Սերբերի ցեղասպանության ժխտումը Խորվաթիայի անկախ պետությունում
Սերբերի ցեղասպանության ժխտումը Խորվաթիայի անկախ պետությունում, ժխտողական պնդումներ, ըստ որի սերբերի զանգվածային ոչնչացումը Խորվաթիայի անկախ պետությունում, որը կազմակերպվել էր ուստաշայի ռեժիմի կողմից, ցեղասպանություն չէ։
Ժխտման առարկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1941 թվականի ապրիլի 6-ին Գերմանիայի և Իտալիայի զորքերը ներխուժեցին Հարավսլավիա։ Նրանց միացան Հունգարիայի և Բուլղարիայի բանակները։ Ժամանակակից սպառազինությամբ հագեցնելու խնդիրներ ունեցող և էթնիկորեն պառակտված հարավսլավական բանակը արագ ջախջախվեց։ Հարավսլավիայի օկուպացիայից և «Առանցքի» երկրների կողմից նրա տարածքի բաժանումից հետո Խորվաթիայի, Բոսնիա և Հերցեգովինայի և Սերբիայի մի մասի տարածքում ստեղծվեց Խորվաթիայի անկախ պետություն։ Ազգային-քաղաքական նպատակները հետապնդում էին ոչ միայն Խորվաթիայի պետական անկախության հաստատումը, այլև նոր պետությանը էթնիկ խորվաթական բնույթ հաղորդելը։ Այս նպատակին հասնելու հիմնական խոչընդոտը սերբերն էին, որոնք կազմում էին ԽԱՊ-ի բնակչության մեկ երրորդը։ Արդյունքում, պետության գոյության առաջին իսկ օրերից սկսեցին ակտիվ հակասերբական գործողություններ։ Նախերգանքը հզոր քարոզչական ընկերություն էր, որը սերբերին ներկայացնում էր որպես խորվաթական ժողովրդի թշնամիներ, որոնք տեղ չունեն Խորվաթիայի անկապ պետությունում։ Գագաթնակետը սերբերի ցեղասպանությունն էր և նրանց ներկալումը բազմաթիվ համակենտրոնացման ճամբարներում[1]։
Հետևելով Նացիստական Գերմանիայի օրինակին՝ ռեժիմը Նյուրնբերգյան օրենքների պատկերով և նմանությամբ արձակեց ռասայական օրենքներ՝ ուղղված սերբերի, հրեաների և գնչուների դեմ։ 1941 թվականի հունիսի 22-ին Գոսպիչում իր ելույթում ուստաշա Միլե Բուդակի առաջնորդներից մեկը ձևակերպեց սերբերի նկատմամբ գործողությունների ծրագիր, որը հունիսի 26-ին հրապարակվեց «Hrvatski List» թերթի կողմից[2]։
|
Սերբերի մի մասին մենք կոչնչացնենք, մյուս մասին կարտաքսենք, մյուսներին կտեղափոխենք կաթոլիկ հավատք և կդարձնենք խորվաթներ։ Այսպիսով, շուտով կկորչեն նրանց հետքերը, և այն, ինչ կմնա, կլինի միայն նրանց վատ հիշողությունը։ Սերբերի, գնչուների և հրեաների համար մենք կգտնենք երեք միլիոն փամփուշտ | 
|
Ուստաշների կազմակերպած ցեղասպանության զոհերի ստույգ թիվը հայտնի չէ։ 197,000 նվազագույն գնահատականը տվել է հարավսլավացի և խորվաթ ժողովրդագիր Վլադիմիր Ժորաևիչը, նրա կարծիքն աջակցում են բազմաթիվ ժամանակակից խորվաթ հետազոտողներ։ 700 000 կամ 800 000 հազար զոհված սերբերի թվերով գործում են բազմաթիվ սերբ պատմաբաններ, քաղաքական գործիչներ և հասարակական գործիչներ։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարավսլավիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սերբերի ցեղասպանությունը պատշաճ կերպով չի ուսումնասիրվել պատերազմից հետո, քանի որ հետպատերազմյան Հարավսլավիայի կառավարությունը՝ Կոմունիստական կուսակցության գլխավորությամբ, չի խրախուսել անկախ հետազոտողներին՝ վախենալով, որ պատերազմի հետևանքով առաջացած էթնիկ լարվածությունը կարող է ապակայունացնել նոր ռեժիմը։ Նրանք փորձել են թաքցնել պատերազմական վայրագությունները և քողարկել կոնկրետ էթնիկ կորուստները։ Ցեղասպանության մասնագետ Հենրի Ռ. Հաթենբախը գրել է, որ «տիտոիստական Հարավսլավիայի գաղափարականացված և քողարկված պատմությունը» ճնշում էր սերբերի դեմ ցեղասպանությունը, ինչպես նաև այդ «ճնշումը սահմանակից էր լիակատար ժխտմանը»։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բոլոր զոհերը ներկայացված էին որպես «հարավսլավներ», մինչդեռ բոլոր համագործակցողները կոչվում էին «ֆաշիստներ»։
Խորվաթիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատմաբան Միրիանա Կասապովիչը բացատրել է, որ Ցեղասպանության վերաբերյալ ամենակարևոր գիտական աշխատություններում Խորվաթիայի անկախ պետության սերբերի, հրեաների և գնչուների դեմ հանցագործությունները միանշանակ դասակարգվում են որպես ցեղասպանություն։ Նա դիտարկեց Պատմական ռևիզիոնիզմի երեք հիմնական ռազմավարություն ժամանակակից խորվաթական պատմագրության մեջ. այն ժամանակ Խորվաթիայի անկախ պետությունը նորմալ պետություն էր, որը պայքարում էր ապստամբների դեմ. պետության ներսում զանգվածային հանցագործություններ, հատկապես ցեղասպանություն չեն կատարվել. Յասենովաց ճամբարը պարզապես աշխատանքային ճամբար էր, ոչ թե ոչնչացման ճամբար։ Կասապովիչը եզրակացնում է, որ այդ ջանքերը գործնականում հակառակ ազդեցությունն են ունեցել։
Սերբիայում և Խորվաթիայում (1974 թվականից 2017 թվականներին) ավելի քան քառասուն տարվա պատմական ռևիզիոնիզմի համակարգված վերլուծության մեջ խորվաթ սոցիոլոգ Թամարա Պավասովիչ Տրոշտը դիտարկել է, թե ինչպես են խորվաթական դասագրքերը արդարացնում Խորվաթիայի անկախ պետության գոյությունը հուզական պատմվածքով.Խորվաթիայի պետականության «հազարամյա թելը» չեղյալ է հայտարարվել «մեծ սերբ ռեժիմի կողմից որպես խորվաթական ազգության բոլոր նշանները ոչնչացնելու փորձ»։ Բացի այդ, դասագրքերը հարաբերականացնում են սերբերի դեմ ահաբեկչությունը՝ պնդելով, որ դա «իրենց նախորդ հեգեմոնիայի արդյունքն է»։
Պատմաբան Խրվոյե Կլասիչը նշել է, որ Խորվաթիայի անկախացումից հետո Հարավսլավիայի փլուզման ժամանակ հաստատվել է խորվաթական պատմության ուսումնասիրման և դասավանդման նոր մոտեցում, որը ներառում է ուստաշի հանցագործությունների թերագնահատում և ժխտում։ Նա հայտարարեց, որ ռևիզիոնիզմի և ժխտման միտումը ինտենսիվությամբ փոխվել է հաջորդ քսանհինգ տարիների ընթացքում, բայց երբեք ամբողջությամբ չի դադարեցվել։ Պատմաբան Ռորի Յոմենսը 2018 թվականին հայտարարեց, որ 1990-ականների պատմական ռևիզիոնիզմն ուներ «իր հենակետերը ակադեմիայում և հիմնական քաղաքականության մեջ», և որ այսօրվա ռևիզիոնիստները ձգտում են վերականգնել ուստաշի ռեժիմը ամբողջությամբ՝ համեմատելով այն Թուջմանի դարաշրջանի հետ, երբ միտումը նվազագույնի հասցնել հանցագործությունները կամ վերականգնել դրա միայն որոշակի ասպեկտները։ Նա նաև նշել է, որ ռևիզիոնիստները պնդում են, որ ուստաշիի կողմից հանցագործությունների հիշատակը հավերժացնելը «Խորվաթիայի անունը սևացնելու, խորվաթներին ցեղասպանություն գործած ժողովուրդ հայտարարելու և հայրենիքում պատերազմը քրեականացնելու փորձ է»[3]։
Յոսիպ Յուրչևիչի «Յասենովացի առասպելի ծագումը» աշխատության իր ակնարկում գերմանացի պատմաբան Հոլմ Սունդհաուսենը նշում է, որ թեև Յուրչևիչը արդարացված է Կոմունիստական Հարավսլավիայում Յասենովացի զոհերի թվի քննադատության մեջ, նա «պատրաստակամորեն և անմտորեն» օգտագործում է «Յասենովացի առասպելը» տերմինը և փորձում է ցույց տալ՝ բաց թողնելով տեղեկատվություն, որ Յասենովացը «աշխատանքային ճամբար» էր, և որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի Խորվաթիայի անկախ պետությունում ցեղասպանություն չի եղել։ Յուրչևիչը նաև գրել է, որ համակենտրոնացման ճամբարների զոհերը մահացել են վատ հիգիենայի և վարակիչ հիվանդությունների պատճառով։
Ցեղասպանության ժխտման օրինակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուլտրաաջեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինչպես Հոլոքոստի ժխտումը, այս կեղծ գիտական հասկացությունը ևս շատ տարածված է ծայրահեղ աջերի շրջանում։
Խորվաթիայում ծայրահեղ աջերը հաճախ պաշտպանում են այն կեղծ տեսությունը, որ Յասենովացը «աշխատանքային ճամբար» էր, որտեղ զանգվածային սպանություններ չեն եղել։ Որոշ իրավապաշտպաններ ասում են, որ Խորվաթիայում կա Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հանցագործությունների խեղաթյուրում, և դա հատկապես տարածված էր 1990-ականների պատերազմի ժամանակ, երբ հակասերբական տրամադրությունները բարձր էին։ Դրա նշանավոր քարոզիչներից է ծայրահեղ աջակողմյան «Յասենովաց եռակի ճամբարի հետազոտությունների ընկերություն» հասարակական կազմակերպությունը։ Այն ներառում է լրագրող Իգոր Վուկիչը և ակադեմիկոս Յոսիպ Պիվարիչը, ովքեր գրել են այս տեսությունը խթանող գրքեր[4]։ Նրա անդամների կողմից խթանված գաղափարները ամրապնդվել են հարցազրույցներ հիմնական լրատվամիջոցների և գրքերի շրջագայությունների հետ 2019 թվականիյն Վուկիչի հեղինակած «Յասենովացի բացահայտված սուտը» վերջին գիրքը Սիմոն Վիզենտալի կենտրոնին հորդորել է Խորվաթիայի իշխանություններին արգելել նման աշխատանքները՝ նշելով, որ դրանք «անմիջապես կարգելվեն Գերմանիայում և Ավստրիայում, և դա արդար է»։ Հարցին, թե արդյոք հասարակությունը զբաղվում է Ցեղասպանության ժխտմամբ, Վուկիչը պատասխանել է. «երբ խոսքը վերաբերում է ցեղասպանությանը, դա հաճախ կապված է սերբերի հետ։ Եթե դա է, մենք դա հերքում ենք»։ Մենախեմ Զ. Ռոզենսաֆտ, գլխավոր խորհրդատու Համաշխարհային հրեական կոնգրեսը դատապարտեց Միլան Իվկոշիչի կողմից Երեկոյան ցուցակում գրված վուկիչի գրքի վերաբերյալ դրական սյունակը՝ ընդգծելով, որ «պատմության սարսափելի իրողություններ կան, որոնք ոչ ոք չպետք է կասկածի տակ դնի, խեղաթյուրի կամ մերժի»։
Խորվաթական Վիքիպեդիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2013 թվականին խորվաթական Վիքիպեդիան նույնպես գրավեց ազգային և միջազգային լրատվամիջոցների ուշադրությունը ֆաշիստական աշխարհայացքի քարոզչության, ինչպես նաև սերբերի նկատմամբ կողմնակալ վերաբերմունքի համար՝ պատմական ռևիզիոնիզմի և ուստաշների կողմից կատարված հանցագործությունների ծանրության ժխտման կամ նսեմացման միջոցով։ Օրինակ, Յասենովաց համակենտրոնացման ճամբարի մասին խորվաթական հոդվածը ճամբարն անվանում է և «հավաքման ճամբար», և աշխատանքային ճամբար, և այն նսեմացնում է Յասենովաց քաղաքում կատարված հանցագործությունները, ինչպես նաև այնտեղ զոհերի թիվը, ինչպես նաև հենվելով աջակողմյան լրատվամիջոցների և մասնավոր բլոգերի վրա՝ որպես հղումներ[5]։ 2020 թվականին խորվաթական Վիքիպեդիայի ազգայնական բովանդակությունն առավել ակտիվորեն առաջ մղող ադմինիստրատորներից մեկը անժամկետ արգելափակվեց Վիքիպեդիայի միջլեզվային համայնքի որոշմամբ[6], 2021 թվականին ևս երեք այդպիսի մասնակիցներ զրկվեցին Ադմինիստրատորի իրավունքներից[7], իսկ Վիքիմեդիա հիմնադրամը հատուկ հայտարարություն տարածեց խորվաթական Վիքիպեդիայում ապատեղեկատվության և ազգայնական օրակարգի մասին[8]։ Այս ադմինիստրատորներից մի քանիսի անունները հրապարակվել են խորվաթական լրատվամիջոցներում և կապված են եղել հայտնի ծայրահեղ աջ խմբերի հետ[9]։
Քաղաքական հայտարարությւոններ և սկանդալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որոշ խորվաթներ, այդ թվում քաղաքական գործիչներ, փորձել են նսեմացնել Խորվաթիայի անկախ պետությունում սերբերի դեմ իրականացված ցեղասպանության մասշտաբները[10]։
1989 թվականին Խորվաթիայի ապագա նախագահ Ֆրանյո Տուջմանը ընդունեց խորվաթական ազգայնականությունը և հրատարակեց «պատերազմի սարսափները.պատմական իրականություն և փիլիսոփայություն» գիրքը, որում նա կասկածի տակ դրեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ուստաշների կողմից սպանված զոհերի պաշտոնական թիվը։ Այս գրքում Թուջմանը պնդում էր, որ Յասենովաց քաղաքում մահացել է 30,000-ից 40,000 մարդ։ Որոշ գիտնականներ և դիտորդներ Թուջմանին մեղադրել են «ուստաշի շարժման հետ կապված գաղափարների հետ սիրախաղ անելու» և Խորվաթիայի անկախ պետությունում զոհերի թիվը նվազեցնելու մեջ։
Խորվաթ քաղաքական գործիչ Ստիպե Մեսիչը, ով նախկինում զբաղեցրել է Խորվաթիայի վարչապետի պաշտոնը, 1992 թվականին հրապարակային հայտարարություններ է արել այն մասին, որ Յասենովացի հետևում չպետք է լինի «ներողություն», որ նա «մահվան ճամբար» չէ՝ հերքելով համակենտրոնացման ճամբարի բնույթը և այլ հայտարարություններ, որոնք համարվում են ուստաշին աջակցող.որոնց տեսանյութերը հրապարակվել են 2006 և 2017 թվականներին։ Մեսիչը, որն այդ ժամանակ դարձել էր Խորվաթիայի նախագահ և պարտիզանների հայտնի կողմնակից էր, ներողություն է խնդրել և հրաժարվել այդ հայտարարություններից։ Մեսիչը նաև ներողություն է խնդրել «անզգույշ հայտարարության» և 2017 թվականին Յասենովացի հանցագործությունների հարաբերականացման համար։
2011 թվականի ապրիլի 17-ին հիշատակի արարողության ժամանակ Խորվաթիայի նախագահ Իվո Յոսիպովիչը նախազգուշացրեց, որ «փորձեր են եղել կտրուկ կրճատել կամ նվազեցնել Յասենովացի զոհերի թիվը»՝ հավելելով, որ «բախվելով սարսափելի ճշմարտությանը, որ խորվաթ ժողովրդի որոշ ներկայացուցիչներ ունակ էին կատարել ամենադաժան հանցագործությունները»։
Խորվաթ պատմաբան և քաղաքական գործիչ Զլատկո Հասանբեգովիչը, ով նախկինում զբաղեցնում էր երկրի մշակույթի նախարարի պաշտոնը 2016 թվականին, մեղադրվել է ուստաշայի հանցագործությունները նսեմացնելու և իր աշխատանքում նրանց գաղափարները վերականգնելու փորձի մեջ։ 1996 թվականին Հասանբեգովիչը առնվազն երկու հոդված է գրել «Խորվաթիայի անկախ պետություն» ամսագրում, որը խմբագրվել է Խորվաթիայի ազատագրական շարժման փոքր ծայրահեղ աջ կուսակցության կողմից, որում նա փառաբանում էր ուստաշային որպես հերոսներ և նահատակներ և հերքում ռեժիմի կողմից կատարված հանցագործությունները։ Ի պատասխան՝ Հասանբեգովիչը հերքեց, որ ինքը ռեժիմի ջատագովն է՝ ասելով, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ուստաշի հանցագործությունները խորվաթ ժողովրդի «ամենամեծ բարոյական ձախողումն» էին իր պատմության մեջ, և որ նրա խոսքերը հանվել են քաղաքական մանիպուլյացիաների համատեքստից։
Խորվաթ պատմաբան և քաղաքական գործիչ Զլատկո Հասանբեգովիչը, ով նախկինում զբաղեցնում էր երկրի մշակույթի նախարարի պաշտոնը 2016 թվականին, մեղադրվել է ուստաշայի հանցագործությունները նսեմացնելու և իր աշխատանքում նրանց գաղափարները վերականգնելու փորձի մեջ։ 1996 թվականին Հասանբեգովիչը առնվազն երկու հոդված է գրել «Խորվաթիայի անկախ պետություն» ամսագրում, որը խմբագրվել է Խորվաթիայի ազատագրական շարժման փոքր ծայրահեղ աջ կուսակցության կողմից, որում նա փառաբանում էր ուստաշային որպես հերոսներ և նահատակներ և հերքում ռեժիմի կողմից կատարված հանցագործությունները։ Ի պատասխան՝ Հասանբեգովիչը հերքեց, որ ինքը ռեժիմի ջատագովն է՝ ասելով, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ուստաշի հանցագործությունները խորվաթ ժողովրդի «ամենամեծ բարոյական ձախողումն» էին իր պատմության մեջ, և որ նրա խոսքերը հանվել են քաղաքական մանիպուլյացիաների համատեքստից[11][12][12]։
Սերբ քաղաքական գործիչ Չորջևիչը կոչ է արել ձերբակալել խորվաթներին և բոսնիացիներին, որոնք ժխտում են Սերբիայի ցեղասպանությունը Խորվաթիայի անկախ պետությունում[13]։
Հուշարձանների ոչնչացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խորվաթիայի կողմից Հարավսլավիայից անկախության հռչակումից և ռազմական գործողությունների սկսվելուց հետո հանրապետությունում տեղի ունեցավ հակաֆաշիստների և ցեղասպանության զոհերի հուշարձանների զանգվածային ոչնչացում։ Ավերված հուշարձանների թվում էին «սլավոնիայի ժողովուրդների հաղթանակի հուշարձանը»[14], «Բելովարեց»[15] հուշարձանը, թունավոր համակենտրոնացման ճամբարի զոհերի հուշարձանը և այլն[16]։ Ընդհանուր առմամբ, 1991-2000 թվականներին ընթացքում արձանագրվել է հիմնահատակ ավերված կամ պղծված 2964 հուշարձան[17]։ Խորվաթիայում գործող «Սերբիայի ազգային վեչե» կազմակերպության տվյալներով՝ հուշարձանների ոչնչացում տեղի է ունեցել նաև 2001 թվականից հետո։ Ըստ նրա վիճակագրության՝ 2015 թվականին վնասվել կամ ոչնչացվել է 13 հուշարձան, 2016 և 2017 թվականներին՝ 17- ական, 2018 թվականին՝ 19, 2019 թվականին՝ 16, 2020 թվականին՝ 7, 2021 թվականին՝ 10 հուշարձան[18]։
Պատմական ռևիզիոնիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որոշ իրավապաշտպաններ պարզաբանել են, որ Խորվաթիայում նկատվում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանի հանցագործությունների ընկալման աղավաղում, և որ դա հատկապես նկատելի էր 90-ականներին, երբ գերակշռում էին հակասերբական պատմությունները։ Առավել նշանավոր ներկայացուցիչը «Յասենովաց եռակի ճամբարի հետազոտական ընկերություն» աջակողմյան կազմակերպությունն է, որի անդամներն են լրագրող Իգոր Վուկիչը և հետազոտող Յոսիպ Պեչարիչը, որոնք հայտնի են ռևիզիոնիստական բովանդակության հրապարակումներով։ Նրա անդամների կողմից առաջ քաշված թեզերը ներկայացվել են առաջատար լրատվամիջոցներին տված հարցազրույցներում և գրքերի գովազդներում։ Կազմակերպության ստեղծման նախաձեռնությանը նախորդել Է Վլադիմիր Մրկոցիի և Վլադիմիր Հորվաթի 2008 թվականի «Յասենովացի մերկ սուտը» գիրքը[19][20].
Վուկիչը հերքեց, որ Յասենովացիում ինչ-որ մեկը սպանվել է միայն այն պատճառով, որ նա ուղղափառ էր կամ սերբ։ Նրա գրած վերջին գիրքը՝ «Յասենովացից բացահայտված սուտը», Սիմոն Վիզենտալի կենտրոնին դրդել է դիմել Խորվաթիայի իշխանություններին և կոչ անել արգելել նման գործերը՝ նշելով, որ դ«րանք իրավամբ անմիջապես կարգելվեն Գերմանիայում և Ավստրիայում»[21]։
2016 թվականին խորվաթ ռեժիսոր Յակով Սեդլարը թողարկել է «Յասենովաց - ճշմարտություն» վավերագրական ֆիլմը, որում պաշտպանել է նույն տեսությունները՝ ճամբարն անվանելով «հավաքա-աշխատանքային ճամբար»։ Ֆիլմը պարունակում էր ենթադրյալ կեղծիքներ և կեղծիքներ՝ ի լրումն հանցագործությունների ժխտման և քաղաքական գործիչների և լրագրողների նկատմամբ ատելության հրահրման[22]։
2022 թվականի հուլիսին Զագրեբի եպիսկոպոսները՝ Յոսիպ Բոզանիչի գլխավորությամբ, հայտարարել են, որ Յաստրեբարսկիում և Սիսակում ոչ թե Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակների երեխաների համար նախատեսված ճամբար է եղել, այլ «ընդունարան», որտեղ ճամբարի բանտարկյալներին օգնություն և բուժում է ցուցաբերվել[23]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Югославия в XX веке, 2011, էջ 397
- ↑ Руднева И. В., 2014, էջ 97
- ↑ «How to Combat Croatian Revisionists' Culture of Lies». Balkan Insight (անգլերեն). 2018 թ․ հունիսի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «Jewish rights group urges Croatia to ban pro-Nazi book». AP NEWS (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «How Croatian Wikipedia Made a Concentration Camp Disappear». Balkan Insight (անգլերեն). 2018 թ․ մարտի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ Обсуждение о глобальном бане участника Kubura
- ↑ Голосование в хорватской Википедии о лишении прав администратора пользователей SpeedyGonsales, Zeljko и Roberta F.
- ↑ Оценка дезинформации в хорватской Википедии (2021)
- ↑ «Croatia Must Not Whitewash the Horrors of Jasenovac». Balkan Insight (անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «Croatia's Willingness To Tolerate Fascist Legacy Worries Many». iwpr.net (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «Former top Croat officials join boycott of Jasenovac event». B92.net (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ 12,0 12,1 «Jasenovac Camp Victims Commemorated Separately Again». Balkan Insight (անգլերեն). 2019 թ․ ապրիլի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ Milica за СРБИН инфо (2021 թ․ հուլիսի 27). «ЂОРЂЕВИЋ позвао на хапшење Хрвата и Бошњака који негирају геноцид у НДХ». СРБИН.инфо (սերբերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «ŽELJENA ILI NEŽELJENA BAŠTINA, SVUDA OKO NAS» (խորվաթերեն). supervizuelna.com. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
- ↑ «Svečanost u povodu obnove spomenika "Bjelovarac"» (խորվաթերեն). min-kulture.hr. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
- ↑ «Ognjen Kraus: Splitska vlast prikriveno podigla spomenik ustašama» (խորվաթերեն). slobodnadalmacija.hr. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
- ↑ «О ситуации с героизацией нацизма, распространении неонацизма и других видов практики, которые способствуют эскалации современных форм расизма, расовой дискриминации, ксенофобии и связанной с ними нетерпимости». Министерство иностранных дел Российской Федерации. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Historijski revizionizam, govor mržnje i nasilje prema Srbima u 2021, 2022, s. 12
- ↑ Vladimir Geiger Pitanje broja žrtava logora Jasenovac u hrvatskoj i srpskoj historiografiji, publicistici i javnosti nakon raspada SFR Jugoslavije – činjenice, kontroverze i manipulacije(խորվ.) // Časopis za suvremenu povijest. — 2020-12-02. — В. 2. — Т. 52. — ISSN 1848-9079. —
- ↑ «Selective Amnesia: Croatia's Holocaust Deniers». Balkan Insight (ամերիկյան անգլերեն). 2017 թ․ նոյեմբերի 24. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Croatia Must Not Whitewash the Horrors of Jasenovac | Balkan Insight». balkaninsight.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Dishonour for Zagreb Over 'Alternative Facts' About Holocaust». Balkan Insight (անգլերեն). 2017 թ․ ապրիլի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «Хрватски бискупи тврде да Јастребарско није био логор за децу већ прихватилиште». Politika Online. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 5-ին.