Մանիքեություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մանիքեական քուրմեր

Մանիքեություն, III դարում Սասանյան Իրանում ծագած գնոստիկական կրոն։ Հիմնադիրն է Մանին` ծնված Հարավային Միջագետքում, 216-ին։ Որդին էր Արշակունի իշխան Պատիկի (Պատակ), մոր անունը հավանաբար Մարիամ էր, ինչը վկայում է նրա հրեադավան կամ քրիստոնյա լինելը։ Մանին իր նոր կրոնի քարոզչությունն սկսել է Սասանյան արքա Շապուհ I-ի օրոք (240–271): Սկզբնական շրջանում վայելել է արքայի հովանավորությունը, բայց հետագայում, Վահրամ I արքան նրան մահապատժի է ենթարկել։ Մանիքեությունը շուտով տարածվել է Հռոմեական կայսրության սահմաններում, Մերձավոր Արևելքում, հասել մինչև Չինաստան։ VIII դ. վերջին մանիքեությունը դարձել է ույղուրական խաքանության պետական կրոնը։ Մանիքեական գրություններ հայտնաբերվել են Հյուսիսային Աֆրիկայում, Ֆայումում և Հյուսիս-Արևմտյան Թուրքեստանում։ Մանիի գլխավոր գրվածքներն են «Գաղտնիքների գիրքը», «Պատվիրանների գիրք ունկնդիրների համար», «Կենդանացուցիչ գիրքը» և այլն։

Մանիքեությունը բուդդայականության, զրադաշտականության, հունական մշակույթի և քրիստոնեության նպատակադրված համադրությունն էր։ Այստեղից էլ այն սուր վեճերը, թե այդ կրոններից ու տարրերից որ մեկը կարելի է ընդունել որպես ելակետային և կառուցվածքային։ Մինչև XIX դ. Մանիքեությունը համարվել է քրիստոնեական աղանդ։ Իրանագետները պաշտպանել են Մանիքեյության արևելյան ծագումը։ XX դ. կեսից, նոր աղբյուրների հայտնագործմամբ՝ Մանիքեության քրիստոնեական գաղափարներն է՛լ ավելի ցցուն են դարձել։ Բայց, հակառակ դրան, այն բնորոշվում է ոչ թե որպես քրիստոնեական աղանդ, այլ՝ յուրատեսակ կրոն, որը մրցակցության մեջ էր քրիստոնեության հետ։

Ուսմունքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մանիքեությունը եղել է դուալիստական ուսմունք, ներկայացրել Լույսի և Խավարի՝ որպես բնության հիմնական ուժերի միջև շարունակ ընթացող պայքարը, հետևաբար և բարոյական սկզբունքների՝ Բարու և Չարի պայքարը։ Աղանդների մեջ դուալիզմը առաջ էլ կար, բայց միայն Մանիի միջոցով է այն համակարգվել։ Հետագայում Մանիքեությունն իր վրա է կրել արևմտյան ազդեցությունը (գնոստիցիզմի և հրեա-քրիստոնեական)։ Հին գնոստիկյան համակարգերը՝ մարկիոնականությունը, բասիլիդականությունը, բարդածայնականությունը և գնոստիկականության այլ մնացորդները, հետագայում վերջնականապես լուծվել են մանիքեական կրոնի մեջ։

Մանիքեության չորս հիմնական մարգարեները, ձախից աջ՝ Մանի, Զրադաշտ, Բուդդա և Հիսուս։

Մանիքեության համաձայն, տիեզերքը, ինչպես նաև մարդը, իրենցից ներկայացնում են մթին և լուսավոր տարրերի մի խառնուրդ։ Տիեզերքի պատմությունը բաժանվում է երեք շրջանների. անցյալ, երբ Հոգին դեռևս չէր խառնված նյութի հետ, ներկա, երբ այդ երկու նախասկիզբները խառնվել են իրար, և առաջացել է լարվածություն ու բախում, և ապագա, երբ Չարը (Խավարը) և Բարին (Լույսը) բաժանված են երկու տարբեր գոտիների։ Երկու նախասկիզբներից յուրաքանչյուրն ունի իր թագավորը՝ Հայրը՝ Լույսի, և Իշխանը՝ Խավարի։ Խավարի իշխանը շրջապատված է դիվային ուժերով այն դեպքում, երբ Լույսը ուղարկում է իր աստվածային ճառագայթները։ Մարդը սատանայի իշխանությունից ազատագրվելու համար պետք է մաքրվի չարի տարրերից, այն է՝ նյութական նախասկզբից։ Աստված մարդուն ղեկավարելու համար ուղարկում է ուսուցիչներ՝ «Լուսո առաքյալներ». Բուդդային` Հնդկաստան, Զրադաշտին` Պարսկաստան, Քրիստոսին` Արևմուտք, իսկ Մանիին` Բաբելոնիա։ Մանին հենց այն Մխիթարիչ Հոգին է (Պարակլետոս), որին Քրիստոսը խոստացավ աշխարհ ուղարկել. «Իսկ Մխիթարիչը` Սուրբ Հոգին, որին Հայրը կուղարկի Իմ անունով, Նա ձեզ ամեն բան կուսուցանի...» (Հովհ. 14.26): Մանին իր նամակներում իրեն անվանել է «Հիսուս Քրիստոսի առաքյալ¦, որ եզրափակում և պսակում է «Լուսո առաքյալների» շարքը՝ գիտակցաբար ստեղծելով Արևելքը Արևմուտքի հետ միավորող համապարփակ համաշխարհային մի կրոն։ Մանիքեության բարոյախոսությունը պահանջել է ճգնական կյանք՝ խավարի տարրերից հեռու մնալու և լուսավորների հետ հարաբերության մեջ մտնելու համար։ Իսկական մանիքեցին չպետք է ունենար սեփականություն, ընտանիք և տուն, պետք է հրաժարվեր ամուսնությունից, գինուց, մսից, աշխարհիկ բոլոր վայելքներից։ Նա պետք է բարձր կանգնած լիներ ամեն զգայականությունից։ Մանիի հետևորդներից պահանջվել է խիստ պահեցողություն, աղոթքի կանոնավոր ժամեր։ Բայց քանի որ այդքան խիստ ճգնավորությունը և կատարյալ իմացության ձեռքբերումը հասանելի էր միայն քչերին, այդ պատճառով մանիքեցիները բաժանվել են երկու դասի՝ «ընտրյալների» կամ «կատարյալների»` կրոնը վարդապետող քարոզիչների, և «ունկնդիրների»։ Վերջիններս կարող էին ունենալ տուն, ընտանիք, մասնագիտություն և սեփականություն, բայց պարտավոր էին օթևան տալ «կատարյալներին», հոգալ նրաց մասին։

Մանին ուներ 12 աշակերտ՝ Քրիստոսի առաքյալների թվին հավասար, որ մանիքեցիներն ընտրել էին «կատարյալների» միջից և կոչել «ուսուցիչներ», իսկ 13-րդին անվանել նրանց «Գլուխը»։ «Ուսուցիչները» նշանակել են «վերադիտողներ»` թվով 72 հոգու, Քրիստոսի 72 աշակերտների թվով, վերջիններս էլ նշանակել են «երեցներ» (360 հոգու)։ Մանիքեցիները մերժել են մկրտության խորհուրդը, վարդապետել, որ զոհ մատուցելով և ծեսերով հնարավոր չէ փրկության հասնել, այլ՝ միայն աղոթքով։ Նրանք ամբողջ օրվա ընթացքում աղոթել են Արեգակին, գիշերը՝ Լուսնին, եթե այն երևում էր։ Մովսիսականությանը խոր ատելությամբ վերաբերվելով՝ մերժել են Հին կտակարանը, համարել, որ «Մովսեսին Օրենքը տվող և մարգարեների բերանով խոսող աստվածը, իսկական աստված չէ, այլ Խավարի տերը» (այսինքն՝ սատանան)։ Նոր կտակարանի գրքերը համարելով խեղաթյուրված՝ նրանք սրբագրել են դրանք, ընդունել միայն մի քանի պարականոն գրքեր, ինչպես՝ Թովմայի, Փիլիպպոսի, Պետրոսի, 12 առաքյալների ավետարանները, «Տիրոջ մանկությունը» խորագիրը կրող գիրքը ևն։

Մանիքեցիների նկատմամբ հալածանքները, որ սկիզբ են առել դեռևս III դ. 2-րդ կեսին Իրանում, չեն խանգարել այդ կրոնի լայն տարածմանը նաև Հռոմեական կայսրության սահմաններում դեռևս Դիոկղետիանոսի և Կոստանդին Մեծի ժամանակ։ IV դ. վերջին և V դ. սկզբին մանիքեցիների դեմ ուղղված հատուկ օրենքներ են ընդունվել։ Քրիստոնեական աշխարհում Մանիքեությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել միջնադարյան զանազան աղանդների վրա, ինչպիսիք են մծղնեությունը, պավլիկյանները, թոնդրակեցիները, բոգոմիլները ևն։ Այդ մասին և նրանց գաղափարախոսությունը քննադատող բազմաթիվ երկեր են գրվել (Պետրոս Սիկիլիացի, Պետրոս Վանական, Փոտ պատրիարք, Եվթիմիոս Ակմոնացի և ուրիշներ)։ Փոտ պատրիարքի՝ պավլիկյանների դեմ գրված գիրքը վերնագրված է «Մանիքեցիների վերածլման մասին»։

«Մանիքեցի» հորջորջումը դարձել է անվանարկող ածական։ Բյուզանդական Հուստինիանոս I կայսրը (527–565) այդպես է անվանել իր քաղաքական հակառակորդներին, թեև նրանք մանիքեցիների հետ ոչ մի առնչություն չեն ունեցել։

Մանիքեությունը Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև ապացույց չկա Հայաստանում Մանիքեության տարածված լինելու մասին, սակայն նրա գաղափարներն այստեղ օտարոտի չէին։ Մանիի մասին խոսել է Եզնիկ Կողբացին իր «Եղծ աղանդոց» գրքում։ Միջնադարյան հայ հեղինակները, անդրադառնալով մանիքեցիներին, ոչ միայն քննադատել են նրանց վարդապետությունը, այլև հետագայում հանդես եկած և Հայաստանում տարածված քրիստ. աղանդները՝ պավլիկյան, թոնդրակյան, համարել մանիքեցիների հետնորդներ։ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին թոնդրակեցիներին համարել է մանիքեցիների մնացորդներ («մնացելոցն ի նորոց Մանիքեցւոցն», «Մանիքեցւոց նորոյ թոնդրակեացն»), մանիքեցիների աշակերտներ («որք ի մանիքեցւոցն ուսեալք անուանելոցն թոնդրակեցիք»)։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Մելիք - Բախշյան Ստ., Պավլիկյան շարժումը Հայաստանում, Երևան, 1953։
  • Տեր - Մինասյան Երևան, Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Երևան, 1968, էջ 91–106:
  • Բարթիկյան Հ., Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում ըստ միջնադարի հայ և օտար հեղինակների (4–5-րդ դդ.), ԼՀԳ, 1984, դ 10

Աղբյուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո: