Կանադական վահան
| Կանադական վահան | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | craton? և լեռնաշղթա |
| Երկիր | .svg){kind=small} Կանադա[1] և  ԱՄՆ |
| Ամենաբարձր կետ | Բարբո |
| ԲԾՄ | 2616 մետր |
 | |
 | |
Կանադական վահան (անգլ.՝ Canadian Shield՝ քընեդիըն շիլդ, ֆր.՝ Bouclier canadien՝ բուկլյե կանադյեն), նաև՝ Լավրենտիոսի վահան կամ Լավրենտիոսի սարահարթ, երկրաբանական վահան է՝ մերկացած մինչքեմբրյան մագմաատիկ և բարձր աստիճանի փոխակերպված ապարների մեծ տարածք։ Այն կազմում է Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հնագույն երկրաբանական միջուկը՝ Կրատոնը կամ Լավրենտիան։ Սառցադաշտը տարածքից անհետացել է՝ թողնելով միայն հողի բարակ շերտ, որի միջով հաճախ տեսանելի են հրաբխային ապարները, որոնք առաջացել են նրա երկար հրաբխային անցյալից[2]: Որպես Կանադայի արևելյան և կենտրոնական հատվածներում գտնվող խոր, ընդհանուր, միացած հիմնաքարային շրջան՝ վահանը ձգվում է Մեծ Լճերից դեպի հյուսիս՝ մինչև Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս՝ ընդգրկելով Կանադայի տարածքի կեսը և Գրենլանդիա կղզու մեծ մասը։ Այն նաև տարածվում է դեպի հարավ՝ մինչև Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների մայրցամաքային, հյուսիսային շրջանները:
Աշխարհագրական տարածվածություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կանադական վահանը ֆիզիկաաշխարհագրական ստորաբաժանում է, որը ներառում է չորս փոքր ֆիզիկաաշխարհագրական տարածքներ՝ Լավրենտիոսի բարձրավանդակը, Կազանի տարածաշրջանը, Դևիսը և Ջեյմսը[3]։ Վահանը տարածվում է դեպի Միացյալ Նահանգներ՝ Ադիրոնդաքի լեռներով, որոնք կապված են Ֆրոնտենակի առանցքով, և Լավրենտիոսի բարձրավանդակով: Կանադական վահանը Լավրենտիայի Ս-աձև ենթաբաժին է, որը ցույց է տալիս ամենամեծ սառցադաշտային ազդեցության տարածքը (քերելով մինչև մերկ ժայռեր)՝ ստեղծելով բարակ շերտով հողեր: Կանադական վահանի տարիքը գնահատվում է 4,28 մլրդ տարի: Կանադական վահանը ժամանակին ունեցել է ատամնավոր գագաթներ, որոնք ավելի բարձր են, քան այսօրվա ցանկացած լեռ, սակայն միլիոնավոր տարիների էրոզիայի արդյունքում այս լեռները վերածվել են բլուրների[4]:
Կանադական վահանը Արխեյան թիթեղների և պրոտերոզոյան Էոնի նստվածքային ավազանների կոլաժ է, որոնք աստիճանաբար միավորվել են 2,45–1,24 միլիարդ տարվա միջակայքում, ընդ որում ամենազգալի աճի ժամանակաշրջանը տեղի է ունեցել Տրանսհուդզոնի օրոգենության ժամանակ՝ 1,90–1,80 միլիարդ տարի առաջ[5]։ Կանադական վահանը Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին մասն էր, որը բարձրացավ ծովի մակարդակից և գրեթե ամբողջովին անձեռնմխելի մնաց մայրցամաքի վրա ծովի մակարդակի հաջորդական բարձրացումներից: Դա արխեյան ապարների ամենամեծ տարածքն է Երկիր մոլորակի վրա[6]: Փոխակերպված ապարները հիմնականում մինչքեմբրյան շրջանից են (4,5 միլիարդ տարուց 540 միլիոն տարի միջակայքում) և բազմիցս բարձրացվել և քայքայվել են: Այսօր այն հիմնականում բաղկացած է ծովի մակարդակից 300–610 մ ցածր ռելիեֆով տարածքից, մի քանի ցածր լեռնաշղթաներով, որոնք, հավանաբար, քայքայվել են Կայնոզոյի դարաշրջանում սարահարթից։ Պլեյստոցեն դարաշրջանում մայրցամաքային սառցաշերտերը սեղմել են ցամաքի մակերեսը (ստեղծելով Հուդզոնի ծոցը), բայց նաև թեքվել են նրա հյուսիսարևելյան «եզրին» (Տորնգատ), դուրս են բերել հազարավոր լճերի ավազաններ և տարել տարածաշրջանի հողի մեծ մասը։ Հյուսիսարևելյան հատվածը, այնուամենայնիվ, թեքվեց այնպես, որ հյուսիսային Լաբրադորում և Բաֆին կղզում ցամաքը բարձրանում է ծովի մակարդակից ավելի քան 1500 մետր:
Կանադական վահանը մոտավորապես շրջանաձև է, հյուսիս-արևելքից սահմանափակված է Գրենլանդիայի հյուսիս-արևելյան եզրով, իսկ մեջտեղում գտնվում է Հուդզոնի ծոցը: Այն ընդգրկում է Գրենլանդիայի մեծ մասը, ամբողջ Նյուֆաունդլենդը և Լաբրադորը , Քվեբեկի մեծ մասը Սուրբ Լավրենտիոս գետից հյուսիս, Օնտարիոյի մեծ մասը, ներառյալ Օնտարիո թերակղզու հյուսիսային հատվածները, Նյու Յորքի Ադիրոնդակ լեռները[7], Ստորին Միչիգանի ամենահյուսիսային մասը և ամբողջ Վերին Միչիգանը, հյուսիսային Վիսկոնսինը, հյուսիսարևելյան Մինեսոտան, Մանիտոբայի կենտրոնական և հյուսիսային հատվածները, հյուսիսային Սասկաչևանը, հյուսիսարևելյան Ալբերտայի մի փոքր հատվածը[8], մայրցամաքային Հյուսիսարևմտյան տարածքները դեպի արևելք՝ դեպի հյուսիս ձգվող գծից։ Սասկաչևան-Ալբերտա սահմանը, Նունավուտի մայրցամաքի մեծ մասը և նրա Արկտիկական կղզեխումբը, Բաֆինի երկիր կղզին և նշանակալից խմբերը Սոմերսեթ, Սաութհեմփթոն, Դևոն և Էլեսմեր կղզիներով[9]: Ընդհանուր առմամբ, վահանի բաց տարածքը զբաղեցնում է մոտավորապես 8,000,000 կմ2: Վահանի իրական ծավալը դեռ ավելի մեծ է և ձգվում է Արևմտյան Կորդիլերներից արևմուտքում մինչև Ապալաչները արևելքում և մինչև Տեխասի հարավում, բայց այս շրջանները ծածկված են շատ ավելի երիտասարդ ժայռերով և նստվածքով:
Երկրաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կանադական վահանի տարածքում գետերի և լճերի բազմությունը խաթարված դրենաժային համակարգի դասական օրինակ է, որն առաջացել է տարածքի ջրբաժանների խախտման պատճառով՝ սառցադաշտից և հետսառցադաշտային վերադարձի ազդեցության հետևանքով[10]: Վահանն ի սկզբանե շատ մեծ, շատ բարձր լեռների (մոտ 12,000 մ) տարածք էր[11]՝ բարձր հրաբխային ակտիվությամբ, բայց տարածքը 500 միլիոն տարի առաջ էրոզիայի ենթարկվեց՝ ստանալով համեմատաբար ցածր ռելիեֆի ներկայիս տեղագրական տեսքը[12][13]։ Էրոզիան մերկացրել է լեռների ստորոտները, որոնք ունեն կանաչ քարե գոտիների ձև, որոնցում փոխակերպված հրաբխային ապարների գոտիները շրջապատված են գրանիտային ապարներով: Այս գոտիների տարիքը տատանվում է 3,6-ից մինչև 2,7 միլիարդ տարի[14]: Գրանիտային ապարների մեծ մասը պատկանում է առանձնահատուկ ապարների ընտանիքին, որոնք բնորոշ են Արխեյան մայրցամաքային ընդերքին[15]։ Կանադայի հիմնական հանքաքարի հանքավայրերից շատերը կապված են կանաչ քարե գոտիների հետ[16]:
Օնտարիոյի Կենորա շրջանում գտնվող Թառափի լիճը կալդերան աշխարհի ամենալավ պահպանված հանքայնացված նեոարխեյան կալդերային համալիրներից մեկն է, որի տարածքը 2,7 միլիարդ տարի է[17]: Կանադական վահանը Արկտիկա կոչվող հնագույն մայրցամաքի մի մասն է, որը ձևավորվել է մոտ 2,5 միլիարդ տարի առաջ՝ նեոարխեյան դարաշրջանում:
Լեռներն ունեն խոր արմատներ և «լողում» են այնպես, ինչպես սառցաբեկորը ծովում: Երբ լեռները քայքայվում են, նրանց ստորոտները բարձրանում են և հերթով ենթարկվում էրոզիայի: Ժայռերը, որոնք այժմ կազմում են վահանի մակերեսը, ժամանակին Երկրի մակերեւույթից շատ ցածր են եղել։ Այդ խորություններում բարձր ճնշումներն ու ջերմաստիճանները իդեալական պայմաններ էին ստեղծում հանքայնացման համար: Թեև այս լեռները այժմ խիստ քայքայված են, Կանադայի հեռավոր հյուսիսում դեռևս կան բազմաթիվ մեծ լեռներ, որոնք կոչվում են «Արկտիկայի Կորդիլերներ»: Սա ընդարձակ, խորը մասնատված լեռնաշղթա է, որը ձգվում է ամենահյուսիսային Էլսմեր կղզուց մինչև Լաբրադորի ամենահյուսիսային ծայրը: Շրջանի ամենաբարձր գագաթը Նունավուտի Բարբո գագաթն է՝ 2616 մետր [18]։ Մինչքեմբրյան ապարը հիմնաքարի հիմնական բաղադրիչն է։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ GeoNames — 2005.
- ↑ Marshak, Stephen (2009). Essentials of geology (3rd ed.). New York: W.W. Norton. ISBN 978-0393932386.
- ↑ The Atlas of Canada (12 September 2016). «Physiographic Regions Map». Natural Resources Canada. Վերցված է 2019-11-15-ին.
- ↑ Alexander Murray; Harrisson Panabaker; Holy O'Rourke; David Barrett (7 February 2006). «Canadian Shield». The Canadian Encyclopedia. Վերցված է 29 May 2024-ին. «Formed over 3 billion years through processes such as plate tectonics, erosion and glaciation»
- ↑ Corrigan, D. (2008). «Metallogeny and Tectonic Evolution of the Trans-Hudson Orogen» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) April 9, 2008-ին. Վերցված է 2008-03-05-ին.
- ↑ Tsuyoshi Iizuka, at al., "Geology and Zircon Geochronology of the Acasta Gneiss Complex", Precambrian Research, 153 (2007) pp. 179–208
- ↑ Peterson Field Guide to Geology of Eastern North America by Roberts, David & Roger Tory Peterson.
- ↑ Alberta Heritage - Alberta Online Encyclopedia Արխիվացված 2010-12-08 Archive-It - The Canadian Shield Region of Alberta
- ↑ «Canadian Shield». Encyclopædia Britannica. Արխիվացված օրիգինալից 2015-06-24-ին. Վերցված է 2009-02-10-ին.
- ↑ Pidwirny, M. (2006). «The Drainage Basin Concept». Fundamentals of Physical Geography (2nd ed.).
- ↑ Clark, Bruce W. (1999). «Geologic History». Making Connections: Canada's geography. Scarborough, Ontario: Prentice Hall Ginn Canada. էջեր 95. ISBN 978-0-13-012635-1.
- ↑ Ambrose, J. W. (1 September 1964). «Exhumed paleoplains of the Precambrian Shield of North America». American Journal of Science. 262 (7): 817–857. Bibcode:1964AmJS..262..817A. doi:10.2475/ajs.262.7.817.
- ↑ Shilts, William W.; Aylsworth, Janice M.; Kaszycki, Christine A.; Klassen, Rodney A. (1987). «Canadian Shield». Geomorphic Systems of North America: 119–161. doi:10.1130/DNAG-CENT-v2.119. ISBN 0813753023.
- ↑ Card, K.D. (August 1990). «A review of the Superior Province of the Canadian Shield, a product of Archean accretion». Precambrian Research. 48 (1–2): 99–156. Bibcode:1990PreR...48...99C. doi:10.1016/0301-9268(90)90059-Y.
- ↑ Smithies, R.H (15 October 2000). «The Archaean tonalite–trondhjemite–granodiorite (TTG) series is not an analogue of Cenozoic adakite». Earth and Planetary Science Letters. 182 (1): 115–125. Bibcode:2000E&PSL.182..115S. doi:10.1016/S0012-821X(00)00236-3.
- ↑ de Geoffroy, J.; Wignall, T. K. (1 May 1971). «A probabilistic appraisal of mineral resources in a portion of the Grenville Province of the Canadian shield». Economic Geology. 66 (3): 466–479. Bibcode:1971EcGeo..66..466D. doi:10.2113/gsecongeo.66.3.466.
- ↑ Caldera Volcanoes Արխիվացված 2012-08-14 Wayback Machine Retrieved on 2007-07-20
- ↑ Կաղապար:Cite bivouac
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Schwartzenberger, Tina (2005), The Canadian Shield, Weigl Educational, 1-55388-141-9
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը] | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կանադական վահան» հոդվածին։ |
| ||||||
