Գերմանացիների արտաքսումը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Չեխիայից վտարված գերմանացիներ, 1945 թվական

Գերմանացիների արտաքսումը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո, Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրների գերմանացի բնակչության Գերմանիա և Ավստրիա հարկադիր արտաքսման գործընթաց, որը տեղի է ունեցել 1945-1950 թվականներին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Գերմանիայի պարտությունից հետո։ Ընդհանուր առմամբ հարկադիր տեղահանման է ենթարկվել մոտ 12-14 միլիոն գերմանացի[1][2]։ Արևելյան Եվրոպայի գերմանացիների արտաքսման գործընթացն ուղեկցվել է հսկայական չափերի կազմակերպված բռնությամբ, ներառյալ ամբողջ ունեցվածքի ամբողջական բռնագրավումը, գերմանական քաղաքացիական բնակչությանը համակենտրոնացման ճամբարներում տեղավորելը, չնայած 1945 թվականի օգոստոսին միջազգային ռազմական տրիբունալի կանոնադրության մեջ տեղահանությունը մարդկության դեմ հանցագործություն ճանաչելուն[3]։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում բացակայում էին բնակչության էթնիկ խմբերի վերաբնակեցման հստակ սահմանները։ Միևնույն ժամանակ, կային հսկայական տարածքներ, որոնք բնակեցված էին տարբեր էթնիկ խմբերի և ազգությունների խառը բնակչությամբ։ Այս բնակավայրերի ներսում գոյություն ունեին տարբեր ժողովուրդների համակեցության և համագործակցության դարավոր ավանդույթներ ամենատարբեր մշակույթների հետ, չնայած ոչ միշտ բացարձակ խաղաղ ձևով։ Այնուամենայնիվ, չնայած բոլոր տեղական հակամարտություններին, Եվրոպայում ազգամիջյան և միջցեղային հակամարտությունները հազվադեպ էին[4]։

19-րդ դարում ազգայնական տրամադրությունների աճով երկրների քաղաքացիների ազգությունը հայտնվել է հարևանների և իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում[4], հատկապես վերաբնակեցման տարածքների պատկանելության հարցերում

Գերմանացիների վերաբնակեցումը Կենտրոնական, Արևելյան և Հարավարևելյան Եվրոպայում, 1925 թվական

[4]: Գերմանական կայսրությունը, մասնավորապես, հայտարարեց ազգությունների էթնիկ վերաբնակեցման գաղափարը։ Դա արվել է Գերմանիայի կողմից՝ փորձելով պահպանել իր տարածքային ամբողջականությունը և պատմության մեջ ազգությունների վերաբնակեցման միջոցով ազգամիջյան հակամարտությունները լուծելու առաջին փորձն էր։ Այսպիսով, լեհերն ու հրեաները վերաբնակեցվել են «գերմանա-լեհական սահմանային շերտի» շրջանից և բնակություն հաստատել գերմանացիների ավանդական բնակության վայրերում[5]։

Վերսալի պայմանագրով նախատեսվում էր ստեղծել հանգստի գոտի Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայում։ Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը այդ տարածքները Ավստրո-Հունգարական, Ռուսական և Գերմանական կայսրությունների մաս էին կազմում։ Չնայած պատերազմի ընթացքում վերջին երկու քաղաքական սուբյեկտների հարաբերական անվտանգությանը և դրանցում տեղի ունեցած գործընթացներին, երկու պետություններն ամենևին էլ միատարր չէին էթնիկական, քաղաքական և սոցիալական տեսանկյունից։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գերմանացիների կողմից Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի տարածքների օկուպացիան հանգեցրեց գրավված երկրների քաղաքացիների գրանցմանը գերմանական էթնիկ արմատներով ֆոլքսլիստում՝ Նացիստական Գերմանիայի իշխանությունների կողմից տրված հատուկ փաստաթուղթ ֆոլքսդոյչե, որոնք անցել են հպատակագրման գործընթացը, և ովքեր միաժամանակ խաղում էին անձնագրի և «ծագման մաքրության» վկայականի դերը Ռայխի ամբողջ տարածքում։ Այս ցուցակին միանալու վկայականը ստորագրած քաղաքացիներից շատերը նշանավոր պաշտոններ են զբաղեցրել օկուպացված երկրների նացիստական վարչակազմում, իսկ նրանցից ոմանք մասնակցել են տեղի բնակչության դեմ պատերազմի նացիստական հանցագործություններին, ինչը այդ երկրների քաղաքացիների շրջանում առաջացրել է համոզված հակագերմանական տրամադրություններ, որոնք հետագայում օգտագործվել են դաշնակից երկրների վարչակազմի կողմից երկրների օկուպացիոն կառավարման ընթացքում՝ որպես դաժանության և տեղահանման արդարացում[6]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում գերմանացիների ներկալումն ու արտաքսումը տեղի է ունեցել Մեծ Բրիտանիայում և Միացյալ Նահանգներում։ Ամերիկյան գերմանացիների ներկալման ծրագրում ընդգրկվել է գերմանական արմատներով 11507 մարդ (համեմատաբար քիչ՝ համեմատած 110 հազար ամերիկացի ճապոնացիների ներկալման հետ)՝ կազմելով ԱՄՆ արդարադատության նախարարության թշնամական օտարերկրացիների վերահսկման ծրագրի (Department of Justice’s Enemy Alien Control Program) շրջանակներում ներկալված բոլոր անձանց 36,1%-ը[7]։ Նաև 4508 գերմանացիներ են արտաքսվել Լատինական Ամերիկայի երկրներից իշխանությունների կողմից և ուղարկվել ԱՄՆ-ի տարածքում ներկալվածների ճամբարներ[8]։ ԱՄՆ-ի ռազմական անվտանգության հարցերով պայմանավորված ԱՄՆ-ի արևելյան և արևմտյան ափերից զանգվածային վտարումը թույլատրվել է ԱՄՆ-ի ռազմական նախարարության կողմից, սակայն այդպես էլ չի իրականացվել պետական իշխանությունների կողմից[9]։

Աքսորի քաղաքականությունը հետպատերազմյան Եվրոպայի աշխարհաքաղաքական և էթնիկական վերափոխման մի մասն էր, և այն մտնում էր նացիստական գերմանիայի հատուցման ծրագրի մեջ՝ նրա նախաձեռնած Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի արդյունքների հիման վրա, ինչպես նաև որպես հատուցում նացիստական գերմանիայի կողմից օկուպացված երկրների բնակչության դաժան արյունալի էթնիկ զտումների համար[10][11]։ Դաշնակից երկրների առաջնորդները՝ ԱՄՆ-ի կողմից Ֆրանկլին Ռուզվելտը, Մեծ Բրիտանիայի կողմից Ուինսթոն Չերչիլը և ԽՍՀՄ-ի կողմից Իոսիֆ Ստալինը, համաձայնություն հայտնեցին, որ Լեհաստանի տարածքի սահմանը պետք է տեղափոխվի Արևմուտք (առանց որոշելու, թե որքան հեռու), այդ տարածքների գերմանացի բնակչության վտարմամբ, համապատասխանաբար իրենց համաձայնության մասին տեղեկացնելով Լեհաստանի և Չեխոսլովակիայի կառավարություններին[12][13][14][15]։

Տեղահանման գործընթաց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին փուլ. փախուստ և տարհանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանական Նեմերսդորֆ գյուղի մահացած բնակիչները, որոնք սպանվել են խորհրդային զինվորների կողմից քաղաքացիական բնակչության դեմ բռնության գործողության ընթացքում: Նեմերսդորֆի իրադարձությունները հայտնի դարձան Ռայխի քարոզչության շնորհիվ և պատճառ դարձան, որ գերմանական բնակչությունը խուճապի մատնվի և հեռանա Արևելյան Պրուսիայից[16]:

1944 թվականի աշնանը սովետական զորքերի հաջող հարձակման զարգացման ընթացքում գերմանական իշխանությունները կազմակերպեցին գերմանական բնակչության տարհանումը Արևելյան Պրուսիայից և այլ տարածքներից դեպի արևմուտք։ Տարհանումը կամավոր բնույթ է կրել և հանգեցրել է Քյոնիգսբերգի գերմանական բնակչության զգալի նվազմանը, որը ընդամենը մի քանի ամսում կրճատվել է 340 հազարից մինչև 200 հազար[17]։ Կարմիր բանակի ստորաբաժանումների մոտեցմամբ տարհանումն ավելի ու ավելի քաոսային բնույթ ստացավ։ Շատ գերմանացիներ, վախենալով բռնաճնշումներից, իրենք փախան։ Քաղաքացիների նման մտավախություններն ակտիվորեն խթանվել են Ռեյխի քարոզչության նախարարության խուճապի մատնված հաղորդագրություններով.

Առանձին գյուղերում և քաղաքներում անթիվ բռնաբարությունների են ենթարկվել 10-70 տարեկան գերմանացի կանայք։ Թվում է, թե դա արվում է վերևից հրահանգով, քանի որ ռուս զինվորի պահվածքում կարելի է ակնհայտ համակարգված գործողություն տեսնել։

Այսպես թե այնպես, գերմանական բնակչությունը սպասում էր Կարմիր բանակի ստորաբաժանումների առաջխաղացմանը վատ զգացողությամբ և վախով՝ ակնկալելով միայն վատ վերաբերմունք իրենց նկատմամբ մոտալուտ սովետական օկուպացիայի սկսվելուց հետո[16][18]։ Ռեյխի քաղաքացիների մեծ մասը բացարձակապես վստահ էր տեղի բնակչության դեմ բազմաթիվ բռնաճնշումների սկսմանը[18], խորհրդային զորքերի կողմից բռնաբարությունների և այլ հանցագործությունների կատարմանը[16][18][19]։

Երկրորդ փուլ. տեղահանությունը Պոտսդամի համաժողովից առաջ և հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաշնակից երկրների բանակների վերջնական հաղթանակից հետո Պոտսդամի կոնֆերանսը, որի ժամանակ տեղի ունեցավ ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի առաջնորդների հանդիպումը, փաստորեն օրինականացրեց տեղահանությունը։

Մեծ մասը լքեց իրենց բնակավայրերը պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո։ Այս գործընթացը, իր մասսայականության և Եվրոպայի էթնիկական պատկերի վրա զգալի ազդեցության պատճառով, առանձնացվեց առանձին հասկացության մեջ, որը կոչվում էր «գերմանացիների արտագաղթը Արևելյան Եվրոպայի երկրներից»։ Այսպիսով, օրինակ, 1945 թվականի ամառային և աշնանային ամիսներին, օրինականորեն ընտրված խորհրդարանի բացակայության պայմաններում, Չեխոսլովակիայի նախագահ Էդվարդ Բենեսը ստորագրեց նախագահական հրամանագրեր (այսպես կոչված Բենեսի հրամանագրեր), որոնք ուժի մեջ էին դնում Չեխոսլովակիայից գերմանացիներին վտարելու մասին օրենքը։ Գերմանացիների հետ միասին վտարվեցին նաև հունգարացիները։ Գերմանացիների արտաքսումը Չեխոսլովակիայից, որը ստացավ դաշնակից տերությունների աջակցությունը, իրականացվել է 1945-1946 թվականներին։ Այս իրադարձությունների հետ կապված ամենամեծ համբավը ձեռք բերեց, այսպես կոչված, Բրյունի մահվան երթը, ինչպես նաև 1945 թվականի հուլիսին Աուսիգ քաղաքում տեղի ունեցած ողբերգությունը, երբ զոհվեցին մինչև 5 հազար սուդետցի գերմանացիներ։ Արևելյան Եվրոպայից գերմանացիների արտաքսումն ուղեկցվել է զանգվածային կազմակերպված բռնությամբ, այդ թվում՝ գույքի բռնագրավմամբ, համակենտրոնացման ճամբարներում տեղակայմամբ և արտաքսմամբ[3]։

Տարածքային ընդգրկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեղահանությունը, հարկադիր արտաքսման և իրավունքներից զրկելու ձևերը առավելապես ազդել են էթնիկ գերմանական բնակչության վրա այն տարածքներում, որոնք Պոտսդամի համաժողովից հետո միացվել են Լեհաստանին, Չեխոսլովակիային և Արևելյան Պրուսիային, որը բաժանված է ԽՍՀՄ-ի և Լեհաստանի միջև։

Չեխոսլովակիայից հարկադրաբար վտարվեցին սուդետական գերմանացիները, ինչպես նաև այլ շրջանների գերմանական բնակչությունը։

Հունգարիայից բռնի կերպով վտարվեցին Տրանսիլվանիայի գերմանացիները։

Լեհաստանում գերմանացիները վտարվեցին Սիլեզիայից և ազատ Դանցիգ քաղաքից, որտեղ մինչև պատերազմը կազմում էին բնակչության 95%-ը[20]։

Խորհրդային Միությունում գերմանացիները վտարվեցին ՌՍՖՍՀ Կալինինգրադի մարզից և Լիտվայի ԽՍՀ Կլայպեդայի (Մեմել) երկրամասից։

Հարավսլավիայում գերմանացիները հիմնականում վտարվել են Բանատից, Սլովենիայից, Խորվաթիայից, Վոևոդինայից և Բելգրադ քաղաքից։

Այն գերմանացիներից շատերը, ովքեր ստորագրել են ֆոլքսլիստը Նացիստական Գերմանիայի ժամանակ, ավտոմատ կերպով պահպանել են Գերմանիայի քաղաքացիությունը Գերմանիա ժամանելուց հետո, մյուսները այն ստացել են մի փոքր ավելի ուշ՝ արդեն սառը պատերազմի ժամանակ։ Նախկին Ռայխի քաղաքացիները պահպանեցին իրենց քաղաքացիությունը օկուպացված գերմանական պետությունում, որը հետագայում բաժանվեց Արևելյան Գերմանիայի և Արևմտյան Գերմանիայի։ Հունգարիայի և Հարավսլավիայի գերմանական բնակչությունը արտաքսվեց Ավստրիա։

Էթնիկ գերմանացիների համեմատաբար փոքր խմբերը դեռ ապրում են Կենտրոնական Ասիայի երկրներում, հիմնականում Ղազախստանում։ Փոքր թվով գերմանացիներ ապրում են նաև Ռումինիայի Տրանսիլվանիայում։ Բացի այդ, նրանց սերունդներից ոմանք կազմում են գերմանացիների վերաբնակեցման մնացորդային կոմպակտ տարածքներ Դանիայում, Ֆրանսիայում, Իտալիայում, Լեհաստանում, Չեխիայում, Սլովակիայում, Սլովենիայում, Հունգարիայում։

Հետևանքների գնահատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուդետական գերմանացիների վտարման հուշարձան (Ռեցբախ, Ավստրիա), Չեխիայի հետ սահմանին

Արտաքսման հետևանքով զոհվածների թիվը գնահատվում է 500 հազարից մինչև 2 միլիոն մարդու սահմաններում[3]։ Վերջին ցուցանիշը ներկայացնում է 1950-ականներին Արևմտյան Գերմանիայում կատարված ժողովրդագրական գնահատականը։ Մի շարք պատմաբանների կողմից կատարված ավելի ուշ գնահատականները կազմել են 500-600 հազար հաստատված մահ։ Նրանք պնդում են, որ Արևմտյան Գերմանիայի կառավարության ուռճացված թվերը բավարար հիմք չունեն և օգտագործվել են «սառը պատերազմի» ժամանակ քաղաքական քարոզչության համար։ Գերմանիայի պատմության թանգարանը տեղահանությունից կորուստները գնահատում է 600 հազար մարդ՝ նշելով, որ ավելի վաղ հրապարակված 2 միլիոն մահվան թիվը չի կարող հաստատվել։

Ներկայումս Գերմանիայում գոյություն ունեն գերմանական համայնքներ, որոնք տեղահանվել են տարբեր շրջաններից։ Դրանք այժմ պատկանում են Լեհաստանին, Չեխիային, Լիտվային, Կալինինգրադի մարզին։ Համայնքների աջակցությամբ իրենց հետազոտությունները հրապարակում են տարբեր պատմաբաններ, որոնց թվում լայն ճանաչում է ձեռք բերել ՄԱԿ-ի նախկին պաշտոնյա Ալֆրեդ դե Զայասը։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Overy, Richard, The Penguin Historical Atlas of the Third Reich, 1996, p. 111.
  2. ↑ Чунихин Владимир Михайлович. Забытая депортация Արխիվացված 2015-02-17 Wayback Machine
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Сергей Сумленный Изгнаны и убиты (русский) // «Эксперт». — 2008. — № 30 (619). Архивировано из первоисточника 3 Մայիսի 2013.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Kati Tonkin reviewing Jurgen Tampke, Czech-German Relations and the Politics of Central Europe: From Bohemia to the EU, in: The Australian Journal of Politics and History, March 2004 Findarticles.com Արխիվացված 2009-08-22 Wayback Machine
  5. ↑ A History of Modern Germany: 1840—1945. Hajo Holborn, Princeton University Press, 1982, p. 449
  6. ↑ Lumans, Valdis O., Himmler’s Auxiliaries: The Volksdeutsche Mittelstelle and the German National Minorities of Europe, 1939—1945, Chapel Hill, NC, USA: The University of North Carolina Press, 1993, pp. 243 and 257—260.
  7. ↑ Kashima, Tetsuden Judgment without trial: Japanese American imprisonment during World War II. — University of Washington Press[en], 2003. — С. 124. — ISBN 0-295-98299-3
  8. ↑ Transatlantic relations series. Germany and the Americas: Culture, Politics, and History : a Multidisciplinary Encyclopedia. Volume II / Adam, Thomas. — ABC-CLIO, 2005. — С. 181—182. — ISBN 1-85109-628-0
  9. ↑ Commission on Wartime Relocation and Internment of Civilians. Part 769: Personal justice denied / Kashima, Tetsuden. — University of Washington Press[en], 1997. — С. 287—288. — ISBN 0-295-97558-X
  10. ↑ Us and Them - The Enduring Power of Ethnic Nationalism(անգլ.) // Foreign Affairs : magazine. Архивировано из первоисточника 2 Մարտի 2008. «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  11. ↑ Arie Marcelo Kacowicz, Pawel Lutomski, Population resettlement in international conflicts: a comparative study, Lexington Books, 2007, p. 100, ISBN 0-7391-1607-X
  12. ↑ Text of Churchill Speech in Commons on Soviet=Polish Frontier(անգլ.) : journal. — The United Press, 1944.
  13. ↑ Alfred de Zayas, A Terrible Revenge, New York: Palgrave/Macmillan, 2006
  14. ↑ Detlef Brandes, Der Weg zur Vertreibung 1938—1945: Pläne und Entscheidungen zum «Transfer» der Deutschen aus der Tschechoslowakei und aus Polen, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 2005, pp. 398seqq., ISBN 3-486-56731-4 Google.de Արխիվացված 2014-08-29 Wayback Machine
  15. ↑ Klaus Rehbein, Die westdeutsche Oder/Neisse-Debatte: Hintergründe, Prozess und Ende des Bonner Tabus, Berlin, Hamburg and Münster: LIT Verlag, 2005, pp. 19seq. ISBN 3-8258-9340-5 Google.de Արխիվացված 2014-08-29 Wayback Machine
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Andreas Kunz, Wehrmacht und Niederlage: Die bewaffnete Macht in der Endphase der nationalsozialistischen Herrschaft 1944 bis 1945, 2nd edition, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 2007, p. 92, ISBN 3-486-58388-3
  17. ↑ А. Охрименко Гуманитарный вопрос в двусторонних казахстанско-германских отношениях Արխիվացված 2007-12-11 Wayback Machine // Analitika.org
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Matthew J. Gibney, Randall Hansen, Immigration and Asylum: From 1900 to the Present, 2005, p. 198, ISBN 1-57607-796-9, ISBN 978-1-57607-796-2
  19. ↑ Earl R. Beck, Under the Bombs: The German Home Front, 1942—1945, University Press of Kentucky, 1999, p. 176, ISBN 0-8131-0977-9
  20. ↑ Широкорад, Александр Борисович (2019 թ․ օգոստոսի 30). «Шоу на Вестерплатте». Независимая газета. nvo.ng.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գերմանացիների_արտաքսումը_Երկրորդ_համաշխարհային_պատերազմից_հետո&oldid=9396856» էջից