- Շերամ
- Շահեն
- Աշոտ
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Մելիք-Վրթանեսյան Կ.Ե., Տոնյան Մ.Ա. Երաժշտական բացատրական բառարան, Երևան, 1989
- Stanley Sadie, John Tyrrell, New Grovе Ditictionarу оf Мusiс and Мusicians, Oxford University Press
- Koskoff Ellen, The Concise Garland Encyclopedia of World Music, Routledge
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Մելիք-Վրթանեսյան, Կ.Ե.; Տոնյան, Մ.Ա. (1989). Երաժշտական բացատրական բառարան. Երևան: «Խորհրդային գրող».
- ↑ Յուզբաշյան, Յու. (2013). Երաժշտություն 7. Երևան: «Զանգակ».
- ↑ «Ашуги // Литературная энциклопедия. Т. 1. — 1930 (текст)». feb-web.ru. Վերցված է 2022-06-13-ին.
- ↑ Севортян, Э.В. (1962). О тюркских элементах в русском этимологическом словаре Фасмера/ Сборник Лексикографический, Том 5. Гос. изд-во иностранных и национальных словарей.
- ↑ Stanley Sadie, John Tyrrell (2001). Armeniа, §I: Trаditional musics 4. The ‘gusanner’. // New Grovе Ditictionarу оf Мusiс and Мusicians. Oxford University Press.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Stanley Sadie, John Tyrrell; Alina Pahlevanian (2001). Armenia I. Folk music. 6. The ‘ashughner’ // New Grovе Ditictionarу оf Мusiс and Мusicians. Oxford University Press.
- ↑ Брюсов В. Я. Поэзия Армении и её единство на протяжении веков // Статьи об армянской литературе. Москва. ISBN 5998952243.
- ↑ 8,0 8,1 Варданян, Л.М. (2012). Народная музыка и инструменты , Армяне. Москва: Наука. ISBN 978-5-02-037563-5.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Koskoff, Ellen (2008). Armenian music. Ashugh // The Concise Garland Encyclopedia of World Music. Routledge. ISBN 0415972930.
- ↑ Кочарян А. (1939). Армянская народная музыка. Москва.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Սայաթ-Նովա» մշակութային միություն