Jump to content

Ափիոնի արտադրություն Աֆղանստանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ափիոնի արտադրություն Աֆղանստանում
Aspect in a geographic region Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրԱֆղանստան Խմբագրել Wikidata

Աֆղանստան ունի ափիոնի կակաչի մշակման և բերքահավաքի վաղուցվա պատմություն։ 2021 թվականի դրությամբ Աֆղանստանը արտադրում է աշխարհում ապօրինի հերոինի ավելի քան 90%-ը և եվրոպական պաշարների ավելի քան 95%-ը[1][2]։ Ափիոնի համար Աֆղանստանում ավելի շատ հող է օգտագործվում, քան Լատինական Ամերիկայում կոկա բույսի մշակման համար։ Երկիրը 2001 թվականից համարվում է աշխարհում ապօրինի թմրամիջոցներ արտադրող առաջատար երկիրը[3]։

Կակաչի պլանտացիա Նիմրուզ նահանգի Գոստան հովտում

2007 թվականին դեղագործական ոլորտի ափիոնի 93%-ը տրամադրում էր Աֆղանստանը[4]։ Մինչև 2019 թվականը Աֆղանստանն արտադրում էր համաշխարհային շուկայի ափիոնի մոտ 84%-ը[5]։ Սրա արտահանման արժեքը կազմում է մոտ 4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, որի մեկ քառորդը վաստակում են ափիոնի ֆերմերները, իսկ մնացածը բաժին է ընկնում շրջանի պաշտոնյաներին, ապստամբներին, պատերազմի ղեկավարներին և թմրանյութեր վաճառողներին[6]։ Մինչև Թալիբների կողմից արգելքը՝ նախորդող յոթ տարիների ընթացքում (1994–2000), ափիոնից ստացված համախառն եկամտի մեջ աֆղան ֆերմերների բաժինը բաշխվում էր 200 000 ընտանիքների միջև[7]։ Իրենց կառավարման տարիների ընթացքում թալիբները տարբեր դիրքորոշումներ որդեգրեցին ափիոնի վերաբերյալ։ 1990-ական թվականներից կիրառվող դաժան սահմանափակումները նախերգանք էին 2000 թվականին կրոնական հողի վրա լիարժեք և շատ արդյունավետ արգելքի համար։ Աֆղանստանի պատերազմը (2001-2022 թվականներ)՝ 2001 թվականից սկսած, նշանակում էր, որ արգելքը գործելու էր կարճ ժամանակով[8]։ Ափիոնի առևտուրը ակտիվացավ 2006 թվականին, այն բանից հետո, երբ թալիբները կորցրեցին վերահսկողությունը տեղի ռազմական ղեկավարների նկատմամբ:Չնայած նրան, որ նախկինում արգելել էին ափիոնի առևտուրը, այնուամենայնիվ օգտագործում էին ափիոնից ստացված փողերը՝ երկու տասնամյակ տևած արշավը Աֆղանստանի հետ գրավումը խթանելու համար[8], ովքեր իրենց տարեկան եկամուտների 60%-ը ստանում էին ափիոնի առևտրից[9]։ Աֆղանստանի այն ժամանակվա կառավարությունը նույնպես արգելեց արտադրությունը, չնայած թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի կոալիցիոն ռազմական ուժերի ջանքերին, արգելքը քիչ ազդեցություն ունեցավ արտադրությունը դադարեցնելու համար։ 2021 թվականին` Քաբուլի անկումից հետո (2021 թվական), ափիոնի առևտուրը սկսեց զարգանալ, ֆերմերների մեծամասնությունը 2022 թվականի գարնանը բերքահավաքի համար որոշակի չափով սկսեցին ափիոնի ցանքսը։ 2022 թվականին ապրիլին թալիբները կրկին արգելեցին արտադրությունը՝ կակաչի բերքահավաքի ժամանակ[8]։ 2023 թվականի նոյեմբերին ՄԱԿ-ի զեկույցը ցույց տվեց, որ ամբողջ Աֆղանստանում կակաչի մշակումը նվազել է ավելի քան 95%-ով՝ այլևս չլինելով աշխարհում ափիոնի ամենամեծ արտադրողը։ 2023 թվականին ՄԱԿ-ը հայտարարեց, որ Մյանմարի Չին և Սագաինգ նահանգները արտադրել են բերքահավաքի կակաչը՝ գերազանցելով Աֆղանստանին։ Կակաչի մշակման աճը տարածվել է մինչև Մանիպուր՝ հնդկական նահանգ։ Տեղեկություններ կան, որ կուկի-չին գրոհայինների ֆինանսավորումը գալիս է կակաչի արտահանումից[10][11]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հերոինի արտադրության շրջանները աշխարհի քարտեզի վրա

Չոր կլիման և թարմ մթերքների տեղափոխման դժվարությունները դժվարացնում են արտահանվող գյուղատնտեսությունը Աֆղանստանում։ Այնուամենայնիվ, ափիոնի կակաչը երաշտի ժամանակ դիմացկուն է, չի փչանում երկար ճանապարհներին, հեշտ է տեղափոխել և պահել, և վաճառվում է ավելի թանկ գնով[12]։ Չոր ափիոնի վաճառքի գինը մոտավորապես 125 դոլար է մեկ կիլոգրամի համար (2007 թվականի գները) աֆղան ֆերմերը կարող էր 17 անգամ ավելի շատ շահույթ ստանալ ափիոնի կակաչից (4622 դոլար մեկ հեկտարի համար), քան ցորենից (266 դոլար մեկ հեկտարի համար)։

Աֆղանստանն առաջին անգամ սկսեց զգալի քանակությամբ ափիոն արտադրել 1950-ականների կեսերին՝ իր հարևան Իրանին մատակարարելու համար, այն բանից հետո, երբ այնտեղ արգելվեց կակաչի մշակումը։ Աֆղանստանը և Պակիստանն ավելացրեցին արտադրությունը և դարձան ափիոնի հիմնական մատակարարները 1970-ականների կեսերին Արևմտյան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում, երբ քաղաքական անկայունությունը, զուգորդված երկարատև երաշտի հետ, խաթարեց մատակարարումները Ոսկե եռանկյունուց (Հարավարևելյան Ասիա) Ոսկե եռանկյունի.[13]

Խորհրդային շրջան (1979–1989)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն բանից հետո, երբ Աֆղանստանում Խորհրդային միության կողմից աջակցություն ունեցող ձախ թևի կառավարությունը չկարողացավ ձեռք բերել ժողովրդի աջակցությունը, սոցիալստները (Խորհրդա-աֆղանական պատերազմ) որոշեցին ներխուժել Աֆղանստան։ Դիմադրության մի շարք առաջնորդներ՝ հատկապես Գյուլբուդդին Հեքմաթյարը, Մոլլան (Նասիմ Ախունդզադա) և Իսմաթ Մուսլիմը, կենտրոնացան իրենց շրջաններում ափիոնի արտադրության ավելացման վրա՝ ֆինանսավորելու իրենց գործողությունները՝ անկախ դրա իսլամական «հարամ» կարգավիճակից։ 1982-1983 թվականներին արտադրությունը կրկնապատկվել է մինչև 575 մետրիկ տոննա[14][15]։ Այն բանից հետո, երբ Աֆղանստանում Խորհրդային միության կողմից աջակցություն ունեցող ձախ թևի կառավարությունը չկարողացավ ձեռք բերել ժողովրդի աջակցությունը, սոցիալստները (Խորհրդա-աֆղանական պատերազմ) որոշեցին ներխուժել Աֆղանստան։ Դիմադրության մի շարք առաջնորդներ՝ հատկապես Գյուլբուդդին Հեքմաթյարը, Մոլլան (Նասիմ Ախունդզադա) և Իսմաթ Մուսլիմը, կենտրոնացան իրենց շրջաններում ափիոնի արտադրության ավելացման վրա՝ ֆինանսավորելու իրենց գործողությունները՝ անկախ դրա իսլամական «հարամ» կարգավիճակից։ 1982-1983 թվականներին արտադրությունը կրկնապատկվել է մինչև 575 մետրիկ տոննա[14][16]։ (Այդ ժամանակ Միացյալ Նահանգները մշակել էր մոջահեդներին աջակցելու՝ «ձեռքի երկարության» ռազմավարությունը, որի հիմնական նպատակն էր դանդաղորեն դուրս բերել Խորհրդային Միությունը քայքայման միջոցով, այլ ոչ թե արագ և վճռական տապալում իրականացնել)։ Հեքմաթյարը, ով աջակցություն էր ստանում ԿՀՎ-ի և Պակիստանի կողմից, կառուցել է առնվազն վեց հերոինի վերամշակման գործարան Կոհ Ի Սուլթանում՝ Պակիստանի հարավ-արևմուտքում, այն ժամանակ, երբ մյուս ռազմական ղեկավարները բավարարվում էին հում ափիոնի վաճառքով։ Նասիմ Ախունդզադան, ով վերահսկում էր կակաչի աճեցման ավանդական շրջանը՝ Հիլմեդի հյուսիսը, սահմանեց ափիոնի արտադրության քվոտաներ, որոնք, ըստ լուրերի, կիրառել է նույնիսկ խոշտանգումների և ծայրահեղ բռնությունների միջոցով։ Մարդկանց թրաֆիքինգի նկատմամբ վերահսկողությունը առավելագույնի հասցնելու նպատակով Նասիմը գրասենյակ էր պահում Իրանի Զահիդան քաղաքում[17]։ Սոցիալիստները պնդում էին, որ ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական գործակալության (ԿՀՎ) գործակալներն օգնում էին Աֆղանստանից մաքսանենգ ճանապարհով ափիոն տեղափոխելուն կա՛մ Արևմուտք՝ Աֆղանստանի դիմադրության համար գումար հավաքելու, կա՛մ Խորհրդային Միություն՝ թմրանյութերից կախվածության միջոցով թուլացնելու նպատակով։ Ալֆրեդ Մակքոյի խոսքերով, ԿՀՎ-ն աջակցել է տարբեր աֆղանական թմրաբարոնների, ինչպիսիք են Գյուլբուդդին Հեքմաթյարը[18], Հաջի Այուբ Աֆրիդին և այլք։ Մյուս գործոնը Պակիստանի ներսում մոջահեդներին արմատախիլ անելու ջանքերն էին (որի միջգերատեսչական հետազախուզությունը, զուգադիպությամբ պարզվեց, որ մոհաջիդների կողմնակիցն է)։ Պակիստանի կառավարությունը, Միացյալ Նահանգների Միջազգային զարգացման գործակալությունը (USAID) և այլ խմբեր ներգրավված են եղել Աֆղանստանին սահմանակից Հյուսիսարևմտյան սահմանամերձ նահանգի (այժմ՝ Խայբեր Փախտունխվա) որոշ հատվածներում կակաչի մշակման վերացմամբ։ Ափիոնի արդյունաբերությունը 1980-ականներին Պակիստանից տեղափոխվեց Աֆղանստան[19]։ Մյուս գործոնը Պակիստանի ներսում մոջահեդներին արմատախիլ անելու ջանքերն էին (որի միջգերատեսչական հետազախուզությունը, զուգադիպությամբ պարզվեց, որ մոհաջիդների կողմնակիցն է)։ Պակիստանի կառավարությունը, Միացյալ Նահանգների Միջազգային զարգացման գործակալությունը (USAID) և այլ խմբեր ներգրավված են եղել Աֆղանստանին սահմանակից Հյուսիսարևմտյան սահմանամերձ նահանգի (այժմ՝ Խայբեր Փախտունխվա) որոշ հատվածներում կակաչի մշակման վերացմամբ։ Ափիոնի արդյունաբերությունը 1980-ականներին Պակիստանից տեղափոխվեց Աֆղանստան[19][20]։

Պատերազմի ժամանակաշրջանը (1992-1996 թվականներ)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ 1989 թվականին խորհրդային բանակը ստիպված եղավ դուրս գալ, Աֆղանստանի Հանրապետության և մոջահեդների միջև քաղաքացիական պատերազմը շարունակվեց մինչև կառավարության փլուզումը՝ 1992 թվականին։ Կառավարության անկումը ստեղծեց իշխանության վակուում. տարբեր մոջահեդական խմբավորումներ սկսեցին պայքարել միմյանց դեմ իշխանության համար։ Այն բանից հետո, երբ Արևմուտքի աջակցությունը դադարեցվեց, նրանք սկսեցին գնալ նորից կակաչի մշակմանը՝ իրենց ռազմական գոյությունը ֆինանսավորելու համար։

Թալիբանի վերելքը (1996–2001)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1999 թվականին՝ թալիբների տիրապետության ժամանակ, Աֆղանստանը տեսավ ափիոնի ռեկորդային բերք՝ 4500 մետրիկ տոննա (4400 երկար տոննա (անգլիական տոննա); 5000 կարճ տոննա (ամերիկյան տոննա))[21]։ 2000 թվականի հուլիսին թալիբների առաջնորդ մոլլա Մուհամեդ Օմարը, ով աշխատում էր ՄԱԿ-ի հետ Աֆղանստանում հերոինի արտադրությունը վերացնելու համար, հայտարարեց, որ կակաչի աճեցումը հակասում է իսլամին, ինչը հանգեցրեց աշխարհում թմրամիջոցների դեմ պայքարի ամենահաջող արշավներից մեկին։ Թալիբները կակաչի աճեցման արգելք էին սահմանել սպառնալիքները, բռնի ոչնչացումը և խախտողներին հրապարակային պատժելու միջոցը։ Արդյունքում 99%-ով կրճատվել է թալիբների կողմից վերահսկվողհատվածներում ափիոնի կակաչի մշակման տարածքները, որն այն ժամանակ կազմում էր հերոինի համաշխարհային պաշարների մոտ երեք քառորդը[22]։ Արգելքը գործեց բավականին կարճ ժամանակ՝ 2001 թվականը՝ թալիբների տապալումը։ Այնուամենայնիվ, որոշ մարդիկ ենթադրում են, որ որոշ կողմեր շահել են Արգելքի ժամանակ գների բարձրացումից։ Ոմանք նույնիսկ կարծում էին, որ դա շուկայական մանիպուլյացիայի ձև էր որոշ նարկոբարոնների կողմից։ Չորացրած ափիոնը, ի տարբերություն գյուղմթերքների մեծ մասի, կարելի է հեշտությամբ պահել երկար ժամանակ՝ առանց սառնարանի կամ այլ թանկարժեք սարքավորումների։ Գաղտնի թաքստոցներում պահվող ափիոնի հսկայական պաշարներով թալիբները և թմրանյութերի առևտրով զբաղվող մյուս խմբերը, տեսականորեն, կարող են հսկայական անձնական շահույթներ ստանալ 2000 թվականի արգելքից և սեպտեմբերի 11-ի հարձակումներին հաջորդած քաոսի ընթացքում[23][24][25][26]։

Աֆղանական պատերազմը (2001-2021 թվականներ)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2001 թվականի նոյեմբերին՝ Աֆղանստանի պատերազմի բռնկման պատճառով տնտեսության փլուզումը և եկամտի այլ աղբյուրների բացակայությունը, երկրի ֆերմերներից շատերին ստիպեցին արտահանման համար դիմել ափիոնի աճեցմանը (2004 թվականին կազմում էր 1300 կմ2 կամ 500 քառակուսի մղոն՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության թմրամիջոցների և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակի տվյալներով)։ 2001թ. դեկտեմբերին մի շարք նշանավոր աֆղանցիներ, ՄԱԿ-ի հովանու ներքո, հավաքվեցին Գերմանիայի Բոնն քաղաքում` մշակելու Աֆղանստան պետության վերականգնման ծրագիր՝ ներառյալ նոր սահմանադրության ընդունում և համապետական ընտրություններ։ Որպես այս համաձայնագրի մաս՝ Միացյալ Թագավորությունը (Մեծ Բրիտանիա) նշանակվեց Աֆղանստանում թմրամիջոցների դեմ պայքարի խնդիրների լուծման առաջատար երկիր։ Աֆղանստանն այնուհետև կիրառության մեջ դրեց իր նոր սահմանադրությունը և անցկացրեց համապետական ընտրություններ։ 2004 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Համիդ Քարզայը պաշտոնապես երդվեց որպես ժողովրդավարական Աֆղանստանի նախագահ։

Տարածաշրջանային անվտանգության սպառնալիքներ և ափիոնի կակաչի աճեցման մակարդակը 2007–2008 թթ.

Հաջորդող երեք վեգետացիոն սեզոններից երկուսի ժամանակ եղել է ափիոնի կակաչի աճեցման ռեկորդային մակարդակ։ Կոռումպացված պաշտոնյաները միգուցե կարողանային խաթարել կառավարության ջանքերը՝ օրենքն և կարգուկանոնը պահպանելու համար։ Աֆղան ֆերմերներն ասում են, որ «կառավարաության պաշտոնյաները կաշառք էին ընդունում թմրանյութերի առևտրի վրա աչք փակելու համար, մինչդեռ պատժում էին աղքատ ափիոն աճեցնողներին»:"[27] Աֆղանստանում կակաչի աճեցումը դադարեցնելու մեկ այլ խոչընդոտ էր ԱՄՆ-ի զինվորականների և աֆղանական պատերազմի հրամանատարների անախորժ համագործակցությունը թմրանյութերի առևտրով զբաղվողներին որսալու հարցում։ Թալիբների բացակայության պայմաններում պատերազմական ղեկավարները հիմնականում վերահսկում էին ափիոնի առևտուրը, բայց մյուս կողմից էլ օգնում էին ամերիկյան ուժերին հետախուզության մեջ, տեղական հետախուզություն տրամադրելով և նույնիսկ մասնակցելով ռազմական գործողություններին, որպեսզի իրենց տարածքները հեռու պահեն Ալ-Կաիդայից և Թալիբան ապստամբներից։ Թեև Միացյալ Նահանգների և նրա դաշնակիցների ջանքերը թմրանյութերի առևտրի դեմ պայքարում ակտիվացել էին, այդ ջանքերը խոչընդոտ դարձան, որ թմրանյութերի վաճառքով զբաղվող շատ կասկածյալներ դարձան Կարզայի կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյաներ[28]։ Միավորված ազգերի կազմակերպության թմրամիջոցների և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակը (ՄԱԹՀՊԳ) 2006 թվականին գնահատել է, որ երկրի 2,7 միլիարդ դոլար տարեկան ՀՆԱ-ի 52%-ը գոյանում է թմրանյութերի առևտուրից[29]։ Արտադրության աճը կապված էր անվտանգության իրավիճակի վատթարացման հետ, քանի որ կայուն անվտանգություն ունեցող տարածքներում արտադրությունը նկատելիորեն ցածր էր[30]։ Ոմանք ասում էին, որ կակաչի մշակաբույսերի վերացումը կենսունակ տարբերակ չէ, քանի որ կակաչի վաճառքը նպաստում է Աֆղանստանի գյուղական ֆերմերների ապրուստին։ Բնակչության մոտ 3,3 միլիոնը զբաղվում էր ափիոնի արտադրությամբ[31]։ Ափիոնն ավելի եկամտաբեր էր, քան ցորենի արտադրությունը, ուստի ափիոնի դաշտերի ոչնչացումը կարող էր հանգեցնել աղքատ բնակչության դժգոհությանը և անկարգությունների[32]։ Այնուամենայնիվ, կակաչի ոչնչացման որոշ ծրագրեր արդյունավետ են եղել՝ հատկապես հյուսիսային Աֆղանստանում։ Բալխի նահանգապետ Ուստադ Աթա Մոհամմադ Նուրիի ափիոնի ոչնչացման ծրագիրը 2005-2007 թվականներին հաջողությամբ նվազեցրեց կակաչի մշակումը Բալխ նահանգում՝ 2005 թվականին 7200 հեկտարից (18000 ակր) մինչև 2007 թվականը հասավ զրոյի[33]։ 2013 թվականին Աֆղանստանում ափիոնի ռիսկի գնահատումը, որը հրապարակվել է ՄԱԿ-ի ՄԱԹՀՊԳ-ի կողմից, ցույց է տալիս, որ թալիբները 2008 թվականից ի վեր աջակցում էին կակաչի ֆերմերներին՝ որպես ապստամբների եկամտի աղբյուր[34]։ ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի միջազգային թմրամիջոցների դեմ պայքարի և իրավապահ մարմինների հարցերով քարտուղարի օգնական Թոմաս Շվեյխը 2007 թվականի հուլիսի 27-ին Նյու Յորք Թայմսում պնդում է, որ ափիոնի արտադրությունը պաշտպանված է Համիդ Քարզայի կառավարության կողմից։ Թալիբները, ինչպես նաև Աֆղանստանում քաղաքական հակամարտության բոլոր կողմերն ու հանցագործները, շահում էին ափիոնի արտադրությունից, և, ըստ Շվեյխի, ԱՄՆ զինվորականները աչք էին փակում ափիոնի արտադրության վրա, քանի որ այն առանցքային չէին համարում իրենց հակաահաբեկչական առաքելության մեջ[35][36]։ 2010 թվականի մարտին ՆԱՏՕ-ն մերժեց Աֆղանստանում կակաչ ցողելու Ռուսաստանի առաջարկները՝ պատճառաբանելով և մտահոգություն հայտնելով, որ այն կազդի աֆղան ժողովրդի եկամուտների վրա[37]։ Մեղադրանքներ են հնչել նաև Աֆղանստանում թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության մեջ ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի ներգրավվածության վերաբերյալ՝ այն կապելով թալիբների հետ[38]։ 2010 թվականի հոկտեմբերի 28-ին Ռուսաստանի Թմրամիջոցների վերահսկման դաշնային ծառայության գործակալները միացան Աֆղանստանի և ԱՄՆ-ի թմրանյութերի դեմ պայքարի ուժերին՝ Ջալալաբադի մերձակայքում թմրանյութերի արտադրության հիմնական տեղամասը ոչնչացնելու գործողությանը։ Գործողության ընթացքում ոչնչացվել է 932 կգ (2055 ֆունտ) բարձրորակ հերոին և 156 կգ (344 ֆունտ) ափիոն,ինչպես նաև մեծ քանակությամբ տեխնիկական սարքավորումներ, ինչի արժեքը կազմել է 250 միլիոն ԱՄՆ դոլար։ Սա ռուսական գործակալների մասնակցությամբ առաջին հակաթմրանյութային գործողությունն էր։ Թմրամիջոցների վերահսկման դաշնային ծառայության տնօրեն Վիկտոր Իվանովի խոսքով, դա առաջընթաց է արձանագրում Մոսկվայի և Վաշինգտոնի հարաբերություններում։ Համիդ Քարզայը գործողությունն անվանել է Աֆղանստանի ինքնիշխանության և միջազգային իրավունքի խախտում[39][40]։ Ինչպես Վիետնամի պատերազմի[41] ժամանակ Հնդկաչինում, այնպես էլ այս դեպքում, ԱՄՆ-ի ներխուժումն իրականում հանգեցրեց ափիոնի արտադրության զանգվածային աճին, ընդ որում, վերոհիշյալ արտադրության վերացման ջանքերը հիմնականում ցուցադրություն էին։ Աֆղանստանի վերակառուցման հատուկ գլխավոր տեսուչի 2014 թվականի զեկույցում ասվում է, որ «ափիոնի կակաչի աճեցման մակարդակն ավելացել է ավելի քան 200,000 հեկտարով՝ 2001 թվականից ի վեր», և այն, որ «ափիոնի կակաչի աճեցման մակարդակը ևս գտնվում է ամենաբարձր մակարդակի վրա՝ չնայած 7,8 միլիարդ դոլարին, որը հատկացվել է թմրամիջոցների դեմ պայքարին» և եզրակացնում է. Թմրամիջոցների դեմ պատերազմը, կարծես՝մդուրս է եկել և՛ ԱՄՆ կառավարության, և՛ միջազգային հանրության օրակարգից, չնայած այն հանգամանքին, որ անհնար է մշակել 2014 թվականից հետո Աֆղանստանի համար համահունչ և արդյունավետ ռազմավարություն՝ առանց ափիոնի հարցի լիարժեք լուծման։ Քանի դեռ ապստամբների հրամանատարները կարող են իրենց ֆինանսավորել ափիոնի առևտրի միջոցով, և քանի դեռ կոռումպացված պաշտոնյաները օգուտ էին քաղում անօրինական տնտեսությունից և երկրի որոշ շրջաններում, խաղաղություն հաստատելը այս պայմաններում, քիչ հավանական է[42]։ </blockquote 2014 թվականի դեկտեմբերին անցկացված ՄԱԿ-ի ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի համատեղ ծրագիր հետազոտություն[43], ինչը ցույց է տվել, որ ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում աճել է 7%-ով։ Ափիոնի արտադրության մեջ ակնհայտորեն փոքր փոփոխության ապացույցները հաստատվում են BBC-ի 2015 թվականի հուլիսի 20-ի զեկույցում.[44]

Միջազգային զորքերի 9 տարվա ինտենսիվ մարտերը չդադարեցրին արտադրությունը։ Փաստորեն, այն միայն վատացավ։ Միակ տարբերությունն այն էր, որ այն դուրս էր մղվել կենտրոնական բնակեցված գոտուց դեպի Հիլմենդի ջրանցքից այն կողմ գտնվող ավելի քիչ կառավարվող վատ տարածքներ։

Օտարերկրյա միջամտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոտ 40,000 օտարերկրյա զինվորականներ փորձել են «անվտանգություն» ապահովել Աֆղանստանում, հիմնականում 32,000 կանոնավոր զինվորներ ՆԱՏՕ-ի 37 ուժայինների կառույցներից՝ Միջազգային անվտանգության համատեղ ուժերից։ Մնացածը բաղկացած էր 8000 ամերիկյան և այլ հատուկ գործողության ջոկատներից, հիմնականում հատուկ պայմանագրերով վարձած զինվորներից։ Զգալի դիմադրություն կար թե՛ գաղափարական և թեոկրատական թալիբների կողմից, հատկապես՝ հարավային Աֆղանստանում, և՛ անկախ տեղական պատերազմական ղեկավարների և թմրանյութերի արտադրությամբ զբաղվող կազմակերպությունների կողմից։ UՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի գործադիր տնօրեն Անտոնիո Մարիա Կոստան նկարագրեց իրավիճակը. «Հարավային Աֆղանստանի մեծ մասում չկա օրենքի գերակայություն»։

Թալիբանի նոր կառավարությունը (2021 թվականից)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2021 թվականին Քաբուլի անկումից հետո ափիոնի առևտուրը ծաղկում ապրեց[45]։ 2022 թվականի ապրիլի 3-ին թալիբները կրկին արգելեցին արտադրությունը։ Արգելքը եղավ գարնանային կակաչի բերքահավաքի կեսին, քանի որ նախատեսվել էր, որ բերքի համար բարենպաստ տարի է լինելու։ Պատերազմի ավարտից հետո ֆերմերների մեծ մասը իրենց բերքի գոնե մի մասը նվիրեցին կակաչի մշակմանը։ Արգելքը տեղի ունեցավ նաև խոշոր տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում. ափիոնը վաղուց օգտագործվել է տեղական եկամուտները լրացնելու համար, քանի որ այն վաճառվում է ավելի թանկ, քան ավանդական մշակաբույսերը[8]։ Համաձայն 2022 թվականի նոյեմբերին ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակի հրապարակած զեկույցի՝ Աֆղանստանում ափիոնի մշակման տարածքներն ընդլայնվել են մինչև 233,000 հեկտար։ Ափիոնի ֆերմերների եկամուտը եռապատկվել էր՝ 2021 թվականին 425 միլիոն ԱՄՆ դոլարից 2022 թվականին հասնելով 1,4 միլիարդ դոլարի, ինչը կազմում էր 2021 թվականի գյուղատնտեսության մոտավոր 29%-ը։ 2022 թվականի ապրիլից՝ մշակման արգելքի ուժի մեջ մտնելուց հետո, ափիոնի գները կտրուկ աճեցին[46]։ 2023 թվականի զեկույցում ասվում է, որ Աֆղանստանի հարավում կակաչի աճեցումը նվազել է ավելի քան 80%-ով՝ թալիբների կառավարության կողմից դրա օգտագործումը ափիոնի արտադրության մեջ դադարեցնելու հետո։ Սա ըդգրկում էր նաև Հիլմենդ նահանգը, որտեղ ափիոնի արտադրության աճը կրճատվեց 99%-ով[47]։ 2023 թվականի նոյեմբերին ՄԱԿ-ի զեկույցում պարզվեց, որ Աֆղանստանում կակաչի մշակումը նվազել է ավելի քան 95%-ով, ինչը նրան դուրս է թողել աշխարհում ափիոնի ամենամեծ արտադրող երկրի կարգավիճակից[10][11]։

Համաշխարհային ազդեցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպական միության (ԵՄ) գործակալությունների տվյալներով՝ Աֆղանստանն ավելի քան 10 տարի (մինչև 2008 թվականը) Եվրոպա հերոինի հիմնական մատակարարն էր[48]։ Հերոինը Եվրոպա է մտնում հիմնականում երկու հիմնական ցամաքային ուղիներով.վաղեմի «բալկանյան ուղին» Թուրքիայի տարածքով և 1990-ականների կեսերից «հյուսիսային երթուղին», որն անցնում է Հյուսիսային Աֆղանստանից Կենտրոնական Ասիայով դեպի Ռուսաստան (երբեմն խոսակցական լեզվով այն կոչվում է «ուղիղ ճանապարհ»)։ ԵՄ-ի գնահատմամբ, եղել են մոտ 1,5 միլիոն (1,3–1,7 միլիոն) օփիոիդ օգտագործողներ, որոնց միջին քանակը կազմում է 4-ից 5-ը մարդ 1000 հոգու հաշվով[48]։ 2005 թվականին եղել է մոտ 7000 թմրամիջոցների սուր մահվան դեպք, որոնցից 70%-ի արյան մեջ հայտնաբերվել է ափիոն[48]։ Կատարվել է առնվազն 49,000 առգրավում, որի արդյունքում հայտնաբերվել է մոտավորապես 19,4 մետրիկ տոննա (19,1 երկար տոննա; 21,4 կարճ տոննա) հերոին։ Ամենաշատ առգրավումներ գրանցած երկրներն են (նվազման կարգով) Մեծ Բրիտանիան (2005թ.), Իսպանիան, Գերմանիան, Հունաստանը և Ֆրանսիաը։ 2005 թվականին առգրավված հերոինի ամենամեծ քանակություն ունեցող երկրները եղել են (նվազման կարգով)՝ Թուրքիան, Մեծ Բրիտանիան, Իտալիան, Ֆրանսիան, Նիդեռլանդները[48]։ Ներկայումս, հետթալիբանյան Աֆղանստանում ափիոնի և հերոինի լայնածավալ արտադրության վերսկսման պատճառով, Ռուսաստանում շարունակվում է հերոինամոլության համաճարակը, որը տարեկան խլում է 30000 մարդու կյանք՝ հիմնականում երիտասարդների շրջանում։ Մինչև 2009 թվականը Ռուսաստանում կար երկուսուկես միլիոն հերոինից կախվածություն ունեցողներ անձ[49]։

Բժշկական արտադրանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անվտանգության և զարգացման միջազգային խորհուրդը առաջարկել է օրինականացնել բժշկական նպատակներով ափիոնի արտադրությունը։ Ափիոնը կարող է օգտագործվել կոդեին և մորֆին արտադրելու համար, որոնք երկուսն էլ օրինական ցավազրկողներ են։ Աֆղանստանի Հիլմենդ նահանգի նահանգապետ Հայաթուլլա Հայաթը մորֆինի արտադրության համար ափիոնի արտադրության աստիճանական օրինականացման կողմնակիցն է[50]։ Լիցենզավորման համակարգը կօգնի ֆերմերներին և գյուղերին աջակցող հարաբերություններ հաստատել Աֆղանստանի կառավարության հետ, այլ ոչ թե օտարել բնակչությանը՝ ոչնչացնելով նրանց ապրուստը, և կապահովի տնտեսական դիվերսիֆիկացում, որը կարող է օգնել ֆերմերներին խզել կապերը ափիոնի ապօրինի առևտրի հետ։ Մյուսները պնդում էին, որ ափիոնի արտադրության օրինականացումը չի լուծի խնդիրը և գործնականում այն կլինի անհնարին։ Նրանք պնդում էին, որ բերքի ապօրինի շեղումը կարող էր նվազագույնի հասցնել միայն այն դեպքում, եթե աֆղաններն ունենան անհրաժեշտ ռեսուրսներ, ինստիտուցիոնալ կարողություններ և վերահսկողություն՝ ապահովելու, նրանց՝ ափիոնային հումքի միակ գնորդը լինելը։ Նրանց համար ներկայումս գոյություն չունի որևէ համակարգ՝ նման սխեմա ստեղծելու և կառավարելու համար։ Նրանք կարծում են, որ արդյունավետ վերահսկողության համակարգի բացակայության պայմաններում, թրաֆիքինգով զբաղվողները կկարողանան շարունակել շահագործել շուկան, և մեծ վտանգ կա, որ օրինական թմրամիջոցների մշաակումը կօգտագործվի անօրինական նպատակներով, և որ Աֆղանստանի կառավարությունը անմիջական մրցակցության մեջ կլինի թմրավաճառների հետ՝ դրանով իսկ բարձրացնելով ափիոնի գները և ավելի շատ ֆերմերների ներգրավելով այն աճեցնելու նպատակով։ թրաֆիքինգի, դրանով իսկ բարձրացնելով ափիոնի գները և ավելի շատ ֆերմերների ներգրավելով այն աճեցնելու համար։ Նրանց համար ներկայումս չկան ենթակառուցվածք՝ նման սխեմա ստեղծելու և կառավարելու համար։ Աֆղանստանի կառավարությունը բացառեց ափիոնի օրինական մշակումը՝ որպես թմրամիջոցների ապօրինի առևտրի դեմ պայքարի միջոց. այնուամենայնիվ, Թուրքիայում 1970-ականներին ԱՄՆ-ի կողմից աջակցվող ափիոնի արտադրության օրինականացումը չորս տարվա ընթացքում վերահսկողության տակ դրեց ապօրինի առևտուրը։ Աֆղանստանի գյուղերն ունեն ուժեղ տեղական վերահսկողության համակարգեր՝ հիմնված գյուղական իշանությունների վրա, որոնք Աֆղանստանի կառավարության և նրա միջազգային դաշնակիցների աջակցությամբ կարող են հիմք հանդիսանալ արդյունավետ վերահսկողության համակարգի համար։ Այս գաղափարը հետագայում մշակվեց Սենլիսի խորհրդի վերջին զեկույցում՝ «Կակաչը բժշկության համար»[51], որն առաջարկում էր ափիոնի կակաչի լիցենզավորման տեխնիկական մոդել և աֆղանական մորֆինի աճեցման և արտադրության իրավական վերահսկողություն։ Ոմանք կարծում են, որ քիչ ապացույցներ կան, որ աֆղանական ափիոնը տնտեսապես մրցունակ կլինի համաշխարհային շուկայում։ Ավստրալիան, Ֆրանսիան, Հնդկաստանը, Իսպանիան և Թուրքիան ներկայումս գերիշխում են օրինական օփիոդների արտահանման շուկայում։ Արտադրության բարձր արժեք ունեցող երկրներում, որտեղ մշակումը կատարվում է փոքր հողատարածքներում, ինչպիսիք են Հնդկաստանը և Թուրքիան, օրինական արտադրությունը պահանջում է շուկայական աջակցություն (1999 թվականին 1 կգ մորֆիին համարժեք արտադրության արժեքը Ավստրալիայում կազմել է 56 ԱՄՆ դոլար, Հնդկաստանում՝ $159,77 ԱՄՆ դոլար, Թուրքիայում՝ 250 ԱՄՆ դոլար)։ Աֆղանստանում մեկ կիլոգրամ մորֆիին համարժեք արտադրության արժեքը կազմում է մոտավորապես 450 ԱՄՆ դոլար։ Այսպիսով, ափիոնը կարող է պոտենցիալ այլընտրանք դիտարկվել նրանց համար, ովքեր մորֆինի գները չափազանց բարձր են համարում։ Անօրինական ափիոնի գինը շատ ավելի բարձր է, քան օրինական ափիոնի գինը (Հնդկաստանում 2000 թվականին օրինական ափիոնի գինը մեկ կիլոգրամի համար կազմում էր 13–29 ԱՄՆ դոլար, իսկ ապօրինի ափիոնը՝ 155–206 ԱՄՆ դոլար)։ Թեև կակաչի աճեցման որոշման հետևում կան բազմաթիվ բարդ պատճառներ, սակայն դրանցից ամենակարևորը կակաչի ֆերմերների ներկայիս տնտեսական կախվածությունն է անօրինական առևտրից։ Թեև թրաֆիքինգով զբաղվողները դեռևս ազատ են ապօրինի շուկան շահագործելու հարցում,այնուամենայնիվ օրինականացումը դա չի փոխի։ Ապօրինի թմրամիջոցների պահանջարկը չի անհետանա նույնիսկ այն դեպքում, եթե աֆղանական ափիոնն օգտագործվի օրինական նպատակներով՝ թողնելով վակուում, որը կարող են շահագործել թրաֆիքինգով զբաղվողները։ Այնուամենայնիվ, ներկայումս աֆղանական ափիոնի 100%-ը ուղղվում է ափիոնի անօրինական առևտուրին և որոշ դեպքերում ֆինանսավորում է ահաբեկչական գործողությունները։ Չնայած 2001թ. միջազգային միջամտությունից հետո կակաչի վերացմանն ուղղված ջանքերին՝ կակաչի մշակումը և ափիոնի ապօրինի արտադրությունը աճել է, դա ցույց են տալիս ՄԱԿ-ի տվյալները[52]։ Լիցենզավորման համակարգը կօգներ ֆերմերներին և գյուղերին բարենպաստ հարաբերություններ հաստատել Աֆղանստանի կառավարության հետ, այլ ոչ թե օտարել բնակչությանը՝ ոչնչացնելով նրանց ապրուստը, և կապահովեր տնտեսական դիվերսիֆիկացում, որը կարող էր օգնել ֆերմերներին խզել կապերը ափիոնի ապօրինի առևտրի հետ։ Թմրամիջոցների վերահսկման միջազգային խորհուրդն ասում է, որ 2000 թվականից ի վեր օրինական օփիատների գերարտադրությունը պաշարներ է ստեղծել արտադրող երկրներում «որոնք կարող են ծածկել պահանջարկը երկու տարի շարունակ»։ Այսպիսով, ոմանք ասում են, որ աֆղանական ափիոնը կնպաստի առանց այն էլ գեհագեցած շուկայի առաջացմանը և կարող է առաջացնել առաջարկ-պահանջարկի անհավասարակշռություն, որը կանխելու էր ՄԱԿ-ի վերահսկողական համակարգը։ Այնուամենայնիվ, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը նշում է, որ աշխարհում կակաչի վրա հիմնված դեղամիջոցների, ինչպիսիք են մորֆինը և կոդեինը, խիստ պակասություն կա։ Սա հիմնականում պայմանավորված է դեղատոմսերի քրոնիկական բացակայությամբ (հատկապես այն երկրներում, որտեղ մորֆինը շատ թանկ է)։ Թմրամիջոցների դեմ պայքարի միջազգային խորհուրդը, որը կարգավորում է ափիոնի մատակարարումն ամբողջ աշխարհում, կարգավորվում է 1961թ. թմրամիջոցների մասին միասնական կոնվենցիայով. այս օրենքը սահմանում է, որ երկրները կարող են պահանջել միայն կակաչի հում սերմեր, որը համապատասխանում է ափիոնի հիմքով դեղամիջոցների օգտագործմանը վերջին երկու տարվա ընթացքում, և այդպիսով սահմանափակում է դեղատոմսերի ցածր դրույքաչափեր ունեցող երկրները այն գումարների առումով, որոնք նրանք կարող են պահանջել։ Այսպիսով, աշխարհի ափիոնի պաշարների 77%-ն օգտագործվում է ընդամենը վեց երկրների կողմից, ինչի արդյունքում, մյուս երկրներում չի բավականացնում այնպիսի դեղամիջոցները, ինչպիսիք են մորֆինը և կոդեինը[53]։ Թմրամիջոցների վերահսկման միջազգային խորհուրդն ասում է, որ 2000 թվականից ի վեր օրինական օփիատների գերարտադրությունը պաշարներ է ստեղծել արտադրող երկրներում «որոնք կարող են ծածկել պահանջարկը երկու տարի շարունակ»։ Այսպիսով, ոմանք ասում են, որ աֆղանական ափիոնը կնպաստի առանց այն էլ գեհագեցած շուկայի առաջացմանը և կարող է առաջացնել առաջարկ-պահանջարկի անհավասարակշռություն, որը կանխելու էր ՄԱԿ-ի վերահսկողական համակարգը։ Այնուամենայնիվ, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը նշում է, որ աշխարհում կակաչի վրա հիմնված դեղամիջոցների, ինչպիսիք են մորֆինը և կոդեինը, խիստ պակասություն կա։ Սա հիմնականում պայմանավորված է դեղատոմսերի քրոնիկական բացակայությամբ (հատկապես այն երկրներում, որտեղ մորֆինը շատ թանկ է)։ Թմրամիջոցների դեմ պայքարի միջազգային խորհուրդը, որը կարգավորում է ափիոնի մատակարարումն ամբողջ աշխարհում, կարգավորվում է 1961թ. թմրամիջոցների մասին միասնական կոնվենցիայով. այս օրենքը սահմանում է, որ երկրները կարող են պահանջել միայն կակաչի հում սերմեր, որը համապատասխանում է ափիոնի հիմքով դեղամիջոցների օգտագործմանը վերջին երկու տարվա ընթացքում, և այդպիսով սահմանափակում է դեղատոմսերի ցածր դրույքաչափեր ունեցող երկրները այն գումարների առումով, որոնք նրանք կարող են պահանջել։ Այսպիսով, աշխարհի ափիոնի պաշարների 77%-ն օգտագործվում է ընդամենը վեց երկրների կողմից, ինչի արդյունքում, մյուս երկրներում չի բավականացնում այնպիսի դեղամիջոցները, ինչպիսիք են մորֆինը և կոդեինը[53]։ Մատակարարման երկրորդ մակարդակի համակարգը, որը լրացնում է ՄԱԿ-ի ներկայիս վերահսկման համակարգը՝ մատակարարելով ափիոնի վրա հիմնված դեղամիջոցներ այն երկրներին, որոնք ներկայումս չեն ստանում կակաչի վրա հիմնված անհրաժեշտ ցավազրկողներ, կպահպանի ՄԱԿ-ի համակարգի կողմից հաստատված հավասարակշռությունը և շուկա կապահովի աֆղանական արտադրության կակաչի վրա հիմնված դեղամիջոցների համար։

Ափիոնից կախվածությունը աֆղանական հասարակության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆղանստանում ափիոնից կախվածության բարձր մակարդակ կա փախստականների շրջանում, որոնք վերադարձել էին Իրանից և Պակիստանից[54]։ Աֆղանստանում թմրամիջոցների դեմ պայքարի նախարարության ներկայացուցիչ Զալմայ Աֆզալին հայտնում է, որ 2005-ից 2010 թվականներին թմրամիջոց օգտագործողների ընդհանուր թիվը ավելացել է ավելի քան կես միլիոնով՝ հասնելով մինչև 1,5 միլիոն[55]։ ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակ տվյալներով՝ Աֆղանստանում 2-ից 2,5 միլիոն մարդ թմրանյութ է օգտագործում[56]։ Սա լուրջ հետևանքներ ունի երկրի առողջապահության և կառավարման վրա[57]։ Աֆղանստանում թմրանյութերի օգտագործումը սովորական է դարձել ոչ միայն գործազուրկների[58], այլև պետական աշխատողների, ֆերմերների և մասնավոր բիզնեսում աշխատողների շրջանում[59]։ Ենթադրվում է, որ թմրանյութ օգտագործողների գրեթե կեսը օրվա մեծ մասը այն օգտագործում է[60], ընդ որում շատերն օրական մի քանի անգամ օգտագործում են հերոին[61]։ Աֆղանստանում թմրանյութ օգտագործողները հայտնել են, որ դրա հիմնական պատճառները կապված են զգացմունքների, ընտանեկան, աշխատանքային, իրավական խնդիրների, հարաբերությունների և առողջական խնդիրների հետ[62]։ Թմրամիջոց օգտագործողների հարազատները հայտնել են, որ օգտագործողների կողմից ենթարկվել են ֆիզիկական բռնության, որոշ հարազատներ նույնիսկ հայտնել են դեպրեսիայի և ինքնավնասման մասին թմրամիջոցների օգտագործման և ընտանեկան բռնության հետևանքով[63]։ Կան նաև զգալի թվով թմրանյութեր օգտագործող աֆղան երեխաներ, հատկապես այնպիսի նահանգներում, ինչպիսիք են Կանդահարը և Հիլմենդը, որտեղ երեխաները մասնակցում են կակաչի սերմերի հավաքմամբ[63]։

Աֆղանստանի տնտեսությունը և ափիոնը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ափիոնի կակաչի մշակումը Աֆղանստանում, 1994–2016 թթ. (հա)

Ըստ ՄԱԿ-ի 2004 թվականի Զարգացման ծրագրի՝ Աֆղանստանը 173-րդն է 177 երկրների մեջ՝ օգտագործելով Մարդկային զարգացման ինդեքսը, ընդ որում, Աֆղանստանը գտնվում է մոտ կամ ցածր մակարդակի զարգացման գրեթե բոլոր ցուցանիշներով, ներառյալ սնուցումը, մանկական մահացությունը, կյանքի տևողությունը և գրագիտությունը։ Ափիոնի արտադրությունը պայմանավորված է մի քանի գործոններով, որոնցից հիմնականը տնտեսական է. ափիոնի կակաչի աճեցման մեջ ներդրումների բարձր ցուցանիշով վերադարձը հանգեցրեց Աֆղանստանի գյուղատնտեսության ավանդական մշակաբույսերից մեկի՝ ափիոնի կակաչի մշակմանը։ Այս մասշտաբով ափիոնի մշակումը ավանդական չէ, օրինակ, 1950-ականներին Հիլմենդի հովտի իշխանությունների կողմից վերահսկվող տարածքում բերքի մշակումը հիմնականում ճնշվել է։ «Թեև երկրի հողերի միայն 12 տոկոսն է մշակվում, այնուամենայնիվ գյուղատնտեսությունը աֆղանցիների 70 տոկոսի կենսակերպն է և երկրի եկամտի հիմնական աղբյուրը։ Իր լավագույն տարիներին Աֆղանստանն արտադրում էր բավականաչափ սնունդ՝ սեփական ժողովրդին կերակրելու, ինչպես նաև ավելցուկը արտահանման շուկաներ մատակարարելու համար։ Ավանդական գյուղատնտեսական արտադրանքը ներառում է ցորեն, եգիպտացորեն, գարի, բրինձ, բամբակ, մրգեր, ընկույզ և խաղող։ Սակայն նրա գյուղատնտեսական տնտեսությունը զգալիորեն տուժեց։ Աֆղանստանի ամենամեծ և ամենաեկամտաբեր բերքը ափիոնն է»[64]։ Ենթադրվում է, որ կակաչի մշակումը և ափիոնի առևտուրն ավելի էական ազդեցություն են ունեցել Աֆղանստանի քաղաքացիական բնակչության վրա, քան ցորենի մշակումն ու անասունների առևտուրը։ Քանի որ ժամանակին Աֆղանստանի ֆերմերները մեծապես հույսը դնում էին ցորենի աճեցման վրա՝ բավարար եկամուտ ստանալու համար, կակաչի մշակման զարգացումը այս ֆերմերներից շատերին հնարավորություն էր տալիս մեծացնել կապիտալի կուտակումը, թեև ափիոնը, անկասկած, ավելի վտանգավոր արտադրանք էր տարածվելու համար։ Բացի այդ, քանի որ աճում էր ափիոնի պահանջարկը, կանայք ավելի շատ հնարավորություններ ունեին աշխատելու նույն պայմաններում, ինչ իրենց գործընկեր-տղամարդիկ[65]։ Աֆղանստանի խորդուբորդ տեղանքը նպաստում է տեղական ինքնավարությանը, ինչը որոշ դեպքերում նշանակում է, որ տեղական ղեկավարությունը հավատարիմ է ափիոնի տնտեսությանը։ Տեղանքը դժվարացնում է հսկողությունն ու իրավական միջոցով հարկադրումը։

Այսպիսով, Աֆղանստանի տնտեսությունը զարգացավ այն աստիճան, որ այժմ մեծապես կախված է ափիոնից։ Թեև 2006 թվականին Աֆղանստանի վարելահողերի 4 տոկոսից պակասն օգտագործվել է ափիոնի կակաչի աճեցման համար, այդ բերքը բերել է ավելի քան 3 միլիարդ դոլարի եկամուտ՝ երկրի ընդհանուր համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) ավելի քան 35 տոկոսը։ Ըստ Անտոնիո Կոստայի՝ «ափիոնի կակաչի մշակումը, վերամշակումը և փոխադրումը դարձել են Աֆղանստանի առաջատար աշխատանքի աղբյուրը, նրա կապիտալի հիմնական աղբյուրը և տնտեսության հիմնական ճյուղը»։ Այսօր 34 գավառներից 28-ի բնակչության 2,9 միլիոնը ինչ-որ կերպ ներգրավված են ափիոնի մշակման գործին, ինչը ռկորդային ցուցանիշ է և կազմում է բնակչության գրեթե 10 տոկոսը։ Չնայած Աֆղանստանի տնտեսությունն ամբողջությամբ ապահովված է ափիոնի եկամուտով, ափիոնի 3 միլիարդ դոլարի շահույթի 20 տոկոսից պակասն իրականում գնում է աղքատ ֆերմերներին, մինչդեռ ավելի քան 80 տոկոսը գնում է ափիոնով զբաղվող աֆղան առևտրականների ևավտորիտար ղեկավարների գրպանները և օգտագործվում նրանց քաղաքական կապերի համար։ Աֆղանստանից դուրս միջազգային թմրավաճառներն ու դիլերներն էլ ավելի մեծ շահույթ են ստանում[64]։
Ավանդաբար, աֆղանական ափիոնը հերոինի վերածելը տեղի է ունեցել Աֆղանստանից դուրս. Այնուամենայնիվ, ներքին շուկայում ավելի շատ շահույթ ստանալու նպատակով աֆղանական թմրաբարոններն ակտիվացրել են հերոինի վերամշակումը իրենց սահմաններում։ Աֆղանական ափիոնը հերոինի վերածելու ավանդական գործընթացը տեղի է ունեցել Աֆղանստանից դուրս. այնուամենայնիվ, ներքին շուկայում ավելի շատ շահույթ ստանալու նպատակով աֆղանական նարկոբարոններն ակտիվացրել են հերոինի վերամշակումը իրենց սահմաններում։ 1990-ական թվականների վերջին Աֆղանստանում հայտնվել են հերոինի լաբորատորիաներ, հատկապես հարավային անկայուն շրջաններում, ինչը ավելի էր բարդացնում կայունացման ջանքերը։ Թալիբանի վերածննդի և գյուղական վայրերում օրենքի գերակայության փաստացի բացակայության հետ մեկտեղ, կտրուկ աճեց ափիոնի արտադրությունը և հերոինի վերամշակումը՝ հատկապես հարավային Հիլմենդ նահանգում[64]։

Համաձայն 2007 թվականին ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակի՝ Աֆղանստանում ափիոնի վերաբերյալ ուսումնասիրությանը՝ երկրում արտադրվել է մոտավորապես 8200 մետրիկ տոննա ափիոն, որը գրեթե կրկնապատիկ գերազանցում է համաշխարհային տարեկան սպառման ցուցանիշը[66]։ 2007թ. ապրիլի 25-ին Վաշինգտոն Փոստում հրապարակված հոդվածում ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի գործադիր տնօրեն Անտոնիո Մարիա Կոստան հարցրեց. «Խախտում է արդյո՞ք ափիոնը տնտեսագիտության օրենքները։ Պատմականորեն՝ ոչ։ 2001 թվականի գները 2000 թվականի հետ համեմատ՝ աճել են 10 անգամ և հասել ռեկորդային մակարդակի, այն բանից հետո, երբ թալիբները գրեթե ամբողջությամբ վերացրեցին իրենց վերահսկողության տակ գտնվող Աֆղանստանի տարածքում ափիոնի կակաչի մշակումը։ Ուրեմն ինչո՞ւ հակառակը չի լինում՝ չնայած անցած տարվա ռեկորդային բերքին։ Նախնական գնահատականները ցույց են տալիս, որ ափիոնի կակաչի մշակումը, հավանաբար, այս տարի կրկին կարող է աճե։ Դա պետք է լրացուցիչ խթան հանդիսանա վաճառքի համար։ Նա մտածեց. «Ուրեմն որտե՞ղ է նա։ Վախենում եմ, որ կարող է լինել ավելի չարաբաստիկ բացատրություն, թե ինչու ափիոնի շուկան չի հասել ամենաներքևը. խոշոր առևտրականները զգալի գումարներ են թաքցնում։ «Թմրավաճառները սիմբիոտիկ հարաբերություններ են պահպանում ապստամբների և ահաբեկչական խմբավորումների հետ, ինչպիսիք են Թալիբանը և Ալ-Քաիդան։ Անկայունությունը հնարավոր է դարձնում ափիոնի մշակումը. ափիոնը գնում է պաշտպանություն և վաճառում զենքի ու հետևակի համար, իսկ դա, իր հերթին ստեղծում է միջավայր, որտեղ նարկոբարոնները, ապստամբներն ու ահաբեկիչները կարող են անպատիժ մնալ։ «Ափիոնն այն սոսինձն է, որը կապում է այս մութ հարաբերությունները։ Եթե շահույթը նվազի, ապա ամենաշատը կկորցնեն այդ չարաբաստիկ ուժերը։ «Ես կասկածում եմ, որ խոշոր առևտրականները կուտակում են ափիոնի ավելցուկը՝ գների ցնցումներից ապագայում պաշտպանվելու և Աֆղանստանում կամ այլ վայրերում ապագա ահաբեկչությունները ֆինանսավորման համար աղբյուր»[67]։

Ազդեցությունը զբաղվածության հնարավորությունների վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամերիկայի ձայնի լրագրողը հարցազրույց է վերցնում կակաչ մշակողներից.

Գլոբալիզացիայի և առևտրի պատճառով գյուղական կենսապահովման ավանդական եղանակները ստիպված փոխվեցին։ Նախկինում մարդիկ զբաղվում էին ցորենի մշակմամբ և անասնապահությանը, մինչդեռ այսօր կակաչի մշակումն ամենահայտնի տնտեսական գործունեությունն է[68]։ Դա կարելի է վերագրել կակաչի մշակումից ստացվող ավելի բարձր շահույթի և հողագործության այլ մեթոդների հնարավորությունների բացակայությանը՝ հողի սակավության և այդ գործունեության համար փող տրամադրողների կողմից ավելի մատչելի վարկերի տրամադրման հետ[68]։ Պատերազմը, տնտեսական անկայունությունը և աղքատությունը փոխեցին գյուղացիների կողմից իրենց գյուղերը պահպանելու ձևը։ Սակավ հողի և ռեսուրսների համար մրցակցությունը հանգեցրեց անկայուն պրակտիկայի՝ առաջացնելով հողի էրոզիա և, հետևաբար, հողը դարձնելով ավելի քիչ արդյունավետ։ Այնուամենայնիվ, կակաչի աճեցումն ավելի շահավետ էր գյուղացիների համար, քան ցորենի աճեցումը, քանի որ ավելի քիչ հողատարածք ունեցող կակաչն ավելի քիչ ոռոգում է պահանջում, և կակաչից պատրաստված արժեքավոր ափիոնի շահութաբեր թմրանյութերի առևտրի մեծ պահանջարկ կա։ Շատ արտագաղթողներ այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Պակիստանը և Իրանը, ականատես եղան կակաչի մշակության շահութաբերությանը հողի զարգացման գործում՝ համագործակցելով տեղի հողատերերի և գործարարների հետ, և ոգեշնչվեցին նույն տնտեսական բարելավումը բերել իրենց կյանքն ու գյուղը։ Բացի այդ, ափիոնի առևտուրն ավելի շահավետ էր, քան անասունների առևտուրը, քանի որ մեծ քանակությամբ ափիոնի տեղափոխումն ավելի հեշտ էր, քան անասունինը։ Տեղացի խանութպաններն օգտագործում էին ֆերմերներից ափիոնի խեժ գնելուց և այն Տաջիկստան-Աֆղանստան սահմանի դիլերներին վաճառելուց ստացված կապիտալը՝ ներդրումներ անելու իրենց փոքր խանութներում՝ ապահովելով ավելի շատ եկամուտ։ Աղքատ գյուղացիները սա դիտարկում էին որպես լավ ներդրումային հնարավորություն, քանի որ դա նշանակում էր մեկ ապրանքի ավելի արդյունավետ աճ՝ իրենց գյուղերում տնտեսական կայունություն ստեղծելու ներուժով[69]։

Ափիոնի արտադրության հետևանքները Աֆղանստանի գյուղերում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թմրամոլության ակնհայտ սպառնալիքից այն կողմ, ափիոնի արտադրությունը փոխում է կյանքի դինամիկան Աֆղանստանի շատ գյուղերում։ Հարստության բաշխումը, օրինակ, զգալիորեն փոխվել է, քանի որ ափիոնի տնտեսությունը ստեղծել է «նոր հարուստներ», որոնց վերահսկում են երիտասարդները։ Աֆղանստանի նորահայտ երիտասարդների հարստությունը անհանգստացնում է գյուղի շատ ղեկավարների, քանի որ նրանք ժամանակին հարգված էին իրենց իմաստության համար, բայց այժմ գրեթե հարգանք չին վայելում։ Նշվել է նաև, որ հայրերի և որդիների, հարևանների և ընդհանրապես ընտանիքի միջև հարաբերությունները արմատապես փոխվում են, քանի որ տնտեսության մեջ առաջնորդների դերերը շարունակում էին փոխվել[70]։ Երբ երիտասարդներն ավելի շատ շփվեցին արտաքին աշխարհի հետ, նրանք սովորեցին ավանդական առաջադրանքների կատարման տարբեր մեթոդներ, ինչը լարվածություն ստեղծեց երիտասարդների և գորշ մորուքավորների միջև։ Բացի այդ, գյուղերի ներսում համագործակցության, փոխադարձ վստահության մակարդակից անցում կատարվեց դեպի սեփական շահերը, պատերազմը ևս բացասաբար ազդեցին բոլորի վրա[70]։

Ազդեցությունը ստորերկրյա ջրերի մակարդակի վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2013-ից 2020 թվականներին շատ արտադրողներ Հիլմենդի հովտում տեղադրեցին արևային էներգիայով աշխատող ջրի պոմպեր։ Արտեզյան հորերից ոռոգումը հնարավորություն տվեց մի քանի անգամ ավելացնել ոռոգվող հողատարածքները։ Այնուամենայնիվ, 2020 թվականի կեսերին ստորերկրյա ջրերի մակարդակը իջել է 3 մետրով, և մտավախություն կա, որ մեծ թվով մարդիկ ստիպված կլինեն լքել իրենց տները, եթե այսպես շարունակվի[71]։

Աֆղանստանի արտադրությունը և կառավարումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև թալիբները համարվում էին սպառնալիք ինչպես աֆղանցիների, այնպես էլ աշխարհի այլ տարածքների մարդու իրավունքների համար՝ ապահովելով ապաստան անդրազգային ահաբեկիչների համար, նրանք նաև ցուցադրեցին ափիոնի արտադրության մորատորիումը խստորեն կիրառելու կարողություն։ 2001 թվականին նրանց տապալումից և կիրառվող մեթոդների դադարեցնելուց հետո՝ ներառյալ գլխատումը, ափիոնի կակաչի աճեցումը վերջին երկու տասնամյակի ընթացքում անշեղորեն աճում է[64]։ Ապացույցներ կան, որ թալիբների արգելքը ցանեց սեփական անկայունության սերմերը՝ բազմապատկելով ափիոնի հետ կապված պարտքի բեռը (շատ տնային տնտեսությունների կախվածության մեջ գցելով ապագա ափիոնի կակաչի աճեցումից)՝ ստիպելով ակտիվների վաճառքով կրճատել ծախսերը և այլն։ Ափիոնի արգելքը, ըստ երևույթին, թալիբներին քաղաքականապես թուլացրեց։ Այսպիսով, առաջին տարուց հետո արգելքի կայունությունը խիստ կասկածելի էր, նույնիսկ եթե թալիբները չտապալվեին 2001 թվականի վերջին[72]։ «Թեև Կարզայի կառավարությունը 2002 թվականին անօրինական դարձրեց ափիոնի կակաչի մշակումն ու առևտուրը, շատ ֆերմերներ, աղքատությունից դրդված, շարունակեցին ափիոնի կակաչ աճեցնել՝ իրենց ընտանիքներին ապահովելու համար։ Իսկապես, աֆղան ֆերմերների կողմից ափիոնի կակաչի աճեցման հիմնական պատճառը աղքատությունն է։»[64] Հաշվի առնելով Աֆղանստանի սահմանափակ ոռոգումը, որտեղ կանաթները (կարեզը) դեռևս մեծ դեր են խաղում՝ տրանսպորտային և գյուղատնտեսական այլ ենթակառուցվածքները, այլընտրանքային մշակաբույսերի աճեցումը ոչ միայն պակաս շահավետ է, այլև բավականին դժվար։ 2006 թվականին նահանգում ափիոնի արտադրությունն աճել է ավելի քան 162 տոկոսով և այժմ կազմում է Աֆղանստանի ընդհանուր ափիոնի արտադրության 42 տոկոսը։ ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի տվյալներով՝ հարավային նահանգներում ափիոնի հետ կապված իրավիճակը «անվերահսկելի է»։

Կապը թմրամիջոցների արդյունաբերության և հավալայի միջև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ահա Աֆղանստանում թմրանյութերի և Հավալայի (փողերի փոխանցման ոչ պաշտոնական համակարգ) միջև կարևոր կապ կա։ ՄԱԿ-ի վերլուծությունը հիմնված է Աֆղանստանի հավալայի գործունեության հիմնական կենտրոններում, ինչպես նաև Պակիստանի Փեշավար կատարած այցի ժամանակ 54 հավալա համակարգի դիլերների հետ հարցազրույցների վրա։ Բացի այդ, հարցազրույցներ են անցկացվել Հավալա համակարգի օգտատերերի (թմրամիջոցների դիլերներ, գործարարներ, առևտրականներ, միջազգային օգնության աշխատողներ), կարգավորողների (պետական պաշտոնյաներ, կենտրոնական բանկի անձնակազմ) և պաշտոնական ծառայություններ մատուցողների (բանկեր, հաշվապահներ) հետ։ Հավալայից բացի, նրանք գտան պաշտպանության վճարումներ և կապեր, որոնց միջոցով թմրամիջոցների արդյունաբերությունը մեծ կապեր ունի տեղական կառավարման, ինչպես նաև ազգային կառավարության բարձր մակարդակների հետ։ Հավալայից բացի, նրանք հայտնաբերեցին իրենց համար պաշտպանիչ վճարումներ և կապեր, որոնց միջոցով դեղագործական արդյունաբերությունը նշանակալի կապեր ունի տեղական կառավարման, ինչպես նաև պետական կառավարման ամենաբարձր օղակների հետ[72]։

Տես՝ ոչ ֆորմալ դրամական փոխանցումների համակարգեր՝ աջակցելու գաղտնի գործողություններին, ներառյալ ահաբեկչությունը, թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառությունը և հետախուզական տվյալների հավաքագրումը։

ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի կողմից ուսումնասիրված տարբեր բնակավայրեր տարբեր տեսակետներ են տալիս թմրամիջոցների ֆոնդերի լվացման վերաբերյալ։ Դժվար է ամբողջական պատկերացում կազմել ընդհանուր տնտեսության մասին։ Ֆայզաբադում, օրինակ, նշվել է, որ տարվա որոշ ժամանակաշրջաններում գավառում հավալա համակարգի իրացվելիության մոտ 100%-ը ստացվում է թմրանյութերից, մինչդեռ Հերատում՝ Հյուսիսային Ալիանսում, պարզվում է, որ միայն հավալա համակարգի իրացվելիությունը, պատված թմրանյութերի հետ, կազմել է շուկայի ընդհանուր ծավալի 30%-ն։ Հավաքագրված տվյալների վերլուծությունը, այնպիսի վայրերում, ինչպիսին Հերաթն էր, բարդացավ թմրամիջոցների փողի և օրինական ներմուծման միջև հաստատված կապերով։ Հարավային շրջանները (Հելմենդ և Կանդահար նահանգներ) համարվում էին Աֆղանստանում փողերի լվացման առանցքային կենտրոններից (միջոցների մոտ 60%-ը կապված է թմրանյութերի հետ, իսկ դրա 80-90%-ը հալավայի դիլերներն էին Կանդահարում /Թալիբանի նախկին հենակետ/ և Հիլմենդում, ինչը կապված էր գումարների շրջանառության և թմրանյութերի հետ:)[72]

Հիլմենդը դարձել էր ափիոնի առևտրի համար առանցքային միջնորդ, ինչպես միջմարզային, այնպես էլ արտահանման շուկաների համար, մինչդեռ տեղական հավալայի համակարգի շուկաներում թմրանյութի բաղադրիչի ընդհանուր գնահատականները նույն կարգի են, ինչ Կանդահարում։ Սրանից կարելի գալ ընդհանուր եզրակացության, որ այս երկու հարևան գավառների խոշոր առևտրային կենտրոնները պետք է դիտարկվեն որպես հիմնականում մեկ շուկա։ Հաշվի առնելով դա՝ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Հելմենդի եկամուտը կարող է կազմել մոտ 800 միլիոն ԱՄՆ դոլար Աֆղանստանի թմրանյութերի հետ կապված հավալա համակարգի բիզնեսում, և որ Հերաթը երկրորդ խոշոր ներդրողն է, որը տարեկան 300-500 միլիոն դոլարի լվացում է իրականացնում թմրանյութերի վաճառքից։

Դուբայը, կարծես, հանդիսանում է միջազգային հավալա համակարգի գործունեության կենտրոնական հաշվառման օջախը։ Ավելին, Պակիստանի տարբեր քաղաքներ, հատկապես Փեշավարը, Քվետան և Կարաչին, խոշոր գործարքների կենտրոններ են։ Կարծես՝ նույնիսկ Իրան թմրանյութերի առաքման դեպքում դրանց դիմաց վճարումները Աֆղանստան են ուղարկվում Պակիստանի միջոցով... Հավալա համակարգը առանցքային դեր է խաղացել Աֆղանստանում «ոչ ֆորմալ տնտեսության» խորացման և ընդլայնման գործում, որտեղ կա անանունություն և փողերի լվացման հնարավորություն[72]։

Հավալա համարկարգը, սակայն, նույնպես դրականորեն է ազդում տարածաշրջանի տնտեսության վրա։ Այն առանցքային դեր է խաղացել պատերազմի ժամանակ և օժանդակել է Աֆղանստանի ֆինանսական համակարգի գոյատևման համար[72]։ Ըստ Մայինբոյի (2003 թվական)՝ «վաղ զարգացման գործընթացների անբաժանելի մասն է և կենսական նշանակություն ունի մարզերին ֆինանսական միջոցների շարունակական առաքման համար։»[73] «Հավալայի համակարգը նույնպես կարևոր դեր է խաղում արտարժույթի մեջ։ Այն մասնակցում է Կենտրոնական բանկի կանոնավոր արտարժույթի աճուրդներին և մեծ դեր է ունեցել 2002-2003 թվականներին Աֆղանստանում նոր արժույթի հաջող ներդրման գործում»[72]։

Ափիոնի մաքսանենգությունը Իրանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև Հերաթը ափիոնի առևտրի ամենամեծ տարածքը չէ, սակայն Հերաթն ու իրանական մյուս սահմանամերձ շրջանները՝ Ֆարահն ու Նիմրոզը, ունեին ամենաբարձր գները, հավանաբար իրանական շուկայի պահանջարկի պատճառով[74]։ «Ափիոնի գները հատկապես բարձր են Իրանում, որտեղ իրավապահները խիստ են, և որտեղ ափիոնը, այլ ոչ թե հերոինը, դեռևս զբաղեցնում է օփիոդների սպառման շուկայի մեծ մասը։ Զարմանալի չէ, որ շատ զգալի շահույթ կարելի է ստանալ՝ հատելով Իրանի սահմանը կամ մտնելով Կենտրոնական Ասիայի այնպիսի երկրներ, ինչպիսին Տաջիկստանն է»։ ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի գնահատմամբ՝ Աֆղանստանում արտադրվող ափիոնի մեծ մասը գնում է Իրան կա՛մ սպառման, կա՛մ հետագա արտահանման համար՝ տարածաշրջանի և Եվրոպայի այլ երկրներ:Ներկայումս Իրանն իր բնակչության շրջանում օփիադների օգտագործման ամենաբարձր տարածվածությունն ունի աշխարհում։ Իրանին բաժին է ընկնում նաև աշխարհում իրավապահ մարմինների կողմից ափիոնային նյութերի առգրավումների 84%-ը, որոնք տարեկան հայտնաբերում են տասնյակ հազարավոր տոննա օփիադներ[75]։ Իրանի կառավարությունը թմրանյութերի խնդրի լուծման մի քանի փուլ է անցկացրել։

Նախ, 1980-ականների ընթացքում կառավարության մոտեցումը միակողմանի էր. «Զրո հանդուրժողականության իրավապահ քաղաքականությունը հանգեցրել է տասնյակ հազարավոր թմրամոլների ձերբակալությունների և հազարավոր թմրավաճառների մահապատժի»[76]։ «Կան մոտ 68,000 իրանցիներ, որոնք բանտարկված են թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության համար, ևս 32,000-ը՝ թմրամոլության համար (2001 թվականի վիճակագրության տվյալներով բանտարկյալների ընդհանուր թիվը 170,000-ից)»[77]։

Քևին Ուեյն ՄաքԼաֆլինը, Ֆորին Էֆֆերս ամսագում, անդրադառնալով թեմային, գրում է. «Թեհրանը նաև միլիոնավոր դոլարներ է ծախսել և հազարավոր զինվորներ ուղարկել Աֆղանստանի և Պակիստանի հետ իր խոցելի (1600 կիլոմետր երկարություն) սահմանն ապահովելու համար... իրանցի մի քանի հարյուր ոստիկաններ, թմրամիջոցների դեմ պայքարի ընթացքում, ամեն տարի մահանում են մաքսանենգների հետ ընդարումներից։ Հղում անելով Իրանում ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի ղեկավար Ռոբերտո Արբիտրիոյի Թայմսին տված հարցազրույցը՝ ՄաքԼաֆլինը մեջբերում է. «Դուք ունեք թմրանյութերով զբաղվող խմբավորումներ, ինչպիսիք են պարտիզանական ուժերը, [որոնք] ... կրակում են հրթիռային կայաններից, ծանր գնդացիրներից և Կալաշնիկովից»։ Երկրորդ փուլի ռազմավարությունը, որը մշակվել էր այն ժամանակվա նախագահ Մոհամադ Խաթամիի օրոք, ավելի շատ կենտրոնացած էր կանխարգելման և բուժման վրա[76]։ Թմրամիջոցների առևտուրը համարվում է անվտանգության խնդիր և հիմնականում կապված է բելուջ ցեղերի հետ, ովքեր ճանաչում են ավանդական ցեղային, այլ ոչ թե ազգային սահմանները[78]։ Ընթացիկ զեկույցներից պարզ է դառնում (2007 թ.) իրանական կողմի մտահոգությունները սահմաններին էթնիկ պարտիզանների վերաբերյալ, որոնք, հնարավոր է, աջակցություն են ստանում ԿՀՎ-ի կողմից։

Իրանական թմրամիջոցների ռազմավարությունը կրկին փոխվեց նախագահ Մահմուդ Ահմադինեժադի օրոք, ով ստանձնեց պաշտոնը 2005 թվականին։ Իրանի թմրանյութերի քաղաքականությունը վերանայվել և կրկին տեղափոխվել է մատակարարումների արգելմանն ու սահմանային անվտանգության ամրապնդմանը[77]։ Անհասկանալի է, թե արդյոք դա կապված է սահմանային անվտանգության ավելի լայն մտահոգությունների, թե Իրանում բելուջ պարտիզանների հետ։

Սամիի 2003 թվականի հոդվածը նկարագրել է «Իրանի առաջնային մոտեցումը թմրամիջոցների սպառնալիքի նկատմամբ [որպես] արգելք։ Իրանը կիսում է 936 կմ սահման Աֆղանստանի հետ և 909 կմ սահման՝ Պակիստանի հետ, ինչպես նաև արևելյան երկու նահանգներում՝ Սիստան կամ Բելուջիստան և Խորասան՝ Իրանական կառավարությունը սահմանի երկայնքով ստեղծել էր ստատիկ պաշտպանություն։ Սա ներառում էր բետոնե ամբարտակներ, խրամատներ և ականապատ դաշտեր»[77]։

2011 թվականին ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի թմրանյութերի մասին զեկույցի համաձայն՝ Իրանը ափիոնի և հերոինի առգրավման ամենաբարձր ցուցանիշն ունի աշխարհում՝ գրավելով ամբողջ աշխարհում առգրավված ափիոնի 89%-ը։ Ավելի քան երեսուն տարվա ընթացքում 3700 իրանցի ոստիկան սպանվել է, իսկ տասնյակ հազարավորները վիրավորվել են թմրամիջոցների դեմ պայքարի գործողությունների ընթացքում, հիմնականում Աֆղանստանի և Պակիստանի հետ սահմաններին[79]։

Թմրամիջոցների դեմ պայքարի քաղաքականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվի առնելով, որ Աֆղանստանի ընդհանուր օրինական և անօրինական տնտեսության մեկ երրորդը հիմնված էր անօրինական ափիոնի արդյունաբերության վրա, թմրամիջոցների դեմ պայքարի քաղաքականությունն այժմ ներքին քաղաքականության կարևորագույն տարրերից մեկն է։ Չնայած իրավապահ մարմինների ջանքերին, որոնք կենտրոնացած էին բերքի վերացման ծրագրերի վրա, Աֆղանստանում ափիոնի արտադրությունը ընդամենը երկու տարվա ընթացքում կրկնապատկվեց։ Սա ցույց տվեց, որ ներկայումս կապ չկա կակաչի վերացման և կակաչի մշակման կամ ափիոնի արտադրության մակարդակի միջև։ Դրա պատճառը ափիոնի խնդրի տնտեսական բնույթն է։ Աղքատությունն ու կառուցվածքային գործազրկությունը հիմնական պատճառներն են, թե ինչու 3,3 միլիոն աֆղանցիներ ամբողջովին կախված են կակաչից։

Կակաչի բերքի վերացումը կարող է նույնիսկ կողմնակի այլ վնասակար ազդեցություններ ունենալ Աֆղանստանի կայունացման և վերակառուցման գործընթացի վրա։ Սենլիսի խորհրդի քաղաքականության հետազոտության տնօրեն Ջորրիթ Կամինգան ասում է.

կակաչի ոչնչացման արշավը եղել է անարդյունավետ, հակաարդյունավետ և կարող է թալիբներին վճռական առավելության հասցնել աֆղան ժողովրդի սրտերի և մտքերի համար նրանց պայքարում։

Նա նկատի ուներ ԱՄՆ-ի նախաձեռնած օդային ծխախոտի արշավները, որոնք նախատեսված էին իրականացնել 2008 թվականի գարնանը, սակայն այդպես էլ չսկսվեցին։ Մինչ այժմ բերքի ոչնչացումը կատարվում է ձեռքով կամ մեխանիկական՝ հողից անջատելու եղանակով։ Քիմիական սրսկումը կարող է հետագայում էլ ապակայունացնել գյուղական շրջանները և կորցնել ՆԱՏՕ-ի կայունացման առաքելության աջակցությունը։

2005 թվականին ԱՄՆ-ի թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչությունը իր աֆղան գործընկերների հետ տապալեց թալիբների հետ կապեր ունեցող նարկոբարոն-ահաբեկիչ Հաջ Բազ Մոհամմեդի գործունեությունը[80]։

Այլընտրանքային մշակաբույսեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ թալիբները, իբր, նպաստել են Աֆղանստանում ափիոնի բիզնեսին՝ ֆերմերներին առաջարկելով վարկեր, սերմեր և պարարտանյութեր՝ թալիբների ապստամբությունը խթանող թմրանյութեր աճեցնելու համար, ԱՄՆ իշխանությունները վճռել են փոխել այդ մարտավարությունը՝ առաջարկելով տարաբնույթ մեթոդներ՝ ֆերմերներին թմրանյութերի առևտուրից հեռու պահելու համար. այլընտրանքային մշակաբույսերից էին օրինական խաղողը, ցորենը և զաֆրանը[81][82]։

Էֆեդրինի ներքին արտադրությունը լեռներում վայրի աճող էֆեդրիի թփերից և դրա հետագա քիմիական փոխակերպումը մեթամֆետամինի նույնպես առաջացել է վերջին տարիներին և որոշ տարածքներում դարձել է մրցակից ափիոնի արտադրության[83]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆղանստանի տնտեսություն

Թմրավաճառություն

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Felbab-Brown p. 113
  2. ↑ David Greene (host, Morning Edition), Hayatullah Hayat (Governor of Helmand Province, Afghanistan), Tom Bowman (reporter), Dianne Feinstein (U.S. Senator, Chair of the Caucus on International Narcotics Control) (2016 թ․ հուլիսի 6). Afghan Governor Wants Government To Control Poppy Crop (Radio broadcast). NPR. Event occurs at 0:10. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 6-ին. «Afghanistan's poppy production… accounts for more than 91 percent of the world's heroin.»
  3. ↑ «UNODC 2010 world drug report, page 43» (PDF). Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  4. ↑ UNITED NATIONS Office on Drugs and Crime. «Afghanistan Opium Survey 2007» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 27-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  5. ↑ «World Drug Survey 2019» (PDF).
  6. ↑ «Opium Amounts to Half of Afghanistan's GDP in 2007, Reports UNODC» (Press release). United Nations Office on Drugs and Crime. 2007 թ․ նոյեմբերի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 18-ին.
  7. ↑ «The opium economy in afghanistan» (PDF). United Nations Office on Drugs and Crime. 2003: 7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 25-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Padshah, Safiullah; Gibbons-Neff, Thomas (2022 թ․ ապրիլի 3). «Taliban Outlaw Opium Poppy Cultivation in Afghanistan». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0362-4331. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 3-ին.
  9. ↑ «Profits and poppy: Afghanistan's illegal drug trade a boon for Taliban». Reuters. 2021 թ․ օգոստոսի 16. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 19-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 «Afghan opium poppy cultivation plunges by 95 percent under Taliban: UN». Al Jazeera (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 «Opium cultivation declines by 95 per cent in Afghanistan: UN survey | UN News». news.un.org (անգլերեն). 2023 թ․ նոյեմբերի 5. Վերցված է 2023 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  12. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  13. ↑ Felbab-Brown p.114
  14. ↑ 14,0 14,1 Felbab-Brown p.115
  15. ↑ «UN Office for the Coordination of Human Affairs website – Bitter-Sweet Harvest: Afghanistan's New War» (PDF). Irinnews.org. 2004 թ․ օգոստոսի 2. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  16. ↑ «UN Office for the Coordination of Human Affairs website – Bitter-Sweet Harvest: Afghanistan's New War» (PDF). Irinnews.org. 2004 թ․ օգոստոսի 2. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  17. ↑ Felbab-Brown p.116
  18. ↑ DeRienzo, Paul (1991 թ․ նոյեմբերի 9). «Interview with Alfred McCoy».
  19. ↑ 19,0 19,1 Killing the Cranes, Edward Girardet, Chelsea Green Արխիվացված Օգոստոս 12, 2014 Wayback Machine publisher. Opium/Pakistan – p 133
  20. ↑ [pdf.usaid.gov/pdf_docs/PDABK009.pdf Project Assistance Completion Report], Northwest Frontier Area Development, 391-0485, USAID Mission to Pakistan and Afghanistan
  21. ↑ «Press conference on Afghanistan opium survey 2004» (Press release). United Nations. 2004 թ․ նոյեմբերի 18. Վերցված է 2006 թ․ հունվարի 14-ին.
  22. ↑ Where have all the flowers gone?: evaluation of the Taliban crackdown against opium poppy cultivation in Afghanistan Արխիվացված Ապրիլ 8, 2016 Wayback Machine
  23. ↑ Seeds of Terror, Gretchen Peters (journalist)|Gretchen Peters, MacMillan
  24. ↑ PRICES AND MARKET INTERACTIONS IN THE OPIUM ECONOMY Արխիվացված Հունիս 5, 2013 Wayback Machine, William A. Byrd and Olivier Jonglez, World Bank (analysis of prices)
  25. ↑ «U.S.: Taliban continue to profit from drug trade». CNN. 2001 թ․ հոկտեմբերի 3. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  26. ↑ Pharr, Jasper (2016 թ․ հունվարի 25). Life, Liberty, and the Pursuit of Terrorist on U.S. Soil. Dorrance Publishing Company, Incorporated. էջ 142. ISBN 978-1-4809-6646-8. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  27. ↑ Afghanistan Immigration Policy, Laws and Regulations Handbook: Strategic Information and Regulations. Lulu.com. 2013 թ․ ապրիլի 4. ISBN 9781438782003.
  28. ↑ «Afghanistan riddled with drug ties». Christian Science Monitor. 2005 թ․ մայիսի 13. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  29. ↑ «msnbc.msn.com». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  30. ↑ «unodc.org». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  31. ↑ Declan Walsh (2007 թ․ օգոստոսի 30). «UN horrified by surge in opium trade in Helmand». Guardian. London. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 17-ին.
  32. ↑ «Afghanistan: The Forgotten War». Now on PBS. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 21-ին.
  33. ↑ Mukhopadhyay, Dipali (2009 թ․ օգոստոս). «Warlords As Bureaucrats: The Afghan Experience» (PDF). Carnegie Endowment for International Peace. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  34. ↑ Rod Norland, "Production of Opium by Afghans Is Up Again" Արխիվացված Հոկտեմբեր 28, 2016 Wayback Machine, New York Times, April 15, 2013
  35. ↑ Schweich, Thomas (2008 թ․ հուլիսի 27). «"Is Afghanistan a Narco-State?" by Thomas Schweich, July 27, 2008, New York Times». The New York Times. Afghanistan. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  36. ↑ «"Combating Synthetic Drugs, A Global Challenge: U.S. and International Responses", by Thomas A. Schweich, Joseph T. Rannazzisi, James O'Gara, U.S. State Department». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 24-ին.
  37. ↑ Brunnstrom, David (2010 թ․ մարտի 24). «"NATO rejects Russian call for Afghan poppy spraying" by David Brunnstrom, March 24, 2010, Reuters». Reuters. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  38. ↑ «Leading News Resource of Pakistan». Daily Times. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 16. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  39. ↑ «"Afghan President Karzai criticises US-Russia drugs raid", October 31, 2010, BBC News». BBC. 2010 թ․ հոկտեմբերի 31. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  40. ↑ Schwirtz, Michael (2010 թ․ հոկտեմբերի 29). «"Russia Joins Drug Raid in Afghanistan, Marking Advance in Relations With U.S." by Michael Schwirtz, October 29, 2010, The New York Times». The New York Times. Afghanistan;Russia;United States. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  41. ↑ McCoy, A.; The Politics of Heroin in Southeast Asia
  42. ↑ «Special Inspector General for Afghanistan Reconstruction Quarterly Report to the United States Congress» (PDF). 2014 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  43. ↑ «Afghanistan Opium Survey 2014» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  44. ↑ David Loyn – BBC News, Helmand (foot of the page, last 2 paragraphs) Արխիվացված Նոյեմբեր 21, 2016 Wayback Machine published by BBC News 20 July 2015 [Retrieved 2015-08-02]
  45. ↑ «Meth and heroin fuel Afghanistan drugs boom». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2021 թ․ դեկտեմբերի 12. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  46. ↑ «Opium cultivation in Afghanistan - Latest findings and emerging threats» (PDF). United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). 2022 թ․ նոյեմբերի 1.
  47. ↑ «Poppy Cultivation in South of Afghanistan Down by 80%: Report». ToloNews. 2023 թ․ հունիսի 7. էջ 1. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 8-ին.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 «Monitoring the supply of heroin to Europe» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  49. ↑ Wingfield-Hayes, Rupert (2010 թ․ ապրիլի 3). «The heroin epidemic advancing on Russia». BBC News.
  50. ↑ David Greene (host, Morning Edition), Hayatullah Hayat (Governor of Helmand Province, Afghanistan), Tom Bowman (reporter), Dianne Feinstein (U.S. Senator from California, Chair of the Caucus on International Narcotics Control) (2016 թ․ հուլիսի 6). Afghan Governor Wants Government To Control Poppy Crop (Radio broadcast). NPR. Event occurs at 0:20. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 6-ին. «Now the new governor of the top poppy growing area has a new idea: have the Afghan government control the poppy harvest by licensing farmers and processing the poppies for medical morphine to be used in hospitals. Governor Hayatullah Hayat of Helmand Province told NPR this could relieve a worldwide demand for morphine. Proponents believe legalization could help solve the problem of illicit opium production in Afghanistan and lower the price of prescription drugs worldwide, thus making healthcare more affordable for those requiring those drugs.»
  51. ↑ [1] Արխիվացված Հուլիս 13, 2007 Wayback Machine
  52. ↑ Parenti, Christian (2015). «Flower of War: An Environmental History of Opium Poppy in Afghanistan». SAIS Review of International Affairs. 35 (1): 183–200. doi:10.1353/sais.2015.0000. ISSN 1945-4724. S2CID 152685552.
  53. ↑ 53,0 53,1 See Fischer, B J. Rehm, and T Culbert, "Opium based medicines: a mapping of global supply, demand and needs" in Spivack D. (ed.) Feasibility Study on Opium Licensing in Afghanistan, Kabul, 2005. p. 85–86.[2] Արխիվացված Փետրվար 23, 2007 Wayback Machine
  54. ↑ «"AFGHANISTAN: IRIN Focus on drug addiction", "UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs", May 28, 2001». Irinnews.org. 2001 թ․ մայիսի 28. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  55. ↑ Refugees, United Nations High Commissioner for. «Refworld – Afghanistan – Opium Survey 2011».
  56. ↑ «West and Central Asia». United Nations Office on Drugs and Crime. UNODC. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 21-ին.
  57. ↑ «Afghan Opiate Trade». United Nations Office on Drugs and Crime. UNODC. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 1-ին.
  58. ↑ Farmer, Ben; Townsley, Simon (2022 թ․ հունիսի 17). «Inside the Taliban's new drugs hell». The Telegraph (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0307-1235. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  59. ↑ Impacts of Drug Use on Users and their Families in Afghanistan (PDF) (Report). UNODC. 2014. էջ 21. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 20-ին.
  60. ↑ Impacts of Drug Use on Users and their Families in Afghanistan (PDF) (Report). UNODC. 2014. էջ 27. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 20-ին.
  61. ↑ Impacts of Drug Use on Users and their Families in Afghanistan (PDF) (Report). UNODC. 2014. էջ 39. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 20-ին.
  62. ↑ Impacts of Drug Use on Users and their Families in Afghanistan (PDF) (Report). UNODC. 2014. էջեր 33, 40. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 20-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 Impacts of Drug Use on Users and their Families in Afghanistan (PDF) (Report). UNODC. 2014. էջեր 83–84. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 20-ին.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 64,4 Glaze, John A. (2007 թ․ հոկտեմբեր). «Opium and Afghanistan: Reassessing U.S. Counternarcotics Strategy» (PDF). Strategic Studies Institute, U.S. Army War College. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  65. ↑ Goodhand, Jonathan. 2000. From holy war to opium war? A case study of the opium economy in North Eastern Afghanistan. CENTRAL ASIAN SURVEY 19 (2): 265–280.
  66. ↑ «Afghanistan Update: Heroin Production On The Rise Again In Afghanistan». Common Sense for Drug Policy. 2007 թ․ նոյեմբերի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 22-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  67. ↑ Costa, Antonio Maria (2007 թ․ ապրիլի 25). «An opium market mystery». Washington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 22-ին.
  68. ↑ 68,0 68,1 Goodhand, J. 1999. "From Holy War to Opium War?: a Case Study of the Opium Economy in North Eastern Afghanistan." PEACE BUILDING AND COMPLEX POLITICAL EMERGENCY. Working Paper Series. Paper No 5.
  69. ↑ Goodhand, Jonathan. 2000. "From holy war to opium war? A case study of the opium economy in North Eastern Afghanistan." Central Asian Survey 19 (2):265–280.
  70. ↑ 70,0 70,1 Goodhand, Jonathan. 2000. "From holy war to opium war? A case study of the opium economy in North Eastern Afghanistan." Central Asian Survey 19 (2):256–280
  71. ↑ Rowlatt, Justin (2020 թ․ հուլիսի 27). «What the heroin industry can teach us about solar power» – via www.bbc.co.uk.
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 72,3 72,4 72,5 Byrd, William A.; Buddenberg, Doris. «1: Introduction and Overview». Afghanistan's Drug Industry Book: Structure, Functioning, Dynamics and Implications for Counter-Narcotics Policy (PDF). United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC).
  73. ↑ Maimbo, Samuel Munzele (2003 թ․ հունիս). «The Money Exchange Dealers of Kabul: A Study of the Hawala System in Afghanistan» (PDF). Finance and Private Sector Unit, South Asia Region, World Bank. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 22-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  74. ↑ Byrd, William A.; Jonglez, Olivier. «5: Prices and Market Interactions in the Opium Economy». Afghanistan's Drug Industry Book: Structure, Functioning, Dynamics and Implications for Counter-Narcotics Policy (PDF). United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC).
  75. ↑ «WORLD DRUG REPORT 2009» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  76. ↑ 76,0 76,1 Wayne McLaughin, Kevin (2006 թ․ սեպտեմբերի 14). «Afghanistan's Role in Iran's Drug Problem». Council on Foreign Relations. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 19-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Samii, A. William (Winter–Spring 2003). «Drug Abuse: Iran's "Thorniest Problem"» (PDF). Brown Journal of World Affairs. Watson Institute, Brown University. IX (2). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 22-ին.
  78. ↑ MacFarquahar, Neil (2001 թ․ օգոստոսի 18). «Iran Shifts War Against Drugs, Admitting It Has Huge Problem». New York Times.
  79. ↑ «UN agency foresees increased collaboration with Iran in fight against drugs». United Nations. 2011 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  80. ↑ Julie Hyman, Michael Buchanan (2008 թ․ հունիսի 20). «Afghan Justice, Agriculture Sectors Grow, Confront Opium Trade: Baz Mohammad case illustrates U.S.-Afghan cooperation». State Department. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  81. ↑ «US Tells Afghans to Grow Grapes Not Opium Poppy». The New York Times.
  82. ↑ Synovitz, Ron (2006 թ․ հունիսի 2). «Afghanistan: Saffron Could Help Wean Farmers Off Opium Poppies». Radio Free Europe/Radio Liberty. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  83. ↑ Mansfield D. Emerging evidence of Afghanistan’s role as a producer and supplier of ephedrine and methamphetamine. EMCDDA, November 2020

Հետագա ընթերցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ափիոնի_արտադրություն_Աֆղանստանում&oldid=9973849» էջից