«Թաթեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Թաթեր
Ընդհանուր քանակ
	ավելի քան 30 000
Բնակեցում
Լեզու(ներ)
	Թաթերեն
Հավատք(ներ)
	Շիա իսլամ, Հուդայականություն
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
	Թալիշներ, Պարսիկներ

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

22:05, 25 Սեպտեմբերի 2014-ի տարբերակ

Թաթեր, ազգություն Կովկասում։ Ապրում են Ադրբեջանի մերձկասպյան շրջաններում, Հարավային Դաղստանում, մասամբ՝ Իրանում։ «Թաթ» եզրը, որն առաջին անգամ հիշատակված է օրխոնյան տեքստերում և ապա ավելի ուշ շրջանում 11-րդ դարի թուրք բառարանագիր Մահմուդ Կաշգարիի «Դիվան լուղաթ աթ-Թուրք» բառարանում, ոչ միայն Ադրբեջանում, այլև Իրանի հյուսիսային շրջաններում, արևելքում՝ Խորասան նահանգում, Դաղստանում և Ղրիմում բնակվող իրանական և ոչ իրանական ժողովուրդների անվանումն է^[1]։

Մայրենի լեզուն թաթերենն է։ Պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հնդիրանական ճյուղի հարավարևմտյան իրանական խմբին։ Խոսողների թիվը 2009 թվականի տվյալներով անցնում է 30 հազարից, որից 25 հազարը՝ Ադրբեջանի տարածքում։ Թաթերենն ունի 5 ձայնավոր, 3 իջնող երկբարբառ, 26 բաղաձայնական տարր։

Ադրբեջանում ապրող թաթերը խոսում են ոչ միայն թաթերեն, այլև ադրբեջաներեն։ Թաթերը շիա մուսուլմաններ են։ Հայ առաքելական դավանանքի քրիստոնյաները, ովքեր թաթախոս հայեր են, ապրում էին Ադրբեջանի Քիլվար և Մադրասա գյուղերում։

Թաթերն Ադրբեջանում

Ադրբեջանի Հանրապետության էթնիկ կազմի իրանական շերտի մեջ մտնում են երեք ժողովուրդներ՝ թալիշներ, թաթեր և քրդեր։ Որոշ աղբյուրների համաձայն, հենց թաթերն են այն հիմնական ենթաշերտը, որը ձևավորում է այսպես կոչված «ադրբեջանական հանրույթ»-ի մարդաբանական հիմնական միջուկը^[1]։ Ընդհանրապես «թաթ» են անվանել պարսկերենին շատ մոտ լեզվով խոսող այս ժողովրդին թյուրքալեզու ժողովուրդները։

Ադրբեջանաբնակ թաթերի համար այս անվանումն ունի առավելապես հավաքական նշանակություն, և կապված բնակության վայրերից` «թաթ» եզրին զուգահեռ կան նաև այս ժողովրդի տարբեր տեղական ինքնանվանումների, մասնավորապես՝ Ապշերոնում՝ փարսեր, Խիզիի, Դիվիչիի, Սիազանի շրջաններում և սրանց հարակից բնակավայրերում` դաղլիներ, Լահիջում և Շամախիի այլ թաթաբնակ վայրերում՝ լոհիջոններ։ «Թաթ»-ը, որպես ինքնանվանում, կիրառվում է նաև Հարավային Դաղստանում։ Ըստ կրոնի՝ թաթերը բաժանվում են 3 խմբի՝

մուսուլման թաթեր,
քրիստոնյա թաթեր կամ թաթախոս հայեր,
հուդայական թաթեր (կոչվում են լեռնային հրեաներ կամ ջուհուրներ), որոնք հիմնականում բնակվում են Ադրբեջանի հյուսիսային սահմաններին և Դաղստանում։

Մինչև 19-րդ դարի վերջ և 20-րդ դարի կեսերը թաթերն ամփոփ բնակեցնում էին ամբողջ Ապշերոնի թերակղզին և Բաքվի նահանգը, Շամախիի և Ղուբայի երկրամասերն ու Խիզիի շրջանը։ Ընդ որում, այս տարածքներում բացառապես թյուքական տարր չի ապրել և ամբողջովին խիտ բնակեցված է եղել թաթերով^[1]։ Կազանի, ապա նաև Պետերբուրգի համալսարանների պրոֆեսոր Իլյա Բերեզինը 1850 թվականին հրատարակած «Ճանապարհորդություն Դաղստանով և Անդրկովկասով» աշխատանքում, խոսելով Բաքվի նահանգության բնակչության մասին, գրում է.

Բաքվի նահանգը բնակեցված է մեծամասամբ շիական ուղղության մուսուլմաններով։ Բաքվի միայն 6 գյուղեր են բնակեցված թյուրքական ցեղերով, մնացած բոլոր բնակավայրերում պարսիկներ են ապրում։ Քաղաքում, բացի ռուսական ծառայողներից, կան մինչև 200-ի հասնող հայկական տներ։ Բաքվի ամբողջ պարսկական բնակչությունը խոսում է հատուկ պարսկական բարբառով՝ թաթերենով, որը գործածվում է նաև Դաղստանի տարբեր վայրերում

- Իլյա Բերեզին

Ըստ 1894 թվականի համարի՝ Ադրբեջանում ապրում էր 124 693 թաթ, որից հետո, այսպես կոչված, «ադրբեջանական հանրույթի» ձևավորմանը զուգահեռ, վիճակագրական տվյալներում թաթական բնակչության թվաքանակը շարունակական նվազել է, որն ավելի մեծ թափ է ստանում խորհրդային, ապա նաև հետխորհրդային Ադրբեջանում։ Արդյունքում` ադրբեջանական վերջին մարդահամարը այստեղ գրանցել է ընդամենը 25.200 թաթերի, այն դեպքում, երբ միայն Լահիջում և մերձակա մի քանի բնակավայրերում 2005 թվականի ամերիկյան հետազոտողները արձանագրում են 15 000 թաթ։

Բորիս Միլլերը 1929 թվականի հրատարակած իր աշխատությունում, հենվելով տարածքային գործկոմների վիճակագրության վրա, գրանցում է 225 թաթական (մուսուլմանական) բնակավայր ամբողջ Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում։ Եվ նրանց որևէ զանգվածային արտագաղթ Ադրբեջանի տարածքից պատմությանը հայտնի չէ և եթե գործի դնենք վիճակագրական հաշվարկի այն այլընտրանքային ձևերը (առնվազն 5 սերնդի աճ՝ սկսած 1894 թվականից, ծնելիության բարձր մակարդակ), ապա այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունում ապրում է ըստ էության ավելի քան մեկ միլիոն ծագումով թաթ բնակիչ։

Դեռևս 1989 թվականի ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում բնակվում էին 30 000 թաթեր^[2]։ Իսկ 1920 թվականին մուսավաթական Ադրբեջանում նրանց թիվը հասնում էր 125 000-ի։ Իրենք թաթերը գերադասում են իրենք իրենց պարսեր անվանել, և պարսերի շարժման ակտիվիստների գնահատականներով այսօր Ադրբեջանում կա մինչև 2 միլիոն մարդ, որոնք ծագումով թաթ են։

2004 թվականի նոյեմբերին Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում սկսվել էր ամբողջ աշխարհի պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի երագույն խորհրդի ամենամյա նիստը, որին ադրբեջանաբնակ թաթերը չեն կարողացել մասնակցել։ Մինչդեռ նիստին մասնակցել են Իրանի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Իսպանիայի, Նիդերլանդների և ԱՄՆ ներկայացուցիչները^[2]։

Չլինելով մայրենի լեզվի կրողներ, բազմաթիվ ադրբեջանախոս թաթեր պահպանում են իրենց էթնիկ ինքնագիտակցությունը։ Ըստ Բորիս Միլլերի՝ թաթերին թյուրքախոս էր դարձնում դպրոցը^[1]։ Պանթյուրքիստական գաղափարախոսության ազդեցությամբ ձևավորվել է նաև ոչ թյուրքական ազգերի լեզուն քամահրանքի և ծաղր ու ծանակի առարկա դարձնելը։

Այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունում ամենախիտ բնակեցված բնակավայրը Լեռնային Շիրվանում (Իսմայլիի շրջան) գտնվող Լահիջն է, որի բնակչությունը, խոսելով թաթերեն և պահպանելով թաթական ինքնագիտակցությունը, կարող է որոշակի նախադրյալների դեպքում դառնալ համաթաթական զարթոնքի օջախ։

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[հհ_պն-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ՀՀ ՊՆ պաշտոնաթերթ

[պան-2] 2,0 ^2,1 Ադրբեջանի իրանալեզու բնակիչները չեն կարողացել մասնակցել պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի նիստին

[1]

[2]

@@ Տող 30. / Տող 30. @@
 '''Թաթեր''', ազգություն [[Կովկաս]]ում։ Ապրում են [[Ադրբեջան]]ի մերձկասպյան շրջաններում, Հարավային [[Դաղստան]]ում, մասամբ՝ [[Իրան]]ում։ «Թաթ» եզրը, որն առաջին անգամ հիշատակված է օրխոնյան տեքստերում և ապա ավելի ուշ շրջանում [[11-րդ դար]]ի թուրք բառարանագիր Մահմուդ Կաշգարիի «Դիվան լուղաթ աթ-Թուրք» բառարանում, ոչ միայն Ադրբեջանում, այլև [[Իրան]]ի հյուսիսային շրջաններում, արևելքում՝ [[Խորասան]] նահանգում, Դաղստանում և [[Ղրիմ]]ում բնակվող իրանական և ոչ իրանական ժողովուրդների անվանումն է<ref name="հհ պն">[http://www.hayzinvor.am/24797.html ՀՀ ՊՆ պաշտոնաթերթ]</ref>։
 Մայրենի լեզուն [[թաթերեն]]ն է։ Պատկանում է [[հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ի [[Հնդիրանական լեզուներ|հնդիրանական ճյուղ]]ի հարավարևմտյան իրանական խմբին։ Խոսողների թիվը [[2009]] թվականի տվյալներով անցնում է 30 հազարից, որից 25 հազարը՝ Ադրբեջանի տարածքում։ Թաթերենն ունի 5 ձայնավոր, 3 իջնող երկբարբառ, 26 բաղաձայնական տարր։
 Ադրբեջանում ապրող թաթերը խոսում են ոչ միայն թաթերեն, այլև [[ադրբեջաներեն]]։ Թաթերը [[շիա]] մուսուլմաններ են։ [[Հայ Առաքելական եկեղեցի|Հայ առաքելական դավանանքի]] քրիստոնյաները, ովքեր թաթախոս հայեր են, ապրում էին Ադրբեջանի Քիլվար և Մադրասա գյուղերում։
 == Թաթերն Ադրբեջանում ==
 [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանի Հանրապետության]] էթնիկ կազմի [[Իրանական լեզուներ|իրանական շերտի]] մեջ մտնում են երեք ժողովուրդներ՝ [[թալիշներ]], թաթեր և [[քրդեր]]։ Որոշ աղբյուրների համաձայն, հենց թաթերն են այն հիմնական ենթաշերտը, որը ձևավորում է այսպես կոչված «ադրբեջանական հանրույթ»-ի մարդաբանական հիմնական միջուկը<ref name="հհ պն" />։ Ընդհանրապես «թաթ» են անվանել [[պարսկերեն]]ին շատ մոտ լեզվով խոսող այս ժողովրդին թյուրքալեզու ժողովուրդները։
 Ադրբեջանաբնակ թաթերի համար այս անվանումն ունի առավելապես հավաքական նշանակություն, և կապված բնակության վայրերից` «թաթ» եզրին զուգահեռ կան նաև այս ժողովրդի տարբեր տեղական ինքնանվանումների, մասնավորապես՝ [[Ապշերոնյան թերակղզի|Ապշերոն]]ում՝ փարսեր, Խիզիի, Դիվիչիի, Սիազանի շրջաններում և սրանց հարակից բնակավայրերում` դաղլիներ, Լահիջում և [[Շամախի]]ի այլ թաթաբնակ վայրերում՝ լոհիջոններ։ «Թաթ»-ը, որպես ինքնանվանում, կիրառվում է նաև Հարավային Դաղստանում։ Ըստ կրոնի՝ թաթերը բաժանվում են 3 խմբի՝
@@ Տող 43. / Տող 43. @@
 # հուդայական թաթեր (կոչվում են լեռնային հրեաներ կամ ջուհուրներ), որոնք հիմնականում բնակվում են Ադրբեջանի հյուսիսային սահմաններին և Դաղստանում։
 Մինչև [[19-րդ դար]]ի վերջ և [[20-րդ դար]]ի կեսերը թաթերն ամփոփ բնակեցնում էին ամբողջ Ապշերոնի թերակղզին և Բաքվի նահանգը, Շամախիի և Ղուբայի երկրամասերն ու Խիզիի շրջանը։ Ընդ որում, այս տարածքներում բացառապես թյուքական տարր չի ապրել և ամբողջովին խիտ բնակեցված է եղել թաթերով<ref name="հհ պն" />։ Կազանի, ապա նաև Պետերբուրգի համալսարանների պրոֆեսոր Իլյա Բերեզինը 1850 թվականին հրատարակած «Ճանապարհորդություն Դաղստանով և Անդրկովկասով» աշխատանքում, խոսելով Բաքվի նահանգության բնակչության մասին, գրում է.
 {{քաղվածք|''Բաքվի նահանգը բնակեցված է մեծամասամբ շիական ուղղության մուսուլմաններով։ Բաքվի միայն 6 գյուղեր են բնակեցված թյուրքական ցեղերով, մնացած բոլոր բնակավայրերում պարսիկներ են ապրում։ Քաղաքում, բացի ռուսական ծառայողներից, կան մինչև 200-ի հասնող հայկական տներ։ Բաքվի ամբողջ պարսկական բնակչությունը խոսում է հատուկ պարսկական բարբառով՝ թաթերենով, որը գործածվում է նաև Դաղստանի տարբեր վայրերում''
 |Իլյա Բերեզին}}
 [[Պատկեր:Tats in azerbaijan 1890.png|մինի|ձախից|Թաթերը Բաքվի նահանգում, 19-րդ դարի վերջ]]
 Ըստ [[1894]] թվականի համարի՝ Ադրբեջանում ապրում էր 124 693 թաթ, որից հետո, այսպես կոչված, «ադրբեջանական հանրույթի» ձևավորմանը զուգահեռ, վիճակագրական տվյալներում թաթական բնակչության թվաքանակը շարունակական նվազել է, որն ավելի մեծ թափ է ստանում խորհրդային, ապա նաև հետխորհրդային Ադրբեջանում։ Արդյունքում` ադրբեջանական վերջին մարդահամարը այստեղ գրանցել է ընդամենը 25.200 թաթերի, այն դեպքում, երբ միայն Լահիջում և մերձակա մի քանի բնակավայրերում 2005 թվականի ամերիկյան հետազոտողները արձանագրում են 15 000 թաթ։
 Բորիս Միլլերը [[1929]] թվականի հրատարակած իր աշխատությունում, հենվելով տարածքային գործկոմների վիճակագրության վրա, գրանցում է 225 թաթական (մուսուլմանական) բնակավայր ամբողջ [[Խորհրդային Ադրբեջան]]ի տարածքում։ Եվ նրանց որևէ զանգվածային արտագաղթ Ադրբեջանի տարածքից պատմությանը հայտնի չէ և եթե գործի դնենք վիճակագրական հաշվարկի այն այլընտրանքային ձևերը (առնվազն 5 սերնդի աճ՝ սկսած [[1894]] թվականից, ծնելիության բարձր մակարդակ), ապա այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունում ապրում է ըստ էության ավելի քան մեկ միլիոն ծագումով թաթ բնակիչ։
-Դեռևս [[1989]] թվականի [[ԽՍՀՄ]] վերջին մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում բնակվում էին 30 000 թաթեր<ref name="պան">[http://panarmenian.net/arm/news/11732 Ադրբեջանի իրանալեզու բնակիչները չեն կարողացել մասնակցել պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի նիստին]</ref>։ Իսկ [[1920]] թվականին մուսավաթական Ադրբեջանում նրանց թիվը հասնում էր 125 000-ի։ Իրենք թաթերը գերադասում են իրենք իրենց պարսեր անվանել, եւ պարսերի շարժման ակտիվիստների գնահատականներով այսօր Ադրբեջանում կա մինչև 2 միլիոն մարդ, որոնք ծագումով թաթ են։
+Դեռևս [[1989]] թվականի [[ԽՍՀՄ]] վերջին մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում բնակվում էին 30 000 թաթեր<ref name="պան">[http://panarmenian.net/arm/news/11732 Ադրբեջանի իրանալեզու բնակիչները չեն կարողացել մասնակցել պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի նիստին]</ref>։ Իսկ [[1920]] թվականին մուսավաթական Ադրբեջանում նրանց թիվը հասնում էր 125 000-ի։ Իրենք թաթերը գերադասում են իրենք իրենց պարսեր անվանել, և պարսերի շարժման ակտիվիստների գնահատականներով այսօր Ադրբեջանում կա մինչև 2 միլիոն մարդ, որոնք ծագումով թաթ են։
 [[Պատկեր:Lahic 1138.jpg|մինի|Լահիջ՝ թաթաբնակ գյուղ Ադրբեջանում]]
-[[2004]] թվականի [[նոյեմբեր]]ին [[Տաջիկստան]]ի մայրաքաղաք [[Դուշանբե]]ում սկսվել էր ամբողջ աշխարհի պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի երագույն խորհրդի ամենամյա նիստը, որին ադրբեջանաբնակ թաթերը չեն կարողացել մասնակցել։ Մինչդեռ նիստին մասնակցել են [[Իրան]]ի, [[Ֆրանսիա]]յի, [[Մեծ Բրիտանիա]]յի, [[Իսպանիա]]յի, [[Նիդերլանդներ]]ի եւ [[ԱՄՆ]] ներկայացուցիչները<ref name="պան" />։
+[[2004]] թվականի [[նոյեմբեր]]ին [[Տաջիկստան]]ի մայրաքաղաք [[Դուշանբե]]ում սկսվել էր ամբողջ աշխարհի պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի երագույն խորհրդի ամենամյա նիստը, որին ադրբեջանաբնակ թաթերը չեն կարողացել մասնակցել։ Մինչդեռ նիստին մասնակցել են [[Իրան]]ի, [[Ֆրանսիա]]յի, [[Մեծ Բրիտանիա]]յի, [[Իսպանիա]]յի, [[Նիդերլանդներ]]ի և [[ԱՄՆ]] ներկայացուցիչները<ref name="պան" />։
 Չլինելով մայրենի լեզվի կրողներ, բազմաթիվ ադրբեջանախոս թաթեր պահպանում են իրենց էթնիկ ինքնագիտակցությունը։ Ըստ Բորիս Միլլերի՝ թաթերին թյուրքախոս էր դարձնում դպրոցը<ref name="հհ պն" />։ Պանթյուրքիստական գաղափարախոսության ազդեցությամբ ձևավորվել է նաև ոչ թյուրքական ազգերի լեզուն քամահրանքի և ծաղր ու ծանակի առարկա դարձնելը։
 Այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունում ամենախիտ բնակեցված բնակավայրը Լեռնային Շիրվանում (Իսմայլիի շրջան) գտնվող Լահիջն է, որի բնակչությունը, խոսելով թաթերեն և պահպանելով թաթական ինքնագիտակցությունը, կարող է որոշակի նախադրյալների դեպքում դառնալ համաթաթական զարթոնքի օջախ։