Մասնակից:Baghdasar Grigoryan/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Հայաստանը վերականգնվող էներգիայի զգալի ներուժ ունի: Առկա են քամու, կենսազանգվածի, հիդրոէլեկտրակայանի, արեւային եւ երկրաջերմային էներգիայի տեսակները: Ենթադրվում է, որ Հայաստանն ունի 1000 ՄՎտ-ից ավելի հնարավոր ներուժ`արևային ֆոտոգալվանային (ՖՎ), 300-500 ՄՎտ քամու, 250-350 ՄՎտ-ի անսպասելի փոքր ՀԷԿ-երից եւ 25 ՄՎտ-ից երկրաջերմային էներգիայից: Կա նաև պոտենցիալ, որը արտադրվում է բենզինի հավելումով, տեղական բույսերից, տարեկան 100,000 տոննա բիովառելիք արտադրելու համար: [1]

Վերականգնվող էներգիան ՀՀ-ում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի արևային էներգիան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանն ունի արևային էներգիայի մեծ պոտենցիալ: Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Էներգետիկ Ենթակառուցվածքների և Բնական Պաշարների Նախարարության 1մ² հորիզոնական մակերևույթի վրա արևային էներգիայի հոսքի միջին տարեկան արժեքը կազմում է 1720 կվտժ/մ², իսկ հանրապետության տարածքի մեկ քառորդն օժտված է տարեկան 1850 կՎտԺ/մ² ինտենսիվությամբ արևային էներգիայի պաշարներով:[2]


Արևային էներգիան որպես Վերականգնվող էներգիա Հայաստանի Հանրապետությունում:[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի հանրապետությունում այլընտրանքային էներգիայի աղբյուրների օգտագործումը արագորեն աճում է:Արևային էներգիայի ասպարեզում փորցագետները այս արագ աճը գնահատում են դրական. Մեծ Մասրիկում արևային կայանի կառուցումը սկիզբ դարձավ Հայաստանի Հանրապետությունում արևային էներգիայի օգտագործմանը և զարգացմանը:

"Արևային գյուղ Հայաստանում"[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատկեր:Լեռնամերձ արևային համակարգեր
<a title="By HetqTV [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/File%3ALernamerdz_Gyux.jpg"><img width="512" alt="Lernamerdz Gyux" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Lernamerdz_Gyux.jpg/512px-Lernamerdz_Gyux.jpg"/></a>

2017 թվականին Հայաստանի Հանրապետույան Լեռնամերձ գյուղում, գրեթե մարդկանց 90% արդեն օգտագործում են Արևային Էներգիայով օգտագործող ջրատաքացուցիչներ. 29 և ավելի տներում Ջրատաքացուցիչային համակարգեր արդեն տեղադրվել են: Տեղադրման համար Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը օգտագործել է ավելի քան 40 միլիոն AMD, ջրատաքացուցիչները օգնում են փոխակերպել արևային էներգիան էլեկտրական էներգիայի:

Արևային վահանակներ տեղադրելու ծախսերը Հայաստանի Հանրապետությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն Sputnik Armenia հայաստանում ապրող միջին ընտանիքի համար (կազմված 4-5 անդամից) տեղադրման ծախսը 5000 Ամերիկյան Դոլլար: Ավելորդ էներգիան ընտանիքները կարող են վաճառել Հայկական Բարձրավոլտ Էլեկտրական Ցանցին, որը հատուկ հաշվիչ սարքերի միջոցով կհաշվարկվի: [3]

Դաշտադեմ արևային էներգիայի գործարանը ընդհանուր 12.5Մգվաատ հզորությամբ տեղակայված է Արագածոտնի մարզում, ՀՀ: Ֆոտովոլտայիկ կայանի նոմինալ էլեկտրական հզորությունը 10.47 ՄՎտ (փոփոխական հոսանք (ՓՀ))՝12.47 ՄՎտ դրվածքային պիկային հզորությամբ (ՀՀ) և 1.19 ՀՀ/ՓՀ գործակցով: Ֆոտովոլտայիկ կայանը բաղկացած է 2.3 ՄՎտ (գլխավոր բլոկ-2.3 ՄՎտ) նոմինալ հզորությամբ 4 բլոկից և 1.2 ՄՎտ նոմինալ հզորությամբ 1 բլոկից (գլխավոր բլոկ-1.2 ՄՎտ): Այս հզորության բլոկները (այսուհետ ԻՏԿ՝ «ինվերտորների և տրանսֆորմատորների կենտրոն») կազմված են ֆոտովոլտայիկ մոդուլների մի քանի զուգահեռ և հաջորդական միացություններից, որոնք իրենց հերթին մոնտաժված են ֆիքսված կառուցվածքների վրա՝ ՖՎ մոդուլի հորիզոնական հավաքմամբ:[4]

[5]

Արևային ֆոտովոլտային համակարգերը Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՀԱՀ արևային վահանակներ

Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Էներգետիկ Ենթակառուցվածքների և Բնական Պաշարների Նախարարության Հայաստանում արդեն մի քանի Ֆոտովոլտայիկ պանելներ են տեղադրվել, “Վերականգնվող էներգիայի Տեղաբաշխման Ծրագիրը (SREP)” մտադիր է զարգացնել Արևային Ֆոտովոլտայիկ Կայանները մինչև 110 ՄգՎատի ամբողջ Հայաստանում: ՙՙԳՐԱՆՏ ՊՐՈՋԵԿՏ՚՚ ծրագիրը մտադիր է օգտագործել Վերակառուցման և Զարգացման Միջազգային Բանկի (IBRD) աջակցությամբ, որը տրամադրել է մոտ 2.0 Միլիոն դոլլար, զարգացնել Հայաստանում արևային Էներգիայի օգտագործումը: Ծրագրի շրջանակներում կանխատեսվում է գնահատել արևային էներգիայի պոտենցիալը: Ընդհանուր ծրագրի ծախսը 2,5 միլիոն ԱՄՆ դոլլար է, որտեղ 2 միլիոն ԱՄՆ դոլլարը դրամաշնորհ է, իսկ 0.5 միլիոնը ՀՀ-ի կառավարության աջակցությամբ: Ծրագրի նպատակն է քաջալրել Հայաստանի Հանրապետության արդեն կանխատեսված արևային էներգիայի կոմունալ սանդղակը:Ծրագրի պայմանագիրը ստորագրվել է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Վերակառուցման և Զարգացման Միջազգային Բանկի (IBRD) միջև 2015 թվականի հունիսի 5-ին և նույն թվականի հունիսի 30-ին հաստատվել նախագահի հրամանագրով: Խորհրդատվական համաձայնագիրը արևային էներգիայի պոտենցիալի վերաբերյան ստորագրվել է 2015 թվկանի նոյեմբերի 23-ին: 4 արևային կայանններ են տեղադրվել ծրագիրը իրականացնելու համր և չափումները սկսվել են 2016 թվականի մայիս ամսվանից: 2016 թվականի փետրվարին ծառայության իրականացման համաձայնագիրը ՙՙԻրագործելիության ուսումնասիրություն եւ գործառնությունների խորհրդատվություն՚՚ անվամբ ստորագրվեց: Խորհրդատուն ներկայացրեց նախնական զեկույց, համաձայն որի 6 հողակտորներ ընտրվեցին կայանների կառուցման համար: Ստորագրվեց լրացուցիչ համաձայնագիր, որի շնորհիվ նախնական տեխնիկատնտեսական ուսումնասիրությունը 40-50 ՄգՎատ-ի փոխարեն դարձավ 100 ՄգՎատ: Ծրագրի հաստատումը բաժանվեց 2 փուլի: Առաջին փուլով ինչպես նախատեսված էր փաստաթղթերը եւ ուսումնասիրությունները Մասրիկ և Դաշտադեմ համայնքներ համար, ընդհանուր 60 ՄգՎատ հզորությամբ ներկայացվեցին: Երկրորդ փուլով խորհրդատուն պետք է ներկայացնի զեկույցը 50ՄգՎատ հզորությամբ կայանների վերաբերյալ:Առաջին կայանի կառուցման աշխատանքները նախատեսվում են սկսվել2017 թվականի մարտին: [6]

Հողմաէներգետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի Հանրապետությունում հողմային էներգիան կազմում է Հայաստանի էներգիայի և էլեկտրականության արտադրության մի մասը:Այն դեռևս էներգիայի արտադրության նոր տեսակ է Հայաստանում: Ըստ ԱՄՆ էներգետիկայի հետազոտության դեպարտամենտի, Հայաստանը տեսականորեն ունի 5000 ՄՎտ (Մեգա Վատտ, անգլ.՝ megawatt) հողմային էներգիայի հզորություն: Սակայն, քանի որ Հայաստանը բարձր լեռնային երկիր է և հողմային էներգիայի պոտենցիալ ունեցող տարածքների մեծ մասը հասանելի չէ հսկայական տուրբիններ կառուցելու համար, այս հզորությունը չի համապատասխանում իրական էլեկտրաէներգիայի արտադրությանը: [7]

Պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի Հանրապետությունը բազմաթիվ նախաձեռնություններ է իրականացրել, որոնք նպաստել են Հայաստանում քամու էներգիայի օգտագործմանը: 2005 թ. Դեկտեմբերից Հայաստանում սկսել է գործել առաջին հողմային էլեկտրակայանը, Լոռի 1-ը, 2.64 ՄՎտ ընդհանուր հզորությամբ: Այս էլեկտրակայանը բաղկացած է չորս հողմատուրբիններից, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի 660 կՎտ հզորություն: Լոռի 1-ի շինարարությունը ֆինանսավորվել է իրանական «Սունիր» ընկերության կողմից և այն տեղակայված է Բազումի լեռների երկայնքով, Պուշկինի լեռնանցքում: Ապագայում նախատեսվում է ընդլայնել Լոռի 1-ի հզորությունը մինչեւ 50 ՄՎտ: [8]

2003 թվականին մշակվել են Հայաստանի հողմաէներգետիկ պաշարների քարտեզները, ըստ որոնց տնտեսապես շահավետ հողմաէլեկտրակայանների ընդհանուր հզորությունը գնահատվում է մոտ 450 ՄՎտ և 1.26 մլրդ. կվտժ էլ. էներգիայի տարեկան արտադրանքով: Առանձնացվել են հիմնական հեռանկարային տեղանքները` Զոդի լեռնանցք, Բազումի լեռներ՝ Քարախաչի և Պուշկինի լեռնանցքներ, Ջաջուռի լեռնանցք, Գեղամա լեռների շրջանը, Սևանի լեռնանցքը, Ապարանի շրջանը, Սիսիանի և Գորիսի միջև գտնվող բարձունքային գոտին և Մեղրիի շրջանը:[9]

Հողմաէներգետիկ ծրագրեր Հայաստանի Հանրապետությունում [խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրամիության ծրագրի շրջանակներում կատարվել են մոնիթորինգային աշխատանքներ Սևանի Սեմյոնովկա լեռնանցքում և կազմվել է նախնական տեխնիկատնտեսական հիմնավորում 35 Մվտ հզորությամբ հողմաէլեկտրակայանի կառուցման համար:[10]

Մեկ ուրիշ մոնիթորինգ է անցկացվել Շիրակի շրջանի Քարախաչի լեռնանցքում, հայ-իտալական «Ար Էներջի» (անգլ.՝ “Ar Energy”) կազմակերպության կողմից: Նպատակ է եղել կառուցել հողմաէլեկտրակայան, 140 ՄՎտ ընդհանուր հզորությամբ: Բացի այդ, ուսումնասիրվել է Գեղարքունիքի մարզի Զոդի լեռնանցքը, «Զոդ Վինդ» (անգլ.՝ "Zod Wind") կազմակերպության կողմից 20 ՄՎտ հզորությամբ հողմաէլեկտրակայան կառուցելու նպատակով: Ներկայումս «Ար Էներջի» եւ «Զոդ Վինդ» ընկերությունները մտադիր են սկսել «Քարախաչ-1» և «Զոդ» հողմակայանների շինարարությունը: [11]

Հիդրոէներգետիկան ՀՀ-ում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս հիդրոէներգետիկան ՀՀ-ում վերականգնվող էներգիայի առավել զարգացած եւ օգտագործվող տեսակն է:[12] Հայաստանի հիդրոէներգետիկ պոտենցիալը տրամադրում են 200 գետեր եւ վտակներ, որոնք միասին կարող են ապահովել 21,8 մլրդ Կվժ․պոտենցիալ: Հիմնական երկու հիդրոէլեկտրակայանները `Որոտան եւ Սեւան-Հրազդան կայաններն են, որոնք միասին ապահովում են երկրի էլեկտրաէներգիայի 17% -ը: Հայաստանի էլեկտրաէներգիայի արտադրության 13% -ը ապահովում են 178 փոքր ՀԷԿ-եր , որոնց թիվը նախատեսվում է ավելացնել մի քանիսով մոտակա տարիների ընթացքում։[10][13][14]

Պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմականորեն հիդրոէներգետիկան ՀՀ-ում էլեկտրաէներգիայի արտադրության ամենամեծ աղբյուրներից էր:[15] Առաջին հիդրոէլեկտրակայանը հիմնադրվել է 1903 թ.-ին:

Նրա շինարարության շնորհիվ Սյունիքում սկսվել է պղնձի արտադրություն:[16] Մինչեւ 1910-ական թվականները, Հայաստանի Հանրապետությունում գործում էին 9 ՓՀԷԿ-եր(Փոքր Հէկ): Այդ կայանների ընդհանուր հզորությունը 2155 կՎտ էր, իսկ էլեկտրաէներգիայի տարեկան արտադրությունը 1913 թվականին կազմել է 5,1 միլիոն կՎտժ: 1920-ականներին ՀԷԿ-երի շինարարությունը նոր տարածում ստացավ: Առաջին օրինակները դարձան Երեւանում եւ Գյումրիում կառուցված երկու ՀԷԿ-երը: Ավելի ուշ, 1927 թ.-ին, սկսվեց Ձորագետի հիդրոէլեկտրակայանի շինարարությունը, որը սկսեց գործել 1932 թվականին:[10] 1990-ականների սկզբին, ՀՀ-ում գործում էին 28 փոքր ՀԷԿ-եր: 2000-ական թվականներից Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ նոր ՓՀԷԿ-երի կառուցմանը: Արդեն 2010 թ.-ին երկրում գործող ՓՀԷԿ-երի թիվը հասնում էր ավելի քան 80-ի, այդպիսով ապահովելով Հայաստանի ընդհանուր էլեկտրաէներգիայի արտադրության 5% -ը:[15]

Հայաստանի ջրային պաշարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի տարածքով են հոսում ավելի քան 200 գետեր եւ հոսանքներ: Նրանց մեծ մասը ունեն ավելի քան 10000 կմ երկարություն: Ամենամեծ գետերը Արաքսը, Հրազդանը եւ Դեբեդն են: Հայաստանի հիդրոէներգետիկ ներուժը տրամադրվում է այդ գետերի եւ հոսանքների կողմից։ Ընդհանուր պոտենցիալը 21.8 մլրդ Կվտժ է, որից ավելի քան 85% -ը ապահովում են մեծ եւ միջին գետերը: Էներգետիկ ներուժի ընդամենը 15% -է գալիս փոքր գետերից կամ հոսանքներից:[10]

Մեծ եւ Փոքր ՀԷԿ-եր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանում կա երկու խոշոր հիդրոէլեկտրակայան, որոնք են Որոտան եւ Սեւան-Հրազդան ՀԷԿ-երը: Սեւան-Հրազդան հիդրոէլեկտրակայանը բաղկացած է 7 ՀԷԿ-երից, որոնց ընդհանուր հզորությունը 565 ՄՎտ է, որը ապահովում է ՀՀ-ի էլեկտրաէներգիայի սպառման 10% - ը: Էլեկտրաէներգիայի տարեկան արտադրությունը կազմում է 2,32 մլրդ ԿՎտԺ։ Որոտան հիդրոէլեկտրակայանը կազմված է երեք կայաններից: 404 ՄՎտ ընդհանուր էներգետիկ հզորությամբ այս կայանը ( երկրի էլեկտրաեներգիայի ընդհանուր մատակարարման 7% -ը) Հայաստանում երկրորդ խոշոր հիդրոէլեկտրակայանն է: Էլեկտրաէներգիայի տարեկան արտադրությունը կազմում է մոտ 1,16 մլրդ ԿՎտԺ։[10][13] Համաձայն 2017 թվականի հունվարի 1-ի տվյալների, 178 փոքր ՀԷԿ-եր են գործում երկրում, որոնց ընդհանուր հզորությունը 328 ՄՎտ է, իսկ փաստացի էներգիայի մատակարարումը 880 միլիոն ՄՎտԺ: 2016 թ.-ին ՓՀԷԿ-երը տրամադրել են Հայաստանի էլեկտրաէներգիայի արտադրության մոտ 13% -ը:[13]

Հետագա պլաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանխատեսումների համաձայն (2017 թվականի հունվարի 1), մոտակա տարիներին Հայաստանի ՓՀԷԿ-երի ընդհանուր էներգետիկ ներուժը կավելացվի 74 ՄՎտ-ով ` 39 լրացուցիչ ՓՀԷԿ-եր կառուցելու միջոցով, ինչը կբարձրացնի էլեկտրաէներգիայի տարեկան մատակարարումը 260 կՎտժ-ով: ՀՀ էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարության եւ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանի միջեւ վերջերս ստորագրված հուշագիրը (10/30/2017) ենթադրում է «Շնող» հիդրոէներգետիկ նախագծի իրականացումը, որը կբարձրացնի Հայաստանի էներգետիկ հզորությունը 76 ՄՎտ-ով:[17] Բացի Շնողից, կան եւս երկու միջին ՀԷԿ-երի շինարարական ծրագրեր: Արաքս գետի վրա ծրագրված է կառուցել 100 ՄՎտ հզորությամբ Մեղրի ՀԷԿ-ը, որը տարեկան արտադրելու է 800 մլն կՎտժ էլեկտրաէներգիա: Լոռիբերդ ՀԷԿ-ը կկառուցվի Ձորագետ գետի վրա եւ կունենա 66 ՄՎտ հզորություն։ Ըստ նախնական տվյալների ՀԷԿ-ը տարեկան կտրամադրի 200 մլն կՎտ էլեկտրաեներգիա։[10]

Երկրաջերմային էնէրգետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս, հայաստանում առկա են շատ ու շատ երկրաջերմային էնէրգիայի աղբյուրներ(Ջերմուկ, Հանքավան և այլն), որոնք սակայն չեն օգտագործվում կոռոզիոն հատկության պատճառով.[18]

Ապագա ծրագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բազմաթիվ հետազոտություններ են տեղի ունեցել նպատակահարմար ընդեքաջերմային աղբյուրներ որոնման համար․ Խոստումնալից աղբյուր է համարվում Ջերմաղբյուևը, որտեղի ցուցանիշները թույլ են տալիս եզրակացնել որ 2500-3000 մետր խորությամբ կուտակված են 20-25 սմմ ճնշմամբ տաք ջրային պաշարներ։ Այս տվյալների բարեհաջող հաստատման դեպքում, Ջերմաղբյուրում ծրագրվում է կառուցել երկրաջերմային էլեկտրակայան 25 ՄՎ հզորությամբ։[19]

Հայաստանի Հանրապետությունը, Վերակառուցման ու զարգացման միջազգային բանկի հետ համատեղ ավարտվել են երկրաֆիզիկական հետազոտությունները «Գռիձոր»-ում և «Կարկառ»-ում։ «Վերականգնվող էներգետիկայի ընդլայնման ծրագրի» (SREP) շրջանակներում հաստատվել է Հայաստանի վերականգնվող էներգետիկայի ներդրումային ծրագիրը, ըստ որի 2016 թվականին իրականացվել է «Կարկառ»-ում տարվող հորատման աշխատանքները: Ծավալված աշխատանքների հետ կապված մանրամասն արդյունքները կհրապարակվեն 2017 թվականին:

Կարկառ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարկառում, որը գտնվում է Սյունիքի մարզում, հորատմնա աշխատանքներ են կատարվել ծովի մակարդակից 3100 մետր բարձրության վրա։ Երկրաբանական հետազոտությունների ծախսերը ֆինանսավորվել են Կլիմայի ներդրումային հիմնադրամի կողմից, ՀՀ կառավարության հետ համատեղ։ Ակնկալվում է հորատել մինչև 1200 մետր։

Ըստ ներկայիս ծրագրերի սպասվում է ունենալ մինչև 30 ՄՎ հզորթություն, տարեկան 250 ՄՎտ / ժամ հզորությամբ, որը կգործի ամբողջ տարին։ Սա վերականգնվող էներգիայի աղբյուր է, որը կախված չէ եղանակի կամ այլ պայմաններից եւ միշտ ակտիվ է, այդ իսկ պատճառով այն արժեքավոր է էներգետիկ համակարգում: Սյունիքի լեռներում կառուցվել է ճանապարհ`լեռնային մայրուղու հասնելու եւ այն տեղափոխելու համար, որը երբեք չի ասֆալտապատվել: Կլիմայի ներդրումային հիմնադրամը տրամադրել է 9 մլն դոլար դրամաշնորհ և ծրագիրը համարվում է Սյունիքի լեռնաշխարհին, Ալպիական բնությանը վնաս չպատճառող: Կարկառից բացի, նաև Ջերմաղբյուրում, Գռիձորում և Հայաստան-Վրաստան սահմանում առկա են երկրաջերմային էներգիայի պոտենցիալ աղբյուրներ:

References[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Hairenik (2013-07-25). «Electricity Production in Armenia». The Armenian Weekly (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017-12-17-ին.
  2. «Հայաստանի Հանրապետության Էներգետիկ Ենթակառուցվածքների և Բնական Պաշարների Նախարարության». MinEnergy. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (օգնություն)
  3. «ՀԷՑ». AEG. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (օգնություն)
  4. http://investmentprojects.am/am/79
  5. http://investmentprojects.am/en/79
  6. «Հայաստանի Հանրապետության Էներգետիկ Ենթակառուցվածքների և Բնական Պաշարների Նախարարության». MinEnergy. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (օգնություն)
  7. «Renewable Energy World Home». www.renewableenergyworld.com. Վերցված է 2017-12-21-ին.
  8. «www.minenergy.am». www.minenergy.am. Վերցված է 2017-12-21-ին.
  9. «Wind Energy - Power system - www.minenergy.am». www.minenergy.am. Վերցված է 2017-12-21-ին.
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 «www.minenergy.am». www.minenergy.am. Վերցված է 2017-12-21-ին.
  11. «Հողմաէներգետիկա - էներգետիկա - www.minenergy.am». www.minenergy.am. Վերցված է 2017-12-21-ին.
  12. http://advisory.am/energy.html#solar
  13. 13,0 13,1 13,2 https://armenianweekly.com/2013/07/25/electricity-production-in-armenia/
  14. http://www.hydroworld.com/articles/2017/10/memorandum-signed-to-advance-development-of-armenia-s-76-mw-shnogh-hydro-project.html
  15. 15,0 15,1 http://hetq.am/eng/news/16451/small-hydro-power-plants-in-armenia.html
  16. http://ena.am/AboutUs.aspx?id=2&lang=2
  17. http://www.hydroworld.com/articles/2017/10/memorandum-signed-to-advance-development-of-armenia-s-76-mw-shnogh-hydro-project.html
  18. «Անընդունելի անվանում». Վիքիպեդիա՝ ազատ հանրագիտարան.
  19. «Երկրաջերմային էներգետիկա - Ներդրումային ծրագրեր - Ծրագրեր - www.minenergy.am». www.minenergy.am.