Կհաջուրահո

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բնակավայր
Khajuraho tempel india.jpg
ԵրկիրՀնդկաստան Հնդկաստան
ԲԾՄ282 մետր
Բնակչություն24 481 մարդ (2011)[1]
Ժամային գոտիUTC+5:30
Հեռախոսային կոդ7686
Փոստային ինդեքսներ471606
##Կհաջուրահո (Հնդկաստան)
Red pog.png

Կհաջուրահո (հինդի՝ खजुराहो), միջնադարյան Չանդելա արքայատոհմի (IX-XIII դդ.) մայրաքաղաքը, որը գտնվում է Կենտրոնական Հնդկաստանում (ներկայիս Մադհյա Պրադեշ նահանգ)։ Երբեմնի քաղաքի տարածքում պահպանվել են մի խումբ հինավուրց տաճարներ, որոնք 1986 թվականից ընդգրկվել են Հնդկաստանում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկի մեջ[2][3]։

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անցյալում Կհաջուրահոն մեծ քաղաք էր և ներկայիս նրա ավերակները զբաղեցնում են մոտավորապես 14² կմ տարածք։ Կհաջուրահոյի տաճարները կառուցվել են Չանդելա արքայատոհմի ժամանակներում, որոնք կառավարել են 650-1150 թվականներին։ Քաղաքը նրանց մշակութային և կրոնական մայրաքաղաքն էր։ Տաճարների մեծամասնությունը կառուցվել են 950 և 1100 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում։

85 տաճարներից պահպանվել են միայն 20-ը, որոնք կազմում են երեք խումբ և պատկանում են երկու տարբեր կրոնական ուղղությունների՝ հինդուիզմին և ջայնիզմին, այդպիսով վեր հանելով ճարտարապետական ձևերի և քանդակների միջև եղած օրգանական զուգակցումը։ Կհաջուրահոյի աշխարհիկ կառույցները չեն պահպանվել, իսկ տաճարները պահպանել են հյուսիսում գտնվող հնդարիական տիպի տաճարների հետ ունեցած ոճային ընդհանրությունները։ Այստեղ ներկայացված հյուսիսհնդկական «նագարա» ոճին բնորոշ են երեք տարրեր՝ քառակուսի սրբարանը, մեկ կամ երկու շարք տրանսեպտներն ու շիկհարաները, որոնք պսակում են տաճարը[4]:

Չանդելա արքյատոհմի անկումից հետո քաղաքը մասնակիորեն ավերվել է և մուսուլմանների կառավարման ժամանակաընթացքում կորսվել ջունգլիներում։ 1838 թվականին տեղացի ուղեցույցները անգլիական բանակի սպա Տ. Ս. Բերտին ուղեկցել են կորուսյալ տաճարների մոտ, որի շնորհիվ էլ նրանք կրկին հառնեցին հասարակական լայն շրջանակների առջև[5][6]:

Հնդկական հնագիտության հիմնադիր Ալեքսանդր Կանինգհեմի հաղորդմամբ, տաճարների երկրորդ հայտնաբերումից հետո, դրանք հինդուսների և յոգերի կողմից գաղտնի կերպով օգտագործվում էին հոգևոր գործունեություն ծավալելու համար։ Գլխավոր տոնակատարությունների ժամանակ այցելում էին ուխտավորներ։ Այդպիսի տոներից էր նաև Շիվա աստծուն նվիրված Մահաշիվարատրին։ 1850 թվականին հնդկագետ Ֆրեդերիկ Մեյսին, առաջին անգամ սկսեց մատիտով ուրվագծել Կհաջուրահոյի ճարտարապետական տարրերը[7]։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տաճարի կառուցվածքն ու տարածաչափական կողմնորոշումը

Կհաջուրահոյի համալիրը իրենից ներկայացնում է հյուսիսային Հնդկաստանի միջնադարյան ճարտարապետության զարգացման գագաթնակետը։ Տաճարները նվիրված են շիվաիզմի, վայշնավիզմի և ջայնիզմի աստվածություններին։ Գրեթե բոլոր տաճարները կառուցված են բաց դարչնագույն ավազաքարից։ Առավել աչքի ընկնողը արևմտյան խմբին պատկանող տաճարներն են։ Դրանցից հատկապես առանձնանում է Չաուսաթ Յոգինի տաճարը, որն ամենահին տաճարներից մեկն է և նվիրված է Կալի աստվածուհուն։ Ամենախոշորը նույն խմբին պատկանող Կանդարյա Մահադևա տաճարն է՝ նվիրված Շիվային և կառուցվել է Վիդյադհարա թագավորի օրոք՝ 1025-1050 թվականներին[8]։ Վերջինս դրանով ցանկանում էր իր գոհունակությունը արտահայտել Շիվային՝ Մահմուդ Ղազնևիի դեմ տարած հաղթանակի համար։ Տաճարի ներսում առկա են երեք սրահներ, որոնք տարածքային առումով ըստ հերթականության մեծանում են։ Առաջին սրահը նվիրված է Շիվային, երկրորդը նրա կնոջը՝ Փարվատիին, իսկ երրորդ սրահում, որը սրբարանն էր, գտնվում էր Շիվայի խորհրդանիշ Լինգամը[9]:

Տաճարների պատերը ծածկված են դիցաբանական տարբեր հերոսների, կենդանիների, երաժիշտների, պարողների և սիրահարների քանդակներով[4]: Ընդհանուր առմամբ, 22 տաճարներից առավելապես հայտնի են արևմտյան խմբին պատկանող հինգ տաճարներ, որոնք ամեն տարի դեպի իրենց են ձգում հազարավոր զբոսաշրջիկների[10]։ Տաճարներից երեքը կառուցված են գրանիտից, իսկ մնացածը՝ ավազաքարից։ Հիմնականում շինանյութը հայթայթել են Կեն գետի արևելյան ափին գտնվող Պաննա քաղաքից[11]։

Քանդակների կոմպոզիցիան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կհաջուրահոյի քարտեզը

Կհաջուրահոյի տաճարների քանդակագործության ակունքների մոտ կանգնած է Օրիսայի (Օդիշա) միջնադարյան դպրոցը և գերազանցում է նրան պատկերների վայելչագեղությամբ։ Համալիրի քանդակների ամբողջությունը կարելի է բաժանել հինգ կարգերի[12].

  • Այն աստվածության քանդակները, որին նվիրված է տաճարը։
  • Աստվածությունների արբանյակների քանդակներ, որոնց թվին են պատկանում նաև աստվածությունների կանայք՝ Լաքշմին և Փարվատին։
  • Կիսաստվածներ և հոգիներ։ Դրանց թվին են պատկանում ապսարաները, գանդհարվաները և սուրասունդարիները (երկնային գեղեցկուհիները)։
  • Աշխարհիկ կերպարներ։ Դրանց են պատկանում թագավորներն ու նրանց ընտանիքների անդամները, մարդկանց կենցաղը պատկերող քանդակները և այլն։
  • Կենդանիների քանդակներ (փղեր, ձիեր, կապիկներ, շներ, թռչուններ և այլն)։

Էրոտիզմը Կհաջուրահոյում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կհաջուրահոն դարձել է էրոտիկ բնույթի քանդակագործության խորհրդանիշը։ Վայելչագեղ կանայք (սուրասունդարիները) և նրանց ուղեկիցները ներկայացված են բնական իրավիճակներում։ Էրոտիկ քանդակները թույլ են տալիս պատկերացում կազմել Հին Հնդկաստանում սեռական կյանքի վերաբերյալ։ Հինդուիստական փիլիսոփայության մեջ սեքսի երեք նպատակներից (սերնդի շարունակություն, հաճույք և կրթություն)՝ էրոտիկ տեսարաններում ներկայացված է միայն հաճույքը։ Այդ բոլոր էրոտիկ պատկերները քանդակված են տաճարների արտաքին պատերին և դրանցից ոչ մեկը ներսում չի քանդակված։

Որոշ հնդկագետների կարծիքով, էրոտիկ տեսարանները պատկերում են տանտրիզմի ուսմունքը։ Կամասուտրան 8-րդ գլխի երրորդ մասում հիշատակում է մի շարք հոմոսեքսուալ դիրքեր և Կհաջուրահոյում ներկայացված են համապատասխան մի քանի տեսարան։ Նման տեսարաններ հանդիպում են նաև Կոնարկ քաղաքի և Պուրի շրջանի տաճարների քանդակներում, ինչպես նաև Ինդոնեզիայի Բորոբուդուր բուդդայական ստուպայում[13]։

Կհաջուրահոյի քանդակագործության մեջ էրոտիզմի առկայության վերաբերյալ հնդկագետները առաջ են քաշում մի քանի բացատրություն։ Առաջին հերթին, սեքսի թեման Հին Հնդկաստանում կարող էր լինել հասանելի բոլորի համար և այն արգելված չի եղել։ Երկրորդ. Քանդակները Կամասուտրայի նկարազարդումներն են և զուտ ծիսակարգային խորհրդանիշներ են։ Յոգայի (մարմնի և զգացմունքների կառավարման ունակություն) և բհոգայի (ֆիզիկական հաճույք) միավորման մեջ հինդուսները տեսնում էին ազատության հասնելու ուղին։ Երրորդ. Էրոտիկ քանդակները տաճարների պատերի ներքևի հատվածներում պատկերելը՝ ուներ մեկ նպատակ, ցույց տալ սեռական հարաբերությունների տեղը մարդկային արժեքների աստիճանահարթակում։ Վերևի հատվածներում գտնվում են միայն աստվածներն ու կիսաստվածները։

Հարկ է նշել, որ Հին Հնդկաստանում հանդիպում են սիրահար զույգերի առավել վաղ արված պատկերներ։ Դրանց թվին են պատկանում Շունգայի ժամանակաշրջանի տերակոտային քանդակները, ինչպես նաև Ամրավատի և Մաթհուրա քաղաքների ավելի ուշ շրջանի քանդակները։ Ընդհանուր առմամբ, Կհաջուրահոյի տաճարային համալիրի էրոտիզմը հաճախ չափազանցվում է։ Հնդկագետների գնահատականներով, արևմտյան խմբին պատկանող տաճարները զարդարող քանդակների միայն 2-3%-ն է համարվում էրոտիկ բնույթ ունեցող[10]։

Տաճարային համալիրի կազմը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կհաջուրահոյի համալիրի կազմում ընդգրկված են հետևյալ տաճարները[14].

Ժամանակակից անվանում Տաճարների խումբ Կրոն Աստվածություն Պատկեր
Չաունսատ Յոգայի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Կալի և 64 յոգաներ
Khajuraho,Chausath-Yogini-Tempel2.jpg
Լալգուն Մահադևի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Շիվա
India-5696 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Բրահմայի տաճար արևելյան հինդուիզմ Վիշնու
Western group of temples khajuraho 22.jpg
Լակշմանի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Վայկունթհա Չատուրմուրթհի
India-5679 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Վարահայի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Վարահա
India-5595 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Պարշվանաթհի տաճար արևելյան ջայնիզմ Պարշվանաթհ
Le temple de Parshvanath (Khajuraho) (8638423582).jpg
Գանատայի տաճար արևելյան ջայնիզմ Ռիշաբհա
A ruin, pillars at Khajuraho, India.jpg
Վիշվանաթհի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Շիվա
India-5749 - Visvanatha Temple - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Նանդիի տաճար (մանդապա) արևմտյան հինդուիզմ Նանդին
Khajuraho India, Nandi Temple 01.JPG
Փարվատիի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Փարվատի
Khajuraho India, Parvati Temple 02.JPG
Մատանգեշվարայի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Շիվա
India-5772 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Դևի Ջագադամբիի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Փարվատի
Khajuraho Devi Jagadambi Temple 2010.jpg
Չիտրագուպտայի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Չիտրագուպտա
India-5707 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Ադինաթհի տաճար արևելյան ջայնիզմ Ադինաթհ
Krajuraho Adinath temple 2010.JPG
Շանտինաթհի տաճար արևելյան ջայնիզմ Շանտինաթհ
Inde-0987.jpg
Կանդարյա Մահադևայի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Շիվա
Temple at Khajuraho, Madhya Pradesh, India.jpg
Մահադևայի տաճար արևմտյան հինդուիզմ Շիվա
India-5696 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
Վամանայի տաճար արևելյան հինդուիզմ Վամանա
Khajuraho Vaman Temple 2010.jpg
Յավարայի տաճար արևելյան հինդուիզմ Վիշնու
Khajuraho Jeveri Temple 2010.jpg
Չատուրբհուջայի տաճար հարավային հինդուիզմ Վիշնու
Khajuraho Chaturbhuja Temple.jpg
Դուլադևի տաճար հարավային հինդուիզմ Շիվա
Khajuraho Dulhadeo 2010.jpg

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. https://www.census2011.co.in/data/town/802141-khajuraho-madhya-pradesh.html
  2. «World Heritage Day: Five must-visit sites in India»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015-08-14-ին։ Վերցված է 2018-09-15 
  3. Khajuraho Group of Monuments UNESCO World Heritage Site
  4. 4,0 4,1 Альбедиль, 1996
  5. «T. S. Burt (british officer)»։ Encyclopædia Britannica։ 2018 
  6. Nicholson, 1985, էջ 70—74
  7. Maisey, Frederick Charles (1825-1892) (մարտի 26, 2009)։ «Architectural details, Khajuraho»։ The British Library 
  8. Devangana Desai, 2005, էջ 10
  9. Suresh, 1999, էջ 11—20
  10. 10,0 10,1 Chib S. Comment on Ichaporia's Tourism at Khajuraho: An Indian Enigma // Annals of Tourism Research. — 1984. — Т. 11. — № 3. — С. 507.
  11. Жуковский, Копцева, 2005, էջ 319
  12. Жуковский, Копцева, 2005, էջ 298
  13. Swati S. (հոկտեմբերի 20, 2011)։ «Societal Attitude Towards Homosexuality»։ SSRN 
  14. «Monuments of Chhatarpur»։ Archaeological Survey of India, Bhopal Circle։ Govt of India, Ministry of Culture։ 2018