Ֆրանյո Տուջման

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆրանյո Տուջման
 
Կուսակցություն՝ Խորվաթիայի ժողովրդավարական միության, Հարավսլավիայի կոմունիստների միություն և League of Communists of Croatia?
Կրթություն՝ Սերբիայի ռազմական ակադեմիա և Զադարի համալսարան
Գիտական աստիճան՝ փիլիսոփայության դոկտոր
Մասնագիտություն՝ քաղաքական գործիչ, կոմիսար, համալսարանի դասախոս և պատմաբան
Ծննդյան օր մայիսի 14, 1922(1922-05-14)[1][2][3][…]
Ծննդավայր Veliko Trgovišće, Zagreb Oblast, Սերբերի, խորվաթների և սլովակների թագավորություն
Վախճանի օր դեկտեմբերի 10, 1999(1999-12-10)[4][1] (77 տարեկան)
Վախճանի վայր Զագրեբ, Խորվաթիա[5]
Թաղված Միրոգոյ գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն  Սերբերի, խորվաթների և սլովակների թագավորություն,  Հարավսլավիայի Թագավորություն,  ՀՍՖՀ և  Խորվաթիա
Ամուսին Անկիցա Տուջման
Զավակներ Միրոսլավ Տուջման
 
Կայք՝ tudjman.hr
 
Ինքնագիր Изображение автографа
 
Պարգևներ

Ֆրանկո Տուջման (խորվ.՝ Franjo Tuđman, մայիսի 14, 1922(1922-05-14)[1][2][3][…], Veliko Trgovišće, Zagreb Oblast, Սերբերի, խորվաթների և սլովակների թագավորություն - դեկտեմբերի 10, 1999(1999-12-10)[4][1], Զագրեբ, Խորվաթիա[5]), Խորվաթիայի պետական, քաղաքական և ռազմական գործիչ, հրապարակախոս, անկախ Խորվաթիայի առաջին նախագահ 1990 թվականի մայիսի 30-ից մինչև 1999 թվականի դեկտեմբերի 10-ը, Խորվաթիայի մարշալ (խորվ.՝ Vrhovnik): Եղել է Հարավսլավիայում խորվաթական աղանդավորական ազգայնական շարժման ակտիվ մասնակից։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1922 թվականի մայիսի 14-ին Մեծ Տրգովիշչեում։ Նրա հայրը՝ Ստեպան Տուջմանը, Խորվաթիայի գյուղացիական կուսակցության շրջանային առաջնորդն էր, զոհվել է պատերազմի ժամանակ[6]։ Մայրը՝ Յուստինան (մինչև ամուսնանալը կրում էր Գմազ ազգանունը), մահացել է 1929 թվականին՝ հինգերորդ երեխայի ծննդաբերության ժամանակ[7]։ Ֆրանյոյի չորս եղբայրներից երեքը ԱՄՆ են գաղթել 1930-ականների վերջին[7]։ 1935 թվականին տեղափոխվել է Զագրեբ։

Ռազմական կարիերա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1941 թվականին գերազանցությամբ ավարտել է վարժարանը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մտել է հարավսլավական կոմկուս և Ժողովրդական-ազատագրական բանակ։ 1944 թվականի ապրիլին դարձել է պարտիզանական «Մատիա Գուբեց» բրիգադի հրամանատար[8]։ Խաղաղ պայմաններում արագ աճել է կոչումներում՝ 1953 թվականին դարձել է գնդապետ, իսկ 1959 թվականին՝ գեներալ-մայոր[9]։ Ծառայել է Գլխավոր շտաբում և պաշտպանության նախարարությունում՝ զբաղվելով կադրային հարցերով, ինչպես նաև տեսական հարցերով[9]։

Զինված ուժերից ազատվել է 1961 թվականին գեներալ-մայորի պաշտոնում, դարձել է Զագրեբի աշխատանքային շարժման պատմության ինստիտուտի տնօրեն։ Այդ պաշտոնը վարել է ակտիվ դասախոսական գործունեություն, այդ թվում՝ արտասահմանում՝ դասախոսություններ է կարդացել ինչպես կապիտալիստական երկրներում (ԱՄՆ, Կանադա, Իտալիա, Ավստրիա), այնպես էլ սոցիալիստական Չեխոսլովակիայում[10]։ 1965 թվականի դեկտեմբերին Զադարում պաշտպանել է դոկտորական ատենախոսություն, որը պատրաստվել է Զագրեբի համալսարանում «Միապետական Հարավսլավիայի ճգնաժամի պատճառները. 1918 թվականին կազմավորումից մինչև 1941 թվականին փլուզումը» թեմայով[11]։ Սակայն հաջորդ տարվա դեկտեմբերին ակադեմիկոս Լ. Բոբանը մեղադրվեց գրագողության մեջ, որից հետո հեռացավ ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնից և հեռացվեց կոմկուսից[12]։

Աղանդավորական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու անգամ բանտարկվել է ազգայնականությանը սատարելու մեղադրանքով, առաջին անգամ 1972 թվականին, երկրորդ անգամ՝ 1981 թվականին, զրկվել է բոլոր պարգևներից։ Առաջին անգամ դատապարտվել է 2 տարվա ազատազրկման, սակայն ազատ է արձակվել արդեն 9 ամիս անց։ 1970-ականներին ազատ արձակվելուց հետո հարցազրույց էր տալիս արտասահմանյան լրատվամիջոցներին, ինչի շնորհիվ արտասահմանում խորվաթական սփյուռքի շրջանում հայտնի դարձավ որպես ընդդիմադիր։ 1981 թվականին Նյու Յորքում լույս է տեսել Տուջմանի Ազգայնականությունը ժամանակակից Եվրոպայում գիրքը, որում եզրակացվել է, որ «Հարավսլավիայում Խորվաթիայի Հանրապետության դրությունը համադրելի Է Հնդկաստանի դրության հետ անգլիական գաղութային տիրապետության ժամանակաշրջանում»[13]։ Արդեն 1981 թվականի փետրվարին Տուջմանը ստացել է երկրորդ ժամկետը՝ երեք տարվա ազատազրկում և հասարակական գործունեությամբ զբաղվելու հինգ տարվա արգելք[14]։ Այդ ժամկետից նա 17 ամիս է անցկացրել Լեպոգլավի բանտում (ընդմիջումով, երբ բուժման էր ուղարկվել տուն), իսկ 1984 թվականի սեպտեմբերին վաղաժամկետ ազատ է արձակվել[14]։ 1987 թվականի հունիսին նրան թույլ են տվել մեկնել արտասահման, և Ֆրանիո Տուջմանը կնոջ հետ մեկնել է Կանադա, որտեղ դասախոսություններ է կարդացել Օտտավայի և Տորոնտոյի համալսարաններում[14]։

1989-1990 թվականներին դասախոսություններով հանդես է եկել Չիկագոյում, Նյու Յորքում և Տորոնտոյում՝ «Ստեփան Ռադիչը և խորվաթական ինքնիշխանությունը» և «Ժողովրդավարական գործընթացները ժամանակակից Խորվաթիայում» թեմաներով[15]։ Նույն թվականին հանդես է եկել Դանիայում և Շվեդիայում[15]։

1989 թվականին Ֆրանյո Տուջմանը հրապարակել է իր ամենահայտնի աշխատանքը՝ «Պատմական իրականության դատարկությունը» (խորվ.՝ Bespuća povijesne zbiljnosti): Դրանում Տուջմանը կասկածի տակ է դրել հարավսլավական պատմագրության մեջ գերիշխող գնահատականները ցեղասպանության զոհերի թվի վերաբերյալ։ Չնշելով որևէ աղբյուր, նա նշել է, որ Յասենովացում սպանվել է միայն 30 000 մարդ, իսկ Հոլոքոստի զոհերի թիվը նա գնահատել է 900 000։ Մի փոքր ավելի ուշ, ելույթ ունենալով իր կուսակցության համագումարում ՔԴՄ-ն, նա հայտարարել է, որ Խորվաթիան է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակների ոչ միայն նացիստական կրթությամբ, բայց և արտահայտում  խորվաթական ժողովրդի հազարամյա ձգտումները[16]։

Քաղաքական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորվաթիայի էմիգրանտների աջակցությամբ հիմնադրել է Խորվաթական ժողովրդավարական համագործակցություն կուսակցությունը (Hrvatska Demokratska Zajednica), որը հաղթել է 1990 թվականի ընտրություններում և մնացել է իշխող ընդհուպ մինչև 1999 թվականի վերջը։ Տուջմանը խորհրդարանի կողմից ընտրվել է Խորվաթիայի նախագահի պաշտոնում 1990 թվականին և վերընտրվել է ուղղակի ընտրություններում 1992 թվականին։ Նույն 1992 թվականին Տուջմանին շնորհվել է Զագրեբի պատվավոր քաղաքացու կոչում[17]։

Բոսնիայի հատվածը Կարաջորջևոյի համաձայնագրով

1995 թվականի նոյեմբերի 21-ին Խորվաթիայի կողմից ստորագրեց Դեյթոնի համաձայնագիրը։

1999 թվականին Տուջմանի մոտ ստամոքսի քաղցկեղ էր ախտորոշվել։ Հոսպիտալացումից հետո նոյեմբերի 26-ին իր լիազորությունները փոխանցել է խորհրդարանի խոսնակ Վլատկո Պավլետիչին։ Նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին, տեղական ժամանակով 22:15-ին, Տուջմանը կյանքից հեռացել է Զագրեբի հիվանդանոցում։ Տուջմանի մահվան կապակցությամբ Խորվաթիայում եռօրյա սուգ Է հայտարարվել[18]։ Թաղված է Միրոգայի քաղաքային գերեզմանատանը։

2013 թվականի մայիսի 29-ին բոսնիացի խորվաթների ռազմական և քաղաքական ղեկավարության դատավճռում Հաագայի տրիբունալը նշել էր, որ Տուջմանը մասնակից է եղել համատեղ հանցավոր դավադրության, որի նպատակն էր ոչ խորվաթական բնակչությանը վտարել այն տարածքներից, որոնք պետք է դառնային Բոսնիայի և Հերցեգովինայի տարածքում խորվաթական պետության մաս[19]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Encyclopædia Britannica
  2. ↑ 2,0 2,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  3. ↑ 3,0 3,1 Hrvatski biografski leksikon (хорв.) — 1983.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #119274337 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  6. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 52 — 53. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  7. ↑ 7,0 7,1 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 52. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  8. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 53. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  9. ↑ 9,0 9,1 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 54. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  10. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 56. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  11. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 57. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  12. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 57 — 58. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  13. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 61. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 62. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  15. ↑ 15,0 15,1 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 65. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  16. ↑ Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — С. 204.
  17. ↑ «Počasni građanin Grada Zagreba: 1945. - 1990. (SFR Jugoslavija)» (խորվաթերեն). Официальный сайт Загреба. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին.
  18. ↑ BBC News | Tears for Croatian president
  19. ↑ Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted(անգլ.)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆրանյո Տուջման» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆրանյո_Տուջման&oldid=9359534» էջից