Ֆրանյո Տուջման

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆրանյո Տուջման
Franjo Tudjman 1995.jpg
 
Կուսակցություն՝ Խորվաթիայի ժողովրդավարական միության, Հարավսլավիայի կոմունիստների միություն և League of Communists of Croatia?
Կրթություն՝ Սերբիայի ռազմական ակադեմիա և Զադարի համալսարան
Գիտական աստիճան՝ փիլիսոփայության դոկտոր
Մասնագիտություն՝ քաղաքական գործիչ, կոմիսար, համալսարանի դասախոս և պատմաբան
Ծննդյան օր մայիսի 14, 1922(1922-05-14)[1][2][3][…]
Ծննդավայր Veliko Trgovišće, Zagreb Oblast, Սերբերի, խորվաթների և սլովակների թագավորություն
Վախճանի օր դեկտեմբերի 10, 1999(1999-12-10)[4][1] (77 տարեկան)
Վախճանի վայր Զագրեբ, Խորվաթիա
Թաղված Միրոգոյ գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն Flag of Yugoslavia (1918–1941).svg Սերբերի, խորվաթների և սլովակների թագավորություն, Flag of Yugoslavia (1918–1941).svg Հարավսլավիայի Թագավորություն, Flag of Yugoslavia (1946-1992).svg ՀՍՖՀ և Flag of Croatia.svg Խորվաթիա
Ամուսին Անկիցա Տուջման
Զավակներ Միրոսլավ Տուջման
 
Կայք՝ tudjman.hr
 
Ինքնագիր Изображение автографа
 
Պարգևներ
Տոմիսլավ արքայի օրդեն, Ելենա թագուհու շքանշան, Grand Order of King Petar Krešimir IV, Արքա Դմիտար Զվոնիմիրի մեծ շքանշան, Տրպիմիր արքայազնի շքանշան, Order of Military Merit with large star, Ժուկովի մեդալ, Knight Grand Cross of the Military Order of Italy, Ասպետական մեծ խաչի շքանշան. «Իտալիայի Հանրապետության համար ունեցած վաստակի համար», Փրկչի շքանշանի Մեծ խաչ, Թուրքիայի Հանրապետության շքանշան, Order of Bravery, 1941 թվականի պարտիզանական հուշանշան, Վաստակի շքանշան, Ազատարար Սան Մարտինի շքանշան, Order of Ante Starčević, Պարտիզանական աստղի շքանշան և

Զագրեբի պատվավոր քաղաքացի (1990)

Ֆրանկո Տուջման (խորվ.՝ Franjo Tuđman, մայիսի 14, 1922(1922-05-14)[1][2][3][…], Veliko Trgovišće, Zagreb Oblast, Սերբերի, խորվաթների և սլովակների թագավորություն - դեկտեմբերի 10, 1999(1999-12-10)[4][1], Զագրեբ, Խորվաթիա), Խորվաթիայի պետական, քաղաքական և ռազմական գործիչ, հրապարակախոս, անկախ Խորվաթիայի առաջին նախագահ 1990 թվականի մայիսի 30-ից մինչև 1999 թվականի դեկտեմբերի 10-ը, Խորվաթիայի մարշալ (խորվ.՝ Vrhovnik): Եղել է Հարավսլավիայում խորվաթական աղանդավորական ազգայնական շարժման ակտիվ մասնակից։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1922 թվականի մայիսի 14-ին Մեծ Տրգովիշչեում։ Նրա հայրը՝ Ստեպան Տուջմանը, Խորվաթիայի գյուղացիական կուսակցության շրջանային առաջնորդն էր, զոհվել է պատերազմի ժամանակ[5]։ Մայրը՝ Յուստինան (մինչև ամուսնանալը կրում էր Գմազ ազգանունը), մահացել է 1929 թվականին՝ հինգերորդ երեխայի ծննդաբերության ժամանակ[6]։ Ֆրանյոյի չորս եղբայրներից երեքը ԱՄՆ են գաղթել 1930-ականների վերջին[6]։ 1935 թվականին տեղափոխվել է Զագրեբ։

Ռազմական կարիերա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1941 թվականին գերազանցությամբ ավարտել է վարժարանը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մտել է հարավսլավական կոմկուս և Ժողովրդական-ազատագրական բանակ։ 1944 թվականի ապրիլին դարձել է պարտիզանական «Մատիա Գուբեց» բրիգադի հրամանատար[7]։ Խաղաղ պայմաններում արագ աճել է կոչումներում՝ 1953 թվականին դարձել է գնդապետ, իսկ 1959 թվականին՝ գեներալ-մայոր[8]։ Ծառայել է Գլխավոր շտաբում և պաշտպանության նախարարությունում՝ զբաղվելով կադրային հարցերով, ինչպես նաև տեսական հարցերով[8]։

Զինված ուժերից ազատվել է 1961 թվականին գեներալ-մայորի պաշտոնում, դարձել է Զագրեբի աշխատանքային շարժման պատմության ինստիտուտի տնօրեն։ Այդ պաշտոնը վարել է ակտիվ դասախոսական գործունեություն, այդ թվում՝ արտասահմանում՝ դասախոսություններ է կարդացել ինչպես կապիտալիստական երկրներում (ԱՄՆ, Կանադա, Իտալիա, Ավստրիա), այնպես էլ սոցիալիստական Չեխոսլովակիայում[9]։ 1965 թվականի դեկտեմբերին Զադարում պաշտպանել է դոկտորական ատենախոսություն, որը պատրաստվել է Զագրեբի համալսարանում «Միապետական Հարավսլավիայի ճգնաժամի պատճառները. 1918 թվականին կազմավորումից մինչև 1941 թվականին փլուզումը» թեմայով[10]։ Սակայն հաջորդ տարվա դեկտեմբերին ակադեմիկոս Լ. Բոբանը մեղադրվեց գրագողության մեջ, որից հետո հեռացավ ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնից և հեռացվեց կոմկուսից[11]։

Աղանդավորական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու անգամ բանտարկվել է ազգայնականությանը սատարելու մեղադրանքով, առաջին անգամ 1972 թվականին, երկրորդ անգամ՝ 1981 թվականին, զրկվել է բոլոր պարգևներից։ Առաջին անգամ դատապարտվել է 2 տարվա ազատազրկման, սակայն ազատ է արձակվել արդեն 9 ամիս անց։ 1970-ականներին ազատ արձակվելուց հետո հարցազրույց էր տալիս արտասահմանյան լրատվամիջոցներին, ինչի շնորհիվ արտասահմանում խորվաթական սփյուռքի շրջանում հայտնի դարձավ որպես ընդդիմադիր։ 1981 թվականին Նյու Յորքում լույս է տեսել Տուջմանի Ազգայնականությունը ժամանակակից Եվրոպայում գիրքը, որում եզրակացվել է, որ «Հարավսլավիայում Խորվաթիայի Հանրապետության դրությունը համադրելի Է Հնդկաստանի դրության հետ անգլիական գաղութային տիրապետության ժամանակաշրջանում»[12]։ Արդեն 1981 թվականի փետրվարին Տուջմանը ստացել է երկրորդ ժամկետը՝ երեք տարվա ազատազրկում և հասարակական գործունեությամբ զբաղվելու հինգ տարվա արգելք[13]։ Այդ ժամկետից նա 17 ամիս է անցկացրել Լեպոգլավի բանտում (ընդմիջումով, երբ բուժման էր ուղարկվել տուն), իսկ 1984 թվականի սեպտեմբերին վաղաժամկետ ազատ է արձակվել[13]։ 1987 թվականի հունիսին նրան թույլ են տվել մեկնել արտասահման, և Ֆրանիո Տուջմանը կնոջ հետ մեկնել է Կանադա, որտեղ դասախոսություններ է կարդացել Օտտավայի և Տորոնտոյի համալսարաններում[13]։

1989-1990 թվականներին դասախոսություններով հանդես է եկել Չիկագոյում, Նյու Յորքում և Տորոնտոյում՝ «Ստեփան Ռադիչը և խորվաթական ինքնիշխանությունը» և «Ժողովրդավարական գործընթացները ժամանակակից Խորվաթիայում» թեմաներով[14]։ Նույն թվականին հանդես է եկել Դանիայում և Շվեդիայում[14]։

1989 թվականին Ֆրանյո Տուջմանը հրապարակել է իր ամենահայտնի աշխատանքը՝ «Պատմական իրականության դատարկությունը» (խորվ.՝ Bespuća povijesne zbiljnosti): Դրանում Տուջմանը կասկածի տակ է դրել հարավսլավական պատմագրության մեջ գերիշխող գնահատականները ցեղասպանության զոհերի թվի վերաբերյալ։ Չնշելով որևէ աղբյուր, նա նշել է, որ Յասենովացում սպանվել է միայն 30 000 մարդ, իսկ Հոլոքոստի զոհերի թիվը նա գնահատել է 900 000։ Մի փոքր ավելի ուշ, ելույթ ունենալով իր կուսակցության համագումարում ՔԴՄ-ն, նա հայտարարել է, որ Խորվաթիան է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակների ոչ միայն նացիստական կրթությամբ, բայց և արտահայտում  խորվաթական ժողովրդի հազարամյա ձգտումները[15]։

Քաղաքական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորվաթիայի էմիգրանտների աջակցությամբ հիմնադրել է Խորվաթական ժողովրդավարական համագործակցություն կուսակցությունը (Hrvatska Demokratska Zajednica), որը հաղթել է 1990 թվականի ընտրություններում և մնացել է իշխող ընդհուպ մինչև 1999 թվականի վերջը։ Տուջմանը խորհրդարանի կողմից ընտրվել է Խորվաթիայի նախագահի պաշտոնում 1990 թվականին և վերընտրվել է ուղղակի ընտրություններում 1992 թվականին։ Նույն 1992 թվականին Տուջմանին շնորհվել է Զագրեբի պատվավոր քաղաքացու կոչում[16]։

Բոսնիայի հատվածը Կարաջորջևոյի համաձայնագրով

1995 թվականի նոյեմբերի 21-ին Խորվաթիայի կողմից ստորագրեց Դեյթոնի համաձայնագիրը։

1999 թվականին Տուջմանի մոտ ստամոքսի քաղցկեղ էր ախտորոշվել։ Հոսպիտալացումից հետո նոյեմբերի 26-ին իր լիազորությունները փոխանցել է խորհրդարանի խոսնակ Վլատկո Պավլետիչին։ Նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին, տեղական ժամանակով 22:15-ին, Տուջմանը կյանքից հեռացել է Զագրեբի հիվանդանոցում։ Տուջմանի մահվան կապակցությամբ Խորվաթիայում եռօրյա սուգ Է հայտարարվել[17]։ Թաղված է Միրոգայի քաղաքային գերեզմանատանը։

2013 թվականի մայիսի 29-ին բոսնիացի խորվաթների ռազմական և քաղաքական ղեկավարության դատավճռում Հաագայի տրիբունալը նշել էր, որ Տուջմանը մասնակից է եղել համատեղ հանցավոր դավադրության, որի նպատակն էր ոչ խորվաթական բնակչությանը վտարել այն տարածքներից, որոնք պետք է դառնային Բոսնիայի և Հերցեգովինայի տարածքում խորվաթական պետության մաս[18]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Encyclopædia Britannica
  2. ↑ 2,0 2,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.) / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
  3. ↑ 3,0 3,1 Hrvatski biografski leksikon (хорв.) — 1983.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  5. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 52 — 53. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  6. ↑ 6,0 6,1 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 52. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  7. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 53. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  8. ↑ 8,0 8,1 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 54. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  9. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 56. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  10. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 57. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  11. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 57 — 58. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  12. ↑ Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 61. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 62. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  14. ↑ 14,0 14,1 Пивоваренко А. А. Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2014. — С. 65. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf
  15. ↑ Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — С. 204.
  16. ↑ «Počasni građanin Grada Zagreba: 1945. - 1990. (SFR Jugoslavija)» (խորվաթերեն)։ Официальный сайт Загреба։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-24-ին։ Վերցված է 2011-07-20 
  17. ↑ BBC News | Tears for Croatian president
  18. ↑ Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted(անգլ.)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆրանյո_Տուջման&oldid=8443479» էջից