Jump to content

Սանդրա Դեյ Օ’Քոննոր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սանդրա Դեյ Օ’Քոննոր
 
Կրթություն՝ Սթենֆորդի համալսարանի իրավաբանական դպրոց, Սթենֆորդի համալսարան (1950), Սթենֆորդի համալսարան, Austin High School?[1] և Radford School?[2]
Գիտական աստիճան՝ Բակալավր
Մասնագիտություն՝ դատավոր, փաստաբան, քաղաքական գործիչ և իրավաբան
Դավանանք Եպիսկոպոսյան եկեղեցի
Ծննդյան օր մարտի 26, 1930(1930-03-26)[3][4][5][…]
Ծննդավայր Էլ Պասո, Տեխաս, ԱՄՆ[6]
Վախճանի օր դեկտեմբերի 1, 2023(2023-12-01)[7][6] (93 տարեկան)
Վախճանի վայր Ֆինիքս, ԱՄՆ[7]
Քաղաքացիություն  ԱՄՆ
Հայր Henry A. Day?[8]
Ամուսին John Jay O'Connor?
 
Ինքնագիր Изображение автографа
 
Պարգևներ

Սանդրա Դեյ Օ’Քոննոր (անգլ.՝ Sandra Day O'Connor, մարտի 26, 1930(1930-03-26)[3][4][5][…], Էլ Պասո, Տեխաս, ԱՄՆ[6] - դեկտեմբերի 1, 2023(2023-12-01)[7][6], Ֆինիքս, ԱՄՆ[7]), ԱՄՆ Գերագույն դատարանի անդամ, առաջին կինը, որը նշանակվել է այս պաշտոնում[14][15][16]։

Մինչ ԱՄՆ Գերագույն դատարանի դատավորի պաշտոնում նշանակվելը, որպես դատավոր աշխատել է ընտրական պետական պաշտոններում։ Դարձել է Արիզոնայի Սենատի հանրապետական մեծամասնության առաջին կին առաջնորդը[17]։ Որպես Գերագույն դատարանի անդամ՝ իր գործունեության ընթացքում հանդես է եկել դատարանի անկախության օգտին, այդ թվում՝ նախագահի իշխանությունից. նրան է պատկանում «Սահմանադրությունը նախագահին քարտ-բլանշ չի տալիս» արտահայտությունը[18]։

Նրա ձայնը վճռական է եղել աբորտների օրինականացման գործում[19]։ Դատավորության ողջ ընթացքում, կարևոր գործերի մեծ մասում, Սանդրա Օ’Քոննորի ձայնը վճռորոշ է դարձել, ինչի համար նրան անվանում էին «ամերիկյան արդարադատության Թեմիսի մարմնացում»[20]։

Ըստ «Ֆորբս» ամսագրի` 2004 թվականից եղել է աշխարհի ամենաազդեցիկ կանանցից մեկը[21]։ 2006 թվականին Սանդրա Օ’Քոննորը իր անձնական դիմումի համաձայն զրկվել է Գերագույն դատարանի դատավորի լիազորություններից, որի պատճառը եղել է ամուսնու ծանր հիվանդությունը։ Նրա տեղը դատարանում զբաղեցրել է Սեմուել Ալիտոն։

2005-2012 թվականներին ղեկավարել է Ամերիկայի առաջատար պետական իրավաբանական բուհերից մեկը՝ Վիլհելմի և Մարիի (Վիրջինիա, ԱՄՆ) քոլեջը։ Ներկայումս Ֆիլադելֆիա քաղաքի (Փենսիլվանիա) Ազգային Սահմանադրական կենտրոնի տնօրենների խորհրդի անդամն է։ Պարգևատրվել է Միացյալ Նահանգների բարձրագույն քաղաքացիական մրցանակով՝ Ազատության նախագահական մեդալով[22][23]։

Դեյվիդ Սաուտերի հետ միասին Գերագույն դատարանի երկու պաշտոնաթող անդամներից մեկն էր։ Ընդգրկված էր Իրաքի գծով հետազոտական խմբում։

Ինչպես պաշտոնաթող բոլոր դաշնային դատավորները, Սանդրա Դեյ Օ’Քոննորը ևս ցմահ աշխատավարձ է ստացել, որը հավասար էր դատարանի գործող անդամների աշխատավարձին։ Գերագույն դատարանի դատավորների համար ներկայումս այն կազմում է տարեկան առնվազն 214 000 դոլար։

Վաղ տարիներ և կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սանդրան ծնվել է 1930 թվականի մարտի 26-ին Տեխասի Էլ Պասո քաղաքում՝ Հարի Ալֆրեդ Դեյի և Ադա Մա Ուիլկիի ընտանիքում[24]։ Իր և եղբոր՝ Գ. Ալանի մանկության մասին նրանք հետագայում գրել են «Ծույլ Բի։ Մանկություն, որն անցել է ամերիկյան արևմուտքի ագարակում» (Lazy B: Growing up on a Cattle Ranch in the American West): Էլ Պասոյում սովորելու տարիներին մնացել է մորական տատիկի մոտ, որտեղ սովորել է պետական դպրոցներում, իսկ այնուհետև Ռեդֆորդում՝ աղջիկների մասնավոր դպրոցում։ Էլ Պասոյում 1946 թվականին ավարտել է Օսթինի միջնակարգ դպրոցը (Austin High School): Դպրոցն ավարտելուց հետո Սանդրան ընդունվել է երկրի ամենահեղինակավոր համալսարաններից մեկը՝ Սթենֆորդի համալսարանը[25]։ 1950 թվականին տնտեսագիտության բակալավրի աստիճան ստանալով՝ ուսումը շարունակել է համալսարանի իրավաբանական դպրոցում։ Ուսման ընթացքում Սանդրան աշխատել է «Stanford Law Review» ուսանողական իրավաբանական ամսագրում։  Սթենֆորդի համալսարանի իրավաբանական դպրոցում Սանդրան ծանոթացել է Ջոն Ջեյ Օ'Քոննոր III-ի հետ, որի հետ ամուսնացել է 1952 թվականի դեկտեմբերի 20-ին համալսարանն ավարտելուց մի քանի ամիս անց։

Կարիերայի սկիզբ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած Սթենֆորդի համալսարանում ստացած կրթությանն ու ուսման հաջողություններին՝ համալսարանն ավարտելուց հետո Սանդրայի համար աշխատանք գտնելու առաջին փորձերը անհաջող են եղել, իրավաբանական և փաստաբանական գրասենյակները խուսափել են նրան հարցազրույցի հրավիրել այն պատճառով, որ նա կին էր, որոնց աշխատանքի ոլորտն իրավագիտությունում այդ ժամանակ շատ սահմանափակ էր[26]։ Դրանից հետո Սանդրան ստիպված է եղել հասարակական հիմունքներով աշխատել Կալիֆոռնիայի Սան Մատեո շրջանի դատախազի տեղակալի պաշտոնում։

Շուտով Սանդրայի ամուսնուն զորակոչել են զինվորական ծառայության և ուղարկել Գերմանիա։ Սանդրան նրա հետ մեկնել է Գերմանիա, որտեղ երեք տարի աշխատել է որպես Ֆրանկֆուրտի զորամասի քաղաքացիական դատախազ։ 1957 թվականին ընտանիքը վերադարձել է Միացյալ Նահանգներ, բայց 5 տարի անց՝ 1960 թվականին, երեք որդիների (Սքոթ, Բրայն և Ջեյ) ծնվելուց հետո Սանդրան վերսկսել է իր գործունեությունը դատախազությունում։ 1969 թվականին ընտրվել է Արիզոնա նահանգի Սենատ, իսկ 1973 թվականին վերընտրվել է երկրորդ ժամկետով՝ արդեն լինելով հանրապետական մեծամասնության առաջնորդ։

1975 թվականին Սանդրա Օ'Քոննորն ընտրվել է Մարիկոպ շրջանի Գերագույն դատարանի դատավոր, իսկ 1979 թվականին՝ Արիզոնա նահանգի վերաքննիչ դատարանի դատավոր[27]։

Գործունեությունը որպես Գերագույն դատարանի դատավոր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որպես ԱՄՆ Գերագույն դատարանի դատավոր և նոր ֆեդերալիզմի քաղաքական և իրավաբանական շարժման կողմնակից (վերջինիս հիմնական գաղափարն է նահանգներին վերադարձնել որոշ լիազորություններ, որոնք այժմ իրականացնում է կենտրոնական կառավարությունը)` Սանդրա Օ’Քոննորը գործերը քննելիս ուշադրություն է դարձրել յուրաքանչյուր մանրուքի` խուսափելով իրավունքի և ընդհանրացումների նորմերի տարածուն մեկնաբանումներից։

1981 թվականի հուլիսի 7-ին Ռոնալդ Ռեյգանը, որը խոստացել էր դեռևս իր նախագահական նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ, որ ԱՄՆ Գերագույն դատարանի անդամ կնշանակի կնոջ, հայտնի դատավոր Փոթեր Ստյուարտի պաշտոնանկությունից հետո հայտարարել է Սանդրա Դեյ Օ’Քոննորին ԱՄՆ Գերագույն դատարանի դատավոր նշանակելու մասին[27]։

Սանդրա(չաշխատող հղում) Դեյ Օ’Քոննորը Ռիչարդ Ռեյգանի հետ ԱՄՆ Գերագույն դատարանի դատավոր նշանակվելուց հետո. 1981 թվական

Ես վստահ եմ, որ նախագահը միշտ փորձում է նշանակել դաշնային դատավորի պաշտոնում նրանց, ում հայացքները համընկնում են իր տեսակետների հետ։ Բայց նախագահը պաշտոնավարում է չորս տարի, իսկ դատավորը` ողջ կյանքում[28]։

Սանդրա Օ’Քոննորի պաշտոնը ստանձնելու ժամանակ Գերագույն դատարանը արդեն մի քանի տարի էր, ինչ բաժանված էր երկու հակառակ ճամբարների՝ պահպանողականների (որի ղեկավարը դատարանի նախագահ Ուիլյամ Ռենկվիստն էր) և լիբերալիստների (որի ղեկավարը դատավոր Ջոն Սթիվենսոնն էր)։ Իր՝ որպես դատավոր, գործունեության առաջին տարիներում Սանդրան ապացուցել է, որ պատկանում է պահպանողականների շարքերին և աջակցել է Ռոնալդ Ռեյգանին ու Գերագույն դատարանի դատավոր Ուիլյամ Ռենկվիստին (որի հետ ավարտել է Ստենֆորդի համալսարանը)․ խստորեն քննադատել է Գերագույն դատարանի վճիռը, որն ամրագրել է աբորտների սահմանադրական իրավունքը, թերհավատորեն է վերաբերվել անապահով փոքրամասնություններին հասարակական աշխատանքների վարձման ժամանակ կառավարական աջակցման ծրագրին[29]։ Ինչպես ցույց է տալիս վիճակագրությունը, իր գործունեության առաջին երեք տարում Գերագույն դատարանում գործերի 87%-ում նա քվեարկել է՝ աջակցելով պահպանողականների ղեկավար Ռենկվիստի տեսակետը[30]։

Այնուամենայնիվ, 1988 թվականից հետո, երբ դատարանի կազմը դարձել է ավելի պահպանողական (դատավորի պաշտոնները զբաղեցրել են այնպիսի պահպանողականներ, ինչպիսիք են Էնթոնի Քենեդին և Քլարենս Թոմասը), Օ’Քոննորն սկսել է քվեարկել պահպանողականների և լիբերալների կարծիքներից անկախ՝ կախված քննվող գործից սատարելով թե՛ մեկին, թե՛ մյուսին։ Անկախության և չեզոքության այս քաղաքականությունը նախկինում իրականացրել է նրան այս պաշտոնում նախորդած Փոթեր Ստյուարտը[31]։ Գործերը քննելիս Օ’Քոննորը միշտ փորձել է օբյեկտիվորեն և անկողմնակալ դիտարկել ծագած վեճը[32], շատ դեպքերում նրա ձայնը, չնայած շատ հարցերի շուրջ նրա չափավոր դիրքորոշմանը, որոշիչ է եղել Գերագույն դատարանի որոշումների կայացման հարցում։

  • ՄաքՔոնելն ընդդեմ Դաշնային ընտրական հանձնաժողովի (McConnell v. FEC, 540 US 93 (2003)), Գերագույն դատարանը հաստատել է «Դաշնային երկկուսակցական քարոզչության բարեփոխումների մասին» օրենքի սահմանադրականությունը, որը կարգավորում է թեկնածուների ընտրարշավների ֆինանսավորումը, այդ թվում՝ փափուկ փողերի (խոշոր կորպորացիաների, արհմիությունների և հարուստ անհատ ձեռներեցների կողմից նախընտրական արշավի նպատակների համար քաղաքական կուսակցություններին տրամադրվող գումարները) օգնությամբ։
  • Զելմանն ընդդեմ Սայմոնս-Հարրիսի (McConnell v. FEC, 540 US 93 (2003)), Դատարանը եկել է այն մտքին, որ կրոնական դպրոցների համար զեղչի կտրոնների օգտագործումը չի հանդիսանում առաջին սահմանադրական բարեփոխումների (որով արգելվում է Կոնգրեսին ընդունել պետական կրոնը հաստատող օրենք) խախտում։
  • Ամերիկայի տղա սկաուտներն ընդդեմ Դեյլի (Boy Scouts of America v. Dale, 530 U.S. 640 (2000)), Օ’Քոննորն աջակցել է դատավորների մեծամասնությանը, որով Նյու Ջերսի նահանգը սահմանափակում է սկաուտների սահմանադրական իրավունքը միավորվելու ազատության վրա՝ արգելելով նրանց սեռական կողմնորոշման հիման վրա ջոկատի ղեկավար ընտրել։
  • Բուշն ընդդեմ Գոռի (Bush v. Gore, 531 U.S. 98 (2000)), այս դեպքում Օ’Քոննորի քվեարկությունը դարձել է որոշիչ, և Գերագույն դատարանը որոշել է դադարեցնել ձեռքով վերահաշվարկը Ֆլորիդայում՝ ճանաչելով վերջին հաշվարկի արդյունքները հօգուտ Ջորջ Ու. Բուշի[33][34]։

2005 թվականի փետրվարին դատարանի նախագահի (Ուիլյամ Ռենկվիստ) և նրա տեղակալի (Ջոն Սթիվենսի) բացակայության պատճառով Սանդրա Օ’Քոննորը նախագահել է Կելոն ընդդեմ Նոր Լոնդոնի բանավոր լսումը։ Այսպիսով, դարձել է դատավարության ընթացքում առաջին կինը, որը նախագահել է Գերագույն դատարանում գործի քննության ժամանակ[35]։

Չորրորդ փոփոխություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սանդրա Դեյ Օ՛Քոննորը Ջորջթաունի համալսարանում իր ելույթի ժամանակ (2006 թվականի մարտ) նշել է, որ «կանոնադրությունները և սահմանադրությունները չեն պաշտպանում դատարանի անկախությունը, դա անում են մարդիկ»[36]։

Փոքրամասնությունների իրավունքներին վերաբերող գործեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2003 թվականին գրել է դատավորների մեծամասնության կարծիքը՝ հաստատելով գործողությունների դրական ծրագիր, որը սևամորթ դիմորդներին առաջնահերթություն է տալիս Միչիգանի պետական համալսարանի առաջատար հանրային իրավաբանության բաժիններից մեկը ընդունվելու համար[27]։

Հրաժարական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2005 թվականի հուլիսի 1-ին հայտարարել է, որ հրաժարական է տալիս և իր պարտականությունները կկատարի միայն մինչև իրավահաջորդի նշանակումը։ Նրա փոխարեն ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշը նշանակել է վերաքննիչ դատարանի դատավոր Ջոն Ռոբերթսին. սեպտեմբերին, սակայն, նա նշանակվել է Գերագույն դատարանի նախագահ (Ուիլյամ Ռենկվիստի անսպասելի մահից հետո)։ 2005 թվականի հոկտեմբերի 3-ին նախագահն այդ պաշտոնում առաջարկել է իր գործընկեր Հարիեթ Մայերսին, սակայն վերջինս ամերիկյան քաղաքական բեմի պահպանողական կողմի բողոքի ազդեցության տակ հոկտեմբերի 27-ին խնդրել է հանել իր թեկնածությունը։ Հոկտեմբերի 31-ին ընտրվել է մեկ այլ թեկնածու՝ վերաքննիչ դատարանի դատավոր Սամուել Ալիտոն, նա ստացել է Սենատի հավանությունը 2006 թվականի հունվարի 31-ին, և նույն օրը Օ’Քոննորը պաշտոնաթող Է եղել։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 https://kvia.com/news/el-paso/2023/12/08/austin-high-holds-memorial-for-el-pasoan-first-female-justice-sandra-day-oconnor/
  2. ↑ 2,0 2,1 https://cbs4local.com/newsletter-daily/radford-school-reflects-on-the-life-of-alumni-justice-sandra-day-oconnor-el-paso-texas-supreme-court-austin-high-school-manuel-castruita-assistant-director-secondary-education
  3. ↑ 3,0 3,1 FemBio տվյալների շտեմարան (գերմ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 GeneaStar
  5. ↑ 5,0 5,1 Munzinger Personen (գերմ.)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Sandra Day O’Connor, lawyer who became the first woman to sit on the US Supreme Court – obituary / C. Evans — London: 2023. — ed. size: 622719 — ISSN 0307-1235; 1477-3805
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 https://www.infobae.com/america/agencias/2023/12/01/fallece-sandra-day-oconnor-la-primera-mujer-jueza-del-tribunal-supremo-de-eeuu/
  8. ↑ Geni(բազմ․) — 2006.
  9. ↑ Sandra Day O'Connor — National Women's Hall of Fame.
  10. ↑ https://www.hws.edu/about/history/elizabeth-blackwell/award/default.aspx
  11. ↑ https://www.americanbar.org/groups/diversity/women/margaret-brent-awards/pasthonorees/
  12. ↑ https://www.48women.org/past-honorees/
  13. ↑ https://www.usatoday.com/storytelling/grid/women-of-the-year-2023/
  14. ↑ КM.RU Первая в США женщина-член Верховного суда подала в отставку
  15. ↑ «ПОЛИТ.РУ Верховный суд США потерял первую женщину-судью». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  16. ↑ Lenta.ru
  17. ↑ «O'Connor, Sandra Day». Federal Judicial Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2006 թ․ մարտի 21-ին.
  18. ↑ Радио Свобода. Зачем нужен Верховный Суд
  19. ↑ Дело «Организация „Запланированное материнство“ против Кейси» — Planned Parenthood of Southeastern Pa. v. Casey 505 U.S. 833 (1992)
  20. ↑ Коммерсант.ru Судьбоносная судья
  21. ↑ «The World's Most Powerful Women». Forbes. 2004 թ․ օգոստոսի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 4-ին.
  22. ↑ Голос Америки. Президентская медаль свободы 2009 года>(չաշխատող հղում)
  23. ↑ «16 Президентских медалей Свободы нашли героев». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  24. ↑ «Manchesterinklink.com Constitution Day in NH = Sandra Day O'Connor Day». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 27-ին.
  25. ↑ Washington Valdez, Diana (2005 թ․ հուլիսի 2). «Звезды родного города - Сандра Дэй О'Коннор». Эль Пасо Таймс. {{cite news}}: Unknown parameter |November= ignored (օգնություն)
  26. ↑ «'Out Of Order' At The Court: O'Connor On Being The First Female Justice». Fresh Air. 2013 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 «Верховный суд США: равное правосудие по закону» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  28. ↑ «ZN.UA Судья Верховного суда США Сандра Дей О'Коннор: «Меня нельзя было уволить или лишить льгот…»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  29. ↑ «Верховный суд США: равное правосудие по закону» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  30. ↑ Greenburg, ibid., p. 68.
  31. ↑ Oyez: cases/1960-1969/1960/1960
  32. ↑ Смит, Барбара В отставке но не забыта: юристы штата Орегон вспоминают о судье Сандре Дэй О'Коннор(ռուս.) // Бюллетень ассоциации юристов штата Орегон : журнал.
  33. ↑ «Верховный суд остановил пересчет голосов во Флориде: Чёрный день для американской демократии». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  34. ↑ США: под вопросом система власти
  35. ↑ Kelo v. City of New London — Oral Argument | The Oyez Project
  36. ↑ March 9, 2006 Speech by Sandra Day O’Connor at Georgetown University, Washington
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սանդրա Դեյ Օ’Քոննոր» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սանդրա_Դեյ_Օ’Քոննոր&oldid=9919065» էջից