Համաշխարհային օվկիանոս
Համաշխարհային օվկիանոս, ջրոլորտի հիմնական մասը, որը կազմում է վերջինիս 94,2 %-ը՝ 1338 միլիոն կմ²։ Շրջապատում է բոլոր մայրցամաքներն ու աշխարհամասերը, թերակղզիներն ու կղզիները։ Բնորոշ հատկանիշներից մեկը աղի առկայությունն է ողջ ջրային տարածքում։ Եթե Համաշխարհային օվկիանոսում լուծված աղի ամբողջ պաշարը նստվածքի ձևով սփռվեր, ապա օվկիանոսի հատակին կգոյանար 57 մ հաստությամբ աղի շերտ[1]։
Մայրցամաքներն ու խոշոր կղզեխմբերը բաժանում են Համաշխարհային օվկիանոսը մի քանի մասերի՝ օվկիանոսների՝
Երբեմն սրանցից տարանջատում են նաև մեկ այլ օվկիանոս՝
Օվկիանոսների հատվածները կազմում են ծովերը, նեղուցները, ծովածոցերը։
Հետազոտությունների պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաշխարհային օվկիանոսի առաջին հետազոտողները եղել են ծովագնացները։ Շուրջերկրյա ճանապարհորդության ժամանակաշրջանում ուսումնասիրվել են մայրցամաքներ, օվկիանոսներ և կղզիներ։ Ֆեռնան Մագելանի (1519—1522), ապա նաև Ջեյմս Կուկի (1768—1780) ղեկավարած արշավախմբերը եվրոպացիներին հնարավորություն տվեցին պատկերացում կազմել Երկիր մոլորակի ցամաքները շրջապատող ջրային գոտիների և առհասարակ մայրցամաքների ուրվագծերի մասին։ Կազմվեցին առաջին քարտեզները։ 17-18-րդ դարերում գծագրվեցին ծովափնյա շրջանները, և համաշխարհային քարտեզն ստացավ ժամանակակից տեսք։ 17-րդ դարի կեսերին հոլանդացի աշխարհագրագետ Բերնխարդ Վարենն առաջարկեց օգտագործել «Համաշխարհային օվկիանոս» տերմինը՝ նկատի ունենալով Երկրի ջրային մակերեսը։
1872 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Պորտսմութ անգլիական նավահանգստից ճանապարհ է ընկնում «Չելենջեր» (անգլ.՝ HMS Challenger) առագաստանավը՝ հատուկ նախատեսված առաջին օվկիանոսահետազոտության արշավախմբի համար[2]։
Համաշխարհային օվկիանոսի ժամանակակից հասկացությունը 20-րդ դարի սկզբին կազմել է ռուս-խորհրդային աշխարհագրագետ, օվկիանոսագետ և քարտեզագետ Յուլի Շոկալսկին (1856-1940)։ Նա առաջինն է, ով գիտության ոլորտ է ներմուծել «Համաշխարհային օվկիանոս» տերմինը՝ համարելով բոլոր օվկիանոսները (Ատլանտյան, Խաղաղ, Հնդկական, Հյուսիսային սառուցյալ) վերջինիս մաս։
20-րդ դարի երկրորդ կեսին սկսվել է օվկիանոսների հատակի մշտական և խոր ուսումնասիրություն։ Ձայնատեղորոշման մեթոդով կարողացան ավելի լավ հասկանալ օվկիանոսների հատակի ռելիեֆը, խորությունը։
Օվկիանոսների աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընդհանուր ֆիզիկաաշխարհագրական տվյալներ[3]՝
- Միջին ջերմաստիճան - 5 °C
- միջին ճնշումը - 20 ՄՊա
- միջին խտություն - 1,024 գ/սմ³
- միջին խորություն - 3730 մ
- ընդհանուր զանգված - 1,4·10²¹ կգ
- ընդհանուր ծավալ - 1370 միլիոն կմ³
- ջրածնային ցուցիչ - 8,1±0,2։
Համաշխարհային օվկիանոսի հատակին առանձնացնում են հետևյալ մասերը՝
- մայրցամաքային ծանծաղուտ՝ մինչև 200 մ խորությամբ տարածքներ, որտեղ լույսը թափանցում է և կարող է նպաստել բույսերի աճին
- մայրցամաքային լանջ՝ մինչև 2500 մ խորությունը՝ ծանծաղուտից մինչև օվկիանոսի հատակ իջնող հատված
- օվկիանոսի հատակ՝ ամենաընդարձակ տարածքն է՝ 4-5 հզ մ խորությամբ։
Օվկիանոսի ամենախոր հատվածները կոչվում են փողրակներ, անդունդներ կամ իջվածքներ։ Ամենախորը Մարիանյան իջվածքն է՝ Խաղաղ օվկիանոսում 11 022 մ խորությամբ։ Այն հայտնաբերվել է 1951 թվականին բրիտանական «Չելենջեր II» սուզանավով, որի պատվին անդունդի մի մասն անվանակոչվել է «Չելենջերի անդունդ»։ Ատլանտյան օվկիանոսում է գտնվում Պուերտո Ռիկոյի, իսկ Հնդկական օվկիանոսում՝ Ճավայան անդունդները։
Համաշխարհային օվկիանոսի ջուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաշխարհային օվկիանոսի ջուրը կազմում է Երկիր մոլորակի ջրոլորտի մեծ բաժինը։ Դրան բաժին է ընկնում Երկիր մոլորակի ջրային պաշարի 96 %-ը (1338 միլիոն կմ³)։
| Համաշխարհային օվկիանոսի ջրհավաք ավազանի քարտեզ | ||
|---|---|---|
|
Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրեր Խաղաղ օվկիանոսի ջրեր] Ատլանտյան օվկիանոսի ջրեր |
Հնդկական օվկիանոսի ջրեր Միջերկրական ծովի ջրային ավազան |
Ներքին ջրեր |
Ջրի ֆիզիկական հատկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օվկիանոսի ջուրը դանդաղ է տաքանում և դանդաղ է սառում, որը մեղմացնում է երկրագնդի կլիման։ Եթե չորային երկրներում Արեգակների ճառագայթների տակ գետինը տաքանում է 70-80 °C, ապա օվկիանոսի ջրի մակերեսային շերտը՝ 28-30 °C։ Մերձբևեռային շրջաններում ջուրը սառն է, բայց աղիության պատճառով սառցակալում է ոչ թե 0 °C-ի պայմաններում, այլ -1 °C - -2 °C-ում։ Այնուամենայնիվ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսում առաջանում է 1-3 մ հաստության սառցաշերտ։
Արեգակից ստացած ջերմությունը ջրային հոսքերի միջոցով անընդհատ վերաբաշխվում է։ Հասարակածային շրջաններից տաք ջրերը տեղափոխվում են դեպի բևեռային սառը շրջաններ, և հակառակը։ Բայց Արեգակի ճառագայթների անհավասարաչափ բաշխման պատճառով բևեռային ջրերը միևնույնն է ավելի սառն են՝ ջրի շրջապտույտը հաշվի չառնելով։
Ջրի քիմիական կազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| Նյութ | ‰ ջրից | % ընդհանուրից | ||
|---|---|---|---|---|
| Քլորիդ | 19 | .3 | 55 | .0 |
| Սոդիում | 10 | .8 | 30 | .6 |
| Սուլֆատ | 2 | .7 | 7 | .7 |
| Մագնեզիում | 1 | .3 | 3 | .7 |
| Կալցիում | 0 | .41 | 1 | .2 |
| Բիկարբոնատ | 0 | .10 | 0 | .4 |
| Բրոմիդներ | 0 | .07 | 0 | .2 |
| Կարբոնատ | 0 | .01 | 0 | .05 |
| Բորատ | 0 | .01 | 0 | .01 |
| Ֆլորիդ | 0 | .001 | < 0 | .01 |
| Այլ | < 0 | .001 | < 0 | .01 |
Ջրի աղիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օվկիանոսի ջուրն աղի է։ Մեկ լիտրում պարունակում է 35 գ աղ։ Օվկիանոսի տարբեր մասերում ջրի աղիության միջին ցուցանիշը տարբեր է։ Կիսափակ ծովերում աղիության տարբերությունը մեծ է։ Օրինակ՝ Բալթիկ ծովի արևելյան մասում՝ 3-5 գ/լ, արևմուտքում՝ 20-25 գ/լ, Սև ծովում՝ 18-22 գ/լ, Կարմիր ծովում՝ 40 գ/լ։
Ծովածոցերում չոր կլիմայական պայմաններում ջուրն արագ է գոլորշիանում, աղերը կուտակվում են հատակին, որից հետո գոյանում է աղհանք։
Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հնդկական օվկիանոսը Երկրի՝ մեծությամբ 3-րդ օվկիանոսն է, որը ծածկում է մոլորակի ջրային մակերևույթի մոտ 20%-ը։
- Ծովային ջրերում ոսկու ամենամեծ պարունակությունը գրանցվել է Բալթիկ ծովում։
- Հրաբխային ակտիվությունն օվկիանոսի ընդերքում բավական հաճախ հանդիպող երևույթ է։ Շատ «ցամաքային» հրաբուխներ ժամանակին եղել են ջրի տակ։
- Ամենաբարձր մակընթացությունը հասնում է մինչև 16 մետրի, իսկ հետևել դրանց կարելի է ԱՄՆ-ի և Կանադայի լողափերին՝ Ֆանդի ծովածոցում։
- Ամենաթափանցիկ օվկիանոսային ջրերն են համարվում Անտարկտիդայի ափերին Ուեդդելի ծովի ջրերը։
- Մոտ 3.5 միլիարդ մարդու համար օվկիանոսը սննդի հիմնական աղբյուրն է։
- Ամենաբարձր ցունամին եղել է մոտ 60 մ, այն դեպքում, երբ օվկիանոսի ընդերքում հաճախ գրանցվում են 100 մ և ավելի բարձրությամբ ալիքներ։
- Ներկայումս օվկիանոսի ջրերում բնակվում է Երկրի վրա գոյություն ունեցող բոլոր կենդանատեսակների մոտ 70%-ը։
- Յուրաքանչյուր տարի օվկիանոս է նետվում 3 անգամ ավելի շատ աղբ, քան ձկների քաշն է, որոնց որսում են։ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսում լողում է հարյուր միլիոնավոր տոննա աղբից կազմված հսկայական կույտ[4]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Գագիկ Արծրունի - «Առաջինը։ Հանրագիտարանային տեղեկատու»։ Երևան, Ան-Ջո ՍՊԸ հրատարակչություն, 2007
- ↑ Գիրք։ Գլուխ՝ Происхождение и развитие океана, պատասխանատու՝ Богданов Ю. А., Каплин П. А., Николаев С. Д., վայր՝ Մոսկվա, հրատարակչություն՝ Мысль (издательство, Москва), թվական՝ 1978, էջեր՝ =160, էջ՝ 10
- ↑ Հեղինակ՝ Пол Хендерсон: Գլուխ՝ Неорганическая биохимия, 1985 թվական
- ↑ «Հետաքրքիր փաստեր օվկիանոսների մասին (լուսանկարներ)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 15-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- За тайнами Нептуна / Науч. ред. и послесл. А. А. Аксёнова. — Мысль, 1976. — 399 с. — (XX век: Путешествия. Открытия. Исследования).
- Вегенер А. Происхождение континентов и океанов / Пер. с нем. П. Г. Каминского под ред. П. Н. Кропоткина. — Наука, 1984. — 285 с.
- Степанов В. Н. Океаносфера. — Мысль, 1983. — 270 с.
- Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. — Гидрометеоиздат, 1980. — 382 с.
- Гусев А. М. Основы океанологии. — Изд-во МГУ, 1983. — 246 с.
- Гусев А. М. Антарктида. Океан и атмосфера. — Просвещение, 1983. — 151 с.
- Перрен Ж., Клуазо Ж. Океаны / Пер. с фр. — М.։ Летний сад, 2011. — 320 с., ил., 400 экз., ISBN 978-5-98856-126-2
- Моисеев П. А. Биологические ресурсы Мирового океана. — 2-е изд. — Агропромиздат, 1989. — 366 с. — ISBN 5-10-000265-4
- Захаров Л. А. Введение в промысловую океанологию. — Калининград, 1998. — 83 с.
- Географический энциклопедический словарь / Гл. ред.[Трёшников, Алексей Фёдорович. — 2-е изд., доп. — Советская энциклопедия, 1989. — 591 с.