Մասնակից:Zara VA/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Սուրճ, ըմպելիք է, որը պատրաստվում է սրճենու բոված սերմերից: Արճենու հայրենիքը Արևադարձային Աֆրիկան է ( տարածված է հատկապես Եթովպիայում և Սուդանում, Մադագասկարում, Կամորյաններում, Մավրիկոսում և Ռեյունյոնում[1])։ Այժմ սուրճ մշակվում է ավելին քան 70 երկրներում, մասնավորապես Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների, Հարավարևելյան Ասիայի, Հդնկաստանի և Աֆրիակայի հասարակածային շրջաններում։ Սուրճի երկու ամենատարածված տեսակներն են բարձրորակ արաբիկան և ավելի պարզ, բայց թունդ՝ ռոբուստան։ Հասունացումից հետո սուրճի հատիկները հավաքվում են, մշակվում և չորացվում։ Սուրճի չորացված հատիկները բովում են տարբեր ջերմաստիճաններում, մինչև ցանկալի բույրը տարածվի։ Բոված հատիկները եփվում են կիսաեռ ջրում սուրճ ստանալու համար։

Սուրճն ունի որոշակի թթվայնություն և շնորհիվ սուրճի բաղադրության մեջ եղած կոֆեինի՝ սուրճը նաև ունի օրգանիզմը խթանող ազդեցություն։ Սուրճը աշխարհում ամենահայտնի ըմպելիքներից է[2]։ Այն կարող է պատրաստվել և մատուցվել տարբեր ճանապարհներով (օրինակ՝ էսպրեսսո, լատտէ և այլն)։ Այն սովորաբար մատուցվում է տաք վիճակում, իսկ երբեմն էլ սառը վիճակում։ Լաբորատոր հետազոտությունները ցույց են տվել, որ սուրճի չափավոր օգտագործումը կարող է դրական ազդեցություն ունենալ մարդու առողջոթյան վրա։ Այժմ էլ շարունակվում են ուսումնասիրությունները հասկանալու համար, թե արդյոք սուրճի երկար սպառումը կարող է նվազեցնել որոշ հիվանդություններ ձեռք բերելու վտանգը, և դրանց արդյունքները այդքան էլ դրական չեն։

Սուրճ խմելու վերաբերյալ ամենավաղ հավաստի վկայությունը գալիս է 15-րդ դարից, Հարավային Արաբիայի Եմենի սրբավայրերից[3]։ Այստեղ է սուրճն առաջին անգամ պատրաստվել այնպես ինչպես պատրաստվում է մեր օրերում։ Սկզբում սուրճի հատիկները արտահանվում էին Արևելյան Աֆրիկայից Եմեն, քանի որ Coffea arabica բույսի հայրենքիը հենց Աֆրիկան էր։ Տեղափոխություն չկատարելու պատճառն այն էր, որ այդ բույսը բավականին լավ էր աճում հենց այնտեղի կլիմայական պայմաններում[4]։ Եմենի առևտրականները սկսեցին մշակել բույսը նաև իրենց երկրում։ 16-րդ դարում այն արդեն հասել էր Պարսկաստան, Թուրքիա և Հյուսիսային Աֆրիկա։ Դրան հետևեց Եվրոպան, այնուհետև ամբողջ աշխարհը։

Սուրճն աշխարհում ամենաշատ արտահանվող ըմպելիքն է։ Այն նաև համարվում է աշխարհում արտահանվող խոշորագուն օրինական գյուղատնտեսական ապանքը[5][6]։ Այն մեծ քանակությամբ արտահանվում է նաև զարգացող երկրների կողմից՝ համարվելով ամենաթանկ գինն ունեցող ապրանքներից[7]։ Որոշ հակասություններ կան  սուրճի մշակման և զարգացող երկրների կողմից այլ երկրներին վաճառելու վերաբերյալ։ Տարակարծություններ կան նաև մշակման արդյունքում միջավայրի վրա ազդեցության, սուրճի մշակման տարածքի մաքրման և ոռոգման վերաբերյալ։ Հետևաբար ընդլայնվում է ազնիվ առևտրի և օրգանական սուրճի առք ու վաճառքը։

Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրճի հատիկներ

"Coffee" բառը ծագում է հոլանդերեն koffie բառից,[8] վերցված օսմանյան թուրքակերեն kahve բառից, որն իր հերթին փոխառված է արաբերեն qahwah (قهوة) բառից։[9] Ի սկզբանե արաբերեն qahwah բառը գինու տեսակի անվանում է եղել, որը ըստ արաբ բառարանագրերի ծագում է qahiya (قَهِيَ) բայից (քաղց չզգալ), որն ասոցացվում է բայի իմաստի հետ՝ որպես քաղցը հագեցնող/ճնշող/մեղմացնող խմիչք։ Կան նաև աղբյուրներ, որոնց համաձայն, բառը ծագում է Սեմիտիկ լեզուների ″q-h-h″ արմանից, որը նշանակում է <<մութ>>։[10]

Գուցե բառի հիմք եղել է Khat բառը, որը բույսի անվանում է և մեծ տարածում ուներ Եմենում և Եթովպիայում, որն ի սկզբանե խթանիչ ըմպելիք էր նախքան սուրճի հայտնվելը։ Մեկ այլ հնարավոր տարբերակ է արաբերեն quwwah բառը ("դիմացկանություն")[11] և հարավ-արևելյան Աֆրիկայում գտնվող Կաֆֆայի Թագավորությունից, որտեղ Coffea arabica-ն աճում է շատ մեծ քանակությամբ, բայց սա քիչ հավանական տարբերակ է։ Կաֆֆայում սուրճի հատիկներ տվող բույսը անվանվում է[12] "bunno".[13]

"Coffee break" (սուրճի ընդմիջում) արտահայտությունը առաջին անգամ կիրառվել է 1952 թվականին։[14] "Coffee pot" (սրճեփ) տարմինը գալիս 1705 թվականից։[14]

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Սուրճի պատմությունը

Լեգենդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն լեգենդի՝ Եթովպիայի Կաֆֆա շրջանի Օրոմո էթնիկ խմբի նախնիներն են առաջինը հայտնաբերել սրճենու հատիկների էներգետիկ հատկությունը, չնայած նրան, որ չկան հստակ վկայություններ այն մասին, թե որտեղ և ում կողմից են սուրճի հատիկներն առաջին անգամ օգտագործվել  կամ նույնիսկ տեղեկություն ունեցել տվյալ բույսի մասին նախքան 17-րդ դարը։[15] Կա հայտնի պատմություն այն մասին, որ սուրճի ծառի հրաշալի հատկությունների առաջին բացահայտողը եղել է Քալդի անունով եթովպացի հովիվը, մոտավորապես 850 թվականին։ Իր հոտն արածեցնելիս հովիվն ուշադրություն է դարձրել այծերի զարմանալի պահվածքի վրա։ Այդ բույսի տերևներն ու հատիկներն ուտելով` նրանք սկսում էին վազվզել այս ու այն կողմ և ցատկոտել։ Այս պատմությունը գրի չի առնվել մինչև 1671 թվականը և անստույգ է համարվում։[15]

Այլ աղբյուրների համաձայն՝ սուրճի հայտնաբերումը վերագրվում է Շեյխ Օմարին։ Ըստ հնագույն քրոնիկի (պահպանված Աբդոլ-Ալ-Կադիր ձեռագրում)՝ Օմարը,ով հայտնի էր աղոթքի միջոցով հիվանդներին բուժելու իր ունակությամբ, աքսորվել էր Յեմենի Մոչա քաղաքից Օուսաբի (Վուսաբ, Զաբիդից 90 կմ դեպի արևելք) մոտ գտնվող անապատային քարանձավ:[16] Սովամահ Օմարը ծամեց մոտակա թփի հատապտուղները և զգաց, որ դրանք դառնություն ունեն։ Նա փորձեց բովել հատիկները ավելի լավ բույր ստանալու համար, բայց նրանք ավելի չորացան(պնդեցին/կոշտանացան)։ Հետո նա եփեց հատիկները, դրանք փափկացնելու համար և ի վերջո ստացավ անուշահոտ շագանակագույն հեղուկ։ Ստացված հեղուկը խմելուց հետո Օմարը վերականգնեց ուժերը և օրեր շարունակ կարողացավ դիմադրել քաղցին։ Երբ <<հրաշք թմրամիջոցի>> մասին պատմությունները հասան Մոչա, Օմարին հետ կանչեցին և դասեցին իրենց սրբերի շարքին։[17] Հետեգայում Եթովպիան սրճենին ներկայացրեց  Արաբական աշխարհին Եգիպտոսի և Եմենի միջոցով։[18]

Պատմական վկայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յեմեն, Մոչա, 17-րդ դարի 2-րդ կես

Ամենավաղ վստահելի վկայությունը սրճենու և իր հատիկները որպես ըմպելիք օգտագործելու մասին գալիս են 15-րդ դարից եմենցի Ահմեդ ալ Ղաֆարի գրություններից[19]։ Հենց Արաբիայում են առաջին անգամ բովել և աղացել սուրճի հատիկները, պատրաստել այն ճանապարհով որով պատրաստում ենք այսօր։ Սուրճը օգտագործվել է սուֆիստների կողմից իրենց կրոնական ծեսերի ժամանակ արթուն մնալու համար[20]։ Կարծիքները բաժանվում են/Վկայություններ տարբերվում են սուրճի ծագման/գոյության մասին մինչև Եմենում հայտնաբերվելը/ի հայտ գալը։ Ըստ մի վկայության Աֆրիկյան ափից սուրճը բերվել է Ադեն Մուհամմեդ Իբն Սադի շնորհիվ [21]։ Այլ ավելի վաղ վկայություններ հայտնում/ասում են,որ առաջինը Արաբիա սուրճը բերվել է Շատհիլի սուֆիստ Ալի Բեն Օմարի հրամանով[22]։ Համաձայն Ալ Շարդիի, հնարավոր է , որ Ալի Բեն Օմարը առաջին անգամ ծանոթացել է սուրճին 1401 թվականին։ Իսկ մեկ այլ հայտնի 16-րդ դարի իսլամացի գիտնական Իբն Հաջար ալ Հայթամինի գրություններում գրված է մի ըմպելիքի մասին, որի անունն է qahwa և այն աճում է Զեյլայում[20]։

16-րդ դարում սուրճն արդեն տարածվել էր Մերձավոր Արևելքի, Պարսկաստանի, Թուրքիայի եւ Հյուսիսային Աֆրիկայի ամբողջ տարածքում։ Այն առաջին անգամ արտահանվել է Մերձավոր Արևելքից, Եմենից Հնդկաստան սուֆիստ Բաբա Բուդանի կողմից (1670 թ)՝ մաքսանենգ ճանապարհով։ Մինչև այդ ողջ արտահանվող սուրճը բովվում և մանրէազերծվում էր։ Բաբա Բուդանի դիմանկարում երևում է, թե ինչպես է նա տեղափոխում սուրճի հատիկները մաքսանենգ ճահապարհով՝ 7 հատիկ իր կրծքավանդակին ամրացրած։ Այս ձևով տեղափոխված սուրճի հատիկները առաջին անգամ աճեցվել են Մայսորում։ Դրանից հետո այն մեծ տարածում ունեցավ Իտալիայում, Եվրոպայի մյուս երկրներում, Ինդոնեզիայում և Հյուսիսային ու Հարավային Ամերիկաներում[23]:

Relief of a young, cherub-like boy passing a cup to a reclining man with a moustache and hat. The sculpture is white with gold accents on the cup, clothes, and items.
Քանդակ, որը գտնվում է Լեյպզիգում սրճարանի դրան վերևում։ Պատկերված է տղա ով սուրճ է մատուցում/տալիս թուրքական հագուստով մի տղամարդու։
Սուրճի գովազդ, 19-րդ դար։
Սուրճի տուփ Museo del Objeto del Objeto թանգարանի հավաքածուից: 20-րդ դար:

Գերմանացի ֆիզիկոս Լեոնարդ Ռաուվոլֆը վերադառնալով Մերձավոր Արևելքով իր տասնամյա ճանապարհորդությունից 1583 թվականին, սուրճին տվել է հետևյալ սահմանումը

Թանաքի նման սև ըմպելիք, որն օգտակար է բազմաթիվ հիվանդությունների բուժմանը, մասնավորապես ստամոքսի։ Այն օգտագործողները սիրում են վայելել առավոտյան ճենապակյա գավաթով, որը փոխանցում են միմյանց։ Պատրաստվում է ջրից և մի բույսի պտուղներից, որը կոչվում է bunnu։

John Evelyn recorded tasting the drink at Oxford in England in a diary entry of May 1637 to where it had been brought by an Ottoman student of Balliol College from Crete named Nathaniel Conopios of Crete.[24][25]

Մերձավոր Արևելքից սուրճը տարածվեց դեպի Իտալիա։ Վենետիկի, Հյուսիսային Աֆրիկայի, Եգիպտոսի եւ Մերձավոր Արեւելքի միջև զարգացող առևտուրը Վենետիկի նավահանգիստ բերեց բազմաթիվ ապրանքներ, այդ թվում նաև սուրճը։ Հետագայում այն տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում։ Սուրճն ավելի մեծ տարածում գտավ 1600 թվականին, երբ ճանաչվեց  քրիստոնեական ըմպելիք Պապ Կլեմենտ VIII-ի կողմից։ Եվրոպայում առաջին սրճարանը բացվել է Հռոմում, 1645 թվականին[26]։ Այլ վկայություններ հայտնում են, որ Եվրոպայում առաջին սրճարանը բացվել է 1685 թվականին Վենայում, հայազգի առևտրական Հովհաննես Աստվածատուրի կողմից:

A 1919 advertisement for G Washington's Coffee. The first instant coffee was invented by inventor George Washington in 1909.

Սուրճի առաջին խոշոր ներկրողը եղել է Հոլանդական արևելահնդկական ընկերությունը[27]։ Հետագայում հոլանդացիները սկսեցին մշակել սրճենին Ջավայում և Ցեյլոնում[28]։ Ջավայից ինդոնեզական սուրճն առաջին անգամ արտահանվել է Նիդերլանդներ 1711 թվականին[29]։

Չնայած բրիտական արևելահնդկական ընկերության ջանքերին, սուրճը տարածում ստացավ նաև Անգլիայում։ Օքսֆորդի ″Քուինս լեյն քոֆի հաուզ″ սրճարանը, որը հիմնադրվել է 1654 թվականին աշխատում է/գոյություն ունի մինչ օրս։ Սուրճը հասել է Ֆրանսիա 1657 թվականին, իսկ Ավտրիա և Հոլանդիա Վիեննայի ճակատամարտից հետո, 1683 թվականին այն բռնագրավվել էր պարտված թուրքերի պաշարներից[30]։

Հյուսիսային Ամերիկա սուրճը հասավ գաղութային ժամանակահատվածում , բայց սկզբում չունեցավ նույն տարածումն ու ճանաչումը ինչպես Եվրոպայում, քանի որ այդ ժամանակ ալկոհոլային խմիչքներն ավելի մեծ տարածում ունեին։ Հեղափոխական պատերազմի ժամանակ սուրճի պահանջարկը այնքան էր բարձրացել/աճել, որ առևտրականները ստիպված էին հավաքել իրենց ողջ պաշարները և կտրուկ բարձրացնել գները։ Սա նաև պայմանվորված էր բրիտանական առևտրականների կողմից թեյի մատակարարման կրճատմամբ[31] և 1773 թվանականի Բոստոնյան թեյախմության երեկոյից հետո թեյ չօգտագործելու որոշմամբ[32]։ 1812 թվականի պատերազմից հետո,մինչ Բրիտանիան ժամանակավորպես դադարեցրեց թեյի ներկրումը, Ամերիկայում սուրճի պահանջարկը աճեց։

18-րդ դարի ընթացքում Անգլիայում սուրճի օգտագործումը նվազեց, դրանով իսկ ավելի լայն տարածում տալով թեյի օգտագործմանը: Վերջինս ավելի հեշտ էր պատրաստվում և ավելի մատրչելի դարձավ Բրիտանիայի կողմից Հնդկաստանի նվաճումից հետո, քանի որ այնտեղ զարգացած էր թեյի մշակումը/թեյի մշակույթը[33]: Առագաստի դարաշրջանում, Բրիտանական թագավորական ռազմածովային նավատորմի նավաստիները սուրճը փոխարինում էին տաք ջրի մեջ լուծված այրված հացով/սուրճ էին ստանում լուծելով այրված հացը տաք ջրում [34]:

Ֆրանսիացի Գաբրիել դը Կլյոն բերել է սրճենին Կարիբյանի Մարտինիկայի ֆրանսիական տարածքներ, որտեղից ստացվում է ամբողջ աշխարհի արաբիկայի մեծ մասը: Սուրճը շատ լավ էր աճում տեղի կլիմայական պայմաններում և արտահանվում էր Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներ[35]: Սուրճն աճեցվում էր Սան Դոմինգոյում (Հայիթի) 1734 թվականից և 1788 թվականին արդեն մատակարարում էր աբողջ աշխարհ արտահանվող սուրճի կեսը: Սուրճի մշակման պլանտացիաներում աշխատող ստրուկների վիճակը գործոն հանդիսացավ Հաիթիի` շուտով սկսվող հեղափոխության համար: Այնտեղ սուրճի արդյունաբերությունը երբեք լիովին չի վերականգնվել[36]: Այն կարճ ժամանակով վերակնգնվեց 1949 թվականին, երբ Հայիթին սուրճ արտահանող երրորդ երկիրն էր աշխարհում, բայց շուտով շատ արագ անկում ապրեց:

Միևնույն ժամանակ սուրճը հասավ նաև Բրազիլիա (1727 ) թվականին, չնայած բույսի մշակումը տարածում չէր ստացել մինչև 1822 թվականի անկախացումը[37]: AԴրանից հետո սուրճի պլանտացիաներ ստեղճելու նպատակով սկզբում մաքրվեցին Րիո դը Ժանեյրոի իսկ ավելի ուշ Սան Պաուլոի շրջակայքի խոշոր արևադարձային անտառները[38]: 1800 թվականին Բրազիլիան ընդհանրապես սուրճ չէր արտահանում,1830 թվականին այն տարածաշրջանի խոշորագույն արտադրողն էր, իսկ 1852 թվականին դարձավ աշխարհում, սուրճ արտադրող համար մեկ երկիրը: 1910-20 թվականներին Բրազիլիան արտահանել է աշխարհի սուրճի շուրջ 70% -ը, Կոլումբիան, Գվատեմալան և Վենեսուելան արտահանել են մնացած 30% -ի կեսը, իսկ Հին Աշխարհի արտադրանքը կազմել է աշխարհի արտահանման ավելի քիչ քան 5% -ը[39]:

19-րդ դարի երկրորդ կեսին սուրճի մշակումը տարածում ունեցավ կենտրոնական Ամերիկայի շատ երկրներում, և համարյա թե ամբողջ բնիկ բնակչությունը ենթարկվում էր լայնածավալ տեղահանման և շահագործման: Դաժան/ծանր պայմանները հանգեցին բազմաթիվ ապստամբությունների, հեղափոխությունների/իշխանության զավթման և արյան գնով գյուղացիների ճնշման[40]: Բացառություն էր Կոստա Ռիկան, որտեղ պատրաստի աշխատուժի պակասության պատճառով կանխվեց մեծ ֆերմաների ձևավորումը: Ավելի փոքր ֆերմաները և հավասար պայմանները մեղմեցին խռովությունները 19-20-րդ դարերի ընթացքում[41]:

19-րդ դարի երկրորդ կեսին Հարավային Ամերիկայում գրանցված սուրճի արտադրության կտրուկ աճը հավասար էր զարգացած երկրներում սպառման աճի հետ, չնայած, որ այդ աճը ակնառու կերպով էր արտահայտված միայն ԱՄՆ-ում: Չնայած այն փաստին, որ ԱՄՆ-ն մեծ քանակությամբ սուրճ չէր սպառում ( Շոտլանդական երկրները, Բելգիան և Նիդերլանդները ունեին մեկ շնչի համար սպառման համեմատելի կամ ավելի բարձր մակարդակ), շնորհիվ իր հսկայական տարածքների, այն արդեն համարվում էր աշխարհում սուրճի խոշորագույն սպառող 1860 թվականին, իսկ արդեն1920 թվականին ամբողջ աշխարհում արտադրված սուրճի շուրջ կեսը սպառվում էր ԱՄՆ-ում[42]:

Սուրճը դարձել էր եկամուտի կարևոր և հիմնական  աղբյուր ավելի քան հարյուր միլիոն մարդու համար: Այն դարձել էր հիմք և արտահանվող գլխավոր արտադրանք շատ աֆրիկյան երկրների համար, ինչպիսիք են Ուգանդան, Բուրունդին, Ռուանդան և Եթովպիան[43], ինչպես նաև Կենտրոնական Ամերիկայի շատ երկրներ:

Կենսաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Coffea և coffee varieties
Illustration of a single branch of a plant. Broad, ribbed leaves are accented by small white flowers at the base of the stalk. On the edge of the drawing are cutaway diagrams of parts of the plant.
Սուրճի արաբիկա տեսակի բույսը և սերմերը
Սուրճի ռոբուստա տեսակի բույսի ծաղիկները

Կան սուրճ բույսի մի քանի տեսակներ, որոնց հատապտուղներից սուրճ են ստանում: Վաճառքի նպատակով մշակվող երկու հիմնական տեսակներն են կանեֆորան (որն առավել հայտնի է ռոբուստա անվանումով) և արաբիկան[44]: Առավել բարձր գնահատվող տեսակի՝ արաբիկայի հայրենիքը համարվում են Եթովպիայի հարավ-արևմտյան բարձրադիր շրջանները և Սուդանի հարավ-արևմտյան մասում գտնվող Բուդա բարձրավանդակը, հավանաբար նեև Քենիայի հյուսիսում գտնվող Մարսաբիթ լեռը[45]: Կանեֆորայի հայրենիքն է արևմտյան և կենտրոնական Աֆրիկան, Գվինեայից մինչև Ուգանդա և Հարավային Սուդան[46]: Ավելի քիչ հայտնի տեսակներ են լիբերիկան, սթենոֆիլան, մորիտինիան և րասեմոսան:

Սուրճ բույսի բոլոր տեսակները դասակարգված են Rubiaceae բուսերի ընտանիքում: Դրանք մշտադալար թփեր կամ ծառեր են, որոնք կարող են ունենալ մինչև 5 մետր բարձրություն չկտրվելու դեպքում: Տերևները մուգ կանաչ են և ունեն փայլ, սեվերաբար ունեն 10-15 սմ (4-6 դյույմ) երկարություն և 6 սմ (2.4 դյույմ) լայնություն, պարզ են, հարթ և փետրաձև: Փետրաձև տերևների տերևակոթերը իրենց հիմքում ստեղծում են տերևաբողբոջներ կամ ծաղկաբողբոջներ, որը բնորոշ է բույսերի այս ընտանիքին: Վերոնշյալ մասում ծաղկում են սպիտակ, անուշաբույր փնջով ծաղիկներ: Ծաղիկներին հետևում են/Ծաղիկները (հետագայում) դառնում են մոտավորապես 1.5 սմ (0.6 դյույմ) չափս ունեցող պտուղներ[47]: Մինչև հասունանալը և չորացնելու հետևանքում սև գույն ստանալը, նրանք ունենում են կանաչ, հետո դեղին, այնուհետև մուգ կարմիր գույն: Սովորաբար յուրաքանչյուր պտուղ ունենում է երկու սերմ, բայց 5-10%-ը [48] ունենւմ է միայն մեկը, դրանք կեչվում են peaberries[49]: Արաբիկայի պտուղները հասունանում են վեցից ութ ամսում, մինչդեռ ռոբուստային հարկավոր է լինում իննից տասնմեկ ամիս[50]:

Արաբիկան հինականում ինքնափոշոտվող բույս է, հետևաբար սերմնաբույսերը սովորաբար միանման են և քիչ են տարբերվում իրենց ծնողներից: Ի հակադրություն կանեֆորան և լիբերիկան խաչասերման կարիք ունեն: Սա նշանակում է, որ հարկավոր/օգտակար տարրերը և հիբրիդները պետք է փոխացվեն վեգետատիվ ճանապարհով[51], որը կարող է արվել էտման և պատվաստման միջոցով[52]: Մյուս կողմից կա՝ ներուժ ունեցող նոր եղանակներ փնտրելու համար փորձեր կատարելու հսկայական շրջանակ:[51]

բաց թողած նյութ կա...

Մշակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Map showing areas of coffee cultivation:r:Coffea canephoram:Coffea canephora and Coffea arabica a:Coffea arabica

Սուրճ տնկելու ավանդական եղանակն է դնել 20-ական սերմ յուրաքանչյուր փոսի մեջ անձրևոտ սեզոնի սկզբին: Այս մեթոդը կրճատում է սերմերի աճելու պոտենցիալը 50%-ով, դրանց գրեթե կեսին չի հաջողվում բողբոջել/աճել/ծլել: Սուրճ աճեցնելու ավելի լավ մեթոդ օգտագործվում է Բրազիլիայում, որտեղ տնկիները և սերմնաբույսերը աճեցնեում են հատուկ տնկարաններում, որտեղից հետագայում տեղափոխում են իրենց մշտական տեղը 6-ից 12 ամսվա ընթացքում: Coffee is often intercropped with food crops, such as corn, beans, or rice during the first few years of cultivation as farmers become familiar with its requirements[53]: Սուրճն սճում է Հյուսիսային (Խեղգետնի տրոպիկ) և Հարավային (Այծեղջյուրի տրոպիկ) տրոպիկների միջև ընկած որոշակի տարածքում, որը կոչվում է սուրճի գոտի[54]:

Մշակվող երկու հիմնական տեսակներից, արաբիկան ընդհանրապես ավելի բարձր է գնահատվում քան ռոբուստան, ռոբուստան ավելի դառն է և ունի ավելի թույլ բույր, բայց հատիկներն ավելի լավն են քան արաբիկայինը: Եվ ահա այս պատճառով աշխարհում մշակվող սուրճի երեք քառորդը հենց արաբիկան է[55]: Ռոբուստան պարունակում է 40-50%-ով ավելի կոֆեին, քան արաբիկան[56]: Հետևաբաև այս տեսակն օգտագործվում է որպես ոչ թանկ փոխարինող սուրճի /վաճաովող/ խառնուրդներում: Լավ որակի ռոբուստայի հատիկներն օգտագործվում են ավանդական իտակալան էսպրեսսո պատրաստելիս շատ փրփուր(որը հայտնի է crema անվանումով) և լիարժեք համ ապահովելու համար:

Ավելին, սուրճի կանեֆորա տեսակը ավելի քիչ է ենթակա հիվանդանալու քան արաբիկան և կարող է մշակվել ավելի ցածրադիր գոտիներում և տաք կլիմայական պայմաններում, որտեղ արաբիկան չի կարող գոյատևել[57]: Ռոբուստան առաջին անգամ հավաքվել է 1890 թվականին Լոմամի գետի տարածքում, Կոնգո գետի վտակից և Կոնգո ազատ նահանգից (այժմ՝ Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն) Բրյուսել, Ջավա 1900-ականներին: Ջավային սկսած հետագա մշակումը հանգեց ռոբուստայի պլանատցիանաերի հիմնմանը տարբեր երկրերում[58]: Մասնավորապես In particular, the spread of the devastating coffee leaf rust (Hemileia vastatrix), to which C. arabica is vulnerable, hastened the uptake of the resistant robusta. Coffee leaf rust is found in virtually all countries that produce coffee.[59]

Ամբողջ աշխարհում ավելին քան 900 տեսակի միջատներ համարվում են վնասատու սուրճի բույսի համար: Այդքանից մեկ երրորդը բզեզներ են, իսկ գրեթե քառորդը այլ տարբեր միջատներ: Նեմատոդների մոտ 20 տեսակներ, 9 տեսակի աֆիդներ և մի քանի տեսակի խխունջներ նույնպես քայքայում են բույսը: Թռչուններն ու կրծողները երբեմն սկվում են սուրճի հատիկներով, բայց անողնաշարավորների համեմատ դրանց ազդեցությունը շատ չնչին է[60]: Ընդհանրապես արաբիկան չափազանց զգայուն է անողնաշարավորների նկատմամբ: Բույսի յուրաքանչյուր հատված վնաս է կրում/ վնասվում է տարբեր կենդանիների կողմից: Նեմատոդները վնասում են արմատները, բզեզները հորատում են կոթը և փայտային շրջանները[61] իսկ տերևները վնասվում են ավելին քան 100 տեսակի թիթեռների և ցեցերի շերեփուկների կողմից[62]:

Mass spraying of insecticides has often proven disastrous, as predators of the pests are more sensitive than the pests themselves.[63] Instead, integrated pest management has developed, using techniques such as targeted treatment of pest outbreaks, and managing crop environment away from conditions favouring pests. Branches infested with scale are often cut and left on the ground, which promotes scale parasites to not only attack the scale on the fallen branches but in the plant as well.[64]The 2-mm-long coffee borer beetle (Hypothenemus hampei) is the most damaging insect pest to the world's coffee industry, destroying up to 50 percent or more of the coffee berries on plantations in most coffee-producing countries. The adult female beetle nibbles a single tiny hole in a coffee berry and lays 35 to 50 eggs. Inside, the offspring grow, mate, and then emerge from the commercially ruined berry to disperse, repeating the cycle. Pesticides are mostly ineffective because the beetle juveniles are protected inside the berry nurseries, but they are vulnerable to predation by birds when they emerge. When groves of trees are nearby, the American yellow warbler, rufous-capped warbler, and other insectivorous birds have been shown to reduce by 50 percent the number of coffee berry borers in Costa Rica coffee plantations.[65]

Beans from different countries or regions can usually be distinguished by differences in flavor, aroma, body, and acidity.[66] These taste characteristics are dependent not only on the coffee's growing region, but also on genetic subspecies (varietals) and processing.[67] Varietals are generally known by the region in which they are grown, such as Colombian, Java and Kona.

Arabica coffee beans are cultivated mainly in Latin America, eastern Africa or Asia, while robusta beans are grown in central Africa, throughout southeast Asia, and Brazil.[55]

Էկոլոգիական հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A cluster of bushes with drooping leaves and long chains of flowers sits in a clearing, surrounded by forest
A flowering Coffea arabica tree in a Brazilian plantation

Ի սկզբանե սուրճի մշակումն իրականցվել է ծառերի ստվերում, որը բնական միջավայր է բազմաթիվ կենդանիների և միջատների համար[68]: Այս նպատակով օգտագործվել են նաև անտառային ծառերի մնացորդները, չնայած դրան տնկվել են այլ ծառատեսակներ ևս, ներառյալ Ակացիա, Ալբիզիա, Աճալ, էրիտրինա, Ինգա և Լեուցենա[69]:

Այս մեթոդը սովորաբար կոչվում է ավանդական ստվերային մեթոդ կամ «ստվերային աճ»: Սկսած 1970-ականներից Starting in the 1970s, many farmers switched their production method to sun cultivation, in which coffee is grown in rows under full sun with little or no forest canopy. This causes berries to ripen more rapidly and bushes to produce higher yields, but requires the clearing of trees and increased use of fertilizer and pesticides, which damage the environment and cause health problems.[70]

Unshaded coffee plants grown with fertilizer yield the most coffee, although unfertilized shaded crops generally yield more than unfertilized unshaded crops: the response to fertilizer is much greater in full sun.[71] While traditional coffee production causes berries to ripen more slowly and produce lower yields, the quality of the coffee is allegedly superior.[72] In addition, the traditional shaded method provides living space for many wildlife species. Proponents of shade cultivation say environmental problems such as deforestation, pesticide pollution, habitat destruction, and soil and water degradation are the side effects of the practices employed in sun cultivation.[68][73]

The American Birding Association, Smithsonian Migratory Bird Center,[74] National Arbor Day Foundation,[75] and the Rainforest Alliance have led a campaign for 'shade-grown' and organic coffees, which can be sustainably harvested.[փա՞ստ] Shaded coffee cultivation systems show greater biodiversity than full-sun systems, and those more distant from continuous forest compare rather poorly to undisturbed native forest in terms of habitat value for some bird species.[76][77]

Another issue concerning coffee is its use of water. It takes about 140 liters (37 U.S. gal) of water to grow the coffee beans needed to produce one cup of coffee, and coffee is often grown in countries where there is a water shortage, such as Ethiopia.[78]

Used coffee grounds may be used for composting or as a mulch. They are especially appreciated by worms and acid-loving plants such as blueberries.[79] Some commercial coffee shops run initiatives to make better use of these grounds, including Starbucks' "Grounds for your Garden" project,[80] and community sponsored initiatives such as "Ground to Ground".[81]

Climate change may significantly impact coffee yields within a few decades.[82] Kew Royal Botanic Gardens concluded that global warming threatens the genetic diversity of Arabica plants found in Ethiopia and surrounding countries.[83]

Production[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Green coffee production – 2016
Country Production (tonnes)
{{{2}}} Բրազիլիա 3,019,051
{{{2}}} Վիետնամ 1,460,800
{{{2}}} Կոլումբիա 745,084
 Ինդոնեզիա 639,305
{{{2}}} Եթովպիա 469,091
World
 9,221,534
Source: FAOSTAT of the United Nations[84]

In 2016, world production of green coffee beans was 9.2 million tonnes, led by Brazil with 33% of the total (table).[84] Vietnam, Colombia, and Indonesia were other major producers.

Processing[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Coffee production
Traditional coffee beans drying in Kalibaru, Indonesia

Coffee berries and their seeds undergo several processes before they become the familiar roasted coffee. Berries have been traditionally selectively picked by hand; a labor-intensive method, it involves the selection of only the berries at the peak of ripeness. More commonly, crops are strip picked, where all berries are harvested simultaneously regardless of ripeness by person or machine. After picking, green coffee is processed by one of two methods—the dry process method, simpler and less labor-intensive as the berries can be strip picked, and the wet process method, which incorporates fermentation into the process and yields a mild coffee.[85]

Then they are sorted by ripeness and color and most often the flesh of the berry is removed, usually by machine, and the seeds are fermented to remove the slimy layer of mucilage still present on the seed. When the fermentation is finished, the seeds are washed with large quantities of fresh water to remove the fermentation residue, which generates massive amounts of coffee wastewater. Finally, the seeds are dried.[86]

The best (but least used) method of drying coffee is using drying tables. In this method, the pulped and fermented coffee is spread thinly on raised beds, which allows the air to pass on all sides of the coffee, and then the coffee is mixed by hand. In this method the drying that takes place is more uniform, and fermentation is less likely. Most African coffee is dried in this manner and certain coffee farms around the world are starting to use this traditional method.[86]

Next, the coffee is sorted, and labeled as green coffee. Another way to let the coffee seeds dry is to let them sit on a concrete patio and rake over them in the sunlight. Some companies use cylinders to pump in heated air to dry the coffee seeds, though this is generally in places where the humidity is very high.[86]

An Asian coffee known as kopi luwak undergoes a peculiar process made from coffee berries eaten by the Asian palm civet, passing through its digestive tract, with the beans eventually harvested from feces. Coffee brewed from this process[87] is among the most expensive in the world, with bean prices reaching $160 per pound[88] or $30 per brewed cup.[89] Kopi luwak coffee is said to have uniquely rich, slightly smoky aroma and flavor with hints of chocolate, resulting from the action of digestive enzymes breaking down bean proteins to facilitate partial fermentation.[87][89]

Roasting[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Coffee roasting
Roasted coffee beans

The next step in the process is the roasting of the green coffee. Coffee is usually sold in a roasted state, and with rare exceptions all coffee is roasted before it is consumed. It can be sold roasted by the supplier, or it can be home roasted.[90] The roasting process influences the taste of the beverage by changing the coffee bean both physically and chemically. The bean decreases in weight as moisture is lost and increases in volume, causing it to become less dense. The density of the bean also influences the strength of the coffee and requirements for packaging.

The actual roasting begins when the temperature inside the bean reaches approximately 200 °C (392 °F), though different varieties of seeds differ in moisture and density and therefore roast at different rates.[91] During roasting, caramelization occurs as intense heat breaks down starches, changing them to simple sugars that begin to brown, which alters the color of the bean.[92]

Sucrose is rapidly lost during the roasting process, and may disappear entirely in darker roasts. During roasting, aromatic oils and acids weaken, changing the flavor; at 205 °C (401 °F), other oils start to develop.[91] One of these oils, caffeol, is created at about 200 °C (392 °F), which is largely responsible for coffee's aroma and flavor.[93]

Roasting is the last step of processing the beans in their intact state. During this last treatment, while still in the bean state, more caffeine breaks down above 235 °C (455 °F). Dark roasting is the utmost step in bean processing removing the most caffeine. Although, dark roasting is not to be confused with the Decaffeination process.

Grading roasted beans[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Food grading
Two men hold spoons over a row of cups filled with coffee.
Coffee "cuppers", or professional tasters, grade the coffee

Depending on the color of the roasted beans as perceived by the human eye, they will be labeled as light, medium light, medium, medium dark, dark, or very dark. A more accurate method of discerning the degree of roast involves measuring the reflected light from roasted seeds illuminated with a light source in the near-infrared spectrum. This elaborate light meter uses a process known as spectroscopy to return a number that consistently indicates the roasted coffee's relative degree of roast or flavor development.

Roast characteristics[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The degree of roast has an effect upon coffee flavor and body. Darker roasts are generally bolder because they have less fiber content and a more sugary flavor. Lighter roasts have a more complex and therefore perceived stronger flavor from aromatic oils and acids otherwise destroyed by longer roasting times.[94] Roasting does not alter the amount of caffeine in the bean, but does give less caffeine when the beans are measured by volume because the beans expand during roasting.[95]

A small amount of chaff is produced during roasting from the skin left on the seed after processing.[96] Chaff is usually removed from the seeds by air movement, though a small amount is added to dark roast coffees to soak up oils on the seeds.[91]

Decaffeination[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Decaffeination may also be part of the processing that coffee seeds undergo. Seeds are decaffeinated when they are still green. Many methods can remove caffeine from coffee, but all involve either soaking the green seeds in hot water (often called the "Swiss water process")[97] or steaming them, then using a solvent to dissolve caffeine-containing oils.[93] Decaffeination is often done by processing companies, and the extracted caffeine is usually sold to the pharmaceutical industry.[93]

Coffee container

Storage[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Coffee bean storage

Coffee is best stored in an airtight container made of ceramic, glass, or non-reactive metal.[98] Higher quality prepackaged coffee usually has a one-way valve which prevents air from entering while allowing the coffee to release gases.[99] Coffee freshness and flavor is preserved when it is stored away from moisture, heat, and light.[98] The ability of coffee to absorb strong smells from food means that it should be kept away from such smells.[98] Storage of coffee in the refrigerator is not recommended due to the presence of moisture which can cause deterioration.[98] Exterior walls of buildings which face the sun may heat the interior of a home, and this heat may damage coffee stored near such a wall.[98] Heat from nearby ovens also harms stored coffee.[98]

In 1931, a method of packing coffee in a sealed vacuum in cans was introduced. The roasted coffee was packed and then 99% of the air was removed, allowing the coffee to be stored indefinitely until the can was opened. Today this method is in mass use for coffee in a large part of the world.[100]

Brewing[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Coffee preparation
A contemporary automatic coffeemaker

Coffee beans must be ground and brewed to create a beverage. The criteria for choosing a method include flavor and economy. Almost all methods of preparing coffee require that the beans be ground and then mixed with hot water long enough to allow the flavor to emerge but not so long as to draw out bitter compounds. The liquid can be consumed after the spent grounds are removed. Brewing considerations include the fineness of grind, the way in which the water is used to extract the flavor, the ratio of coffee grounds to water (the brew ratio), additional flavorings such as sugar, milk, and spices, and the technique to be used to separate spent grounds. Ideal holding temperatures range from 85–88 °C (185–190 °F) to as high as 93 °C (199 °F) and the ideal serving temperature is 68 to 79 °C (154 to 174 °F).[101] The recommended brew ratio for non-espresso coffee is around 55 to 60 grams of grounds per litre of water, or two level tablespoons for a 5- or 6-ounce cup.[102]

The roasted coffee beans may be ground at a roastery, in a grocery store, or in the home. Most coffee is roasted and ground at a roastery and sold in packaged form, though roasted coffee beans can be ground at home immediately before consumption. It is also possible, though uncommon, to roast raw beans at home.

Coffee beans may be ground in several ways. A burr grinder uses revolving elements to shear the seed; a blade grinder cuts the seeds with blades moving at high speed; and a mortar and pestle crushes the seeds. For most brewing methods a burr grinder is deemed superior because the grind is more even and the grind size can be adjusted.

The type of grind is often named after the brewing method for which it is generally used. Turkish grind is the finest grind, while coffee percolator or French press are the coarsest grinds. The most common grinds are between these two extremes: a medium grind is used in most home coffee-brewing machines.[103]

Coffee may be brewed by several methods. It may be boiled, steeped, or pressurized. Brewing coffee by boiling was the earliest method, and Turkish coffee is an example of this method.[104] It is prepared by grinding or pounding the seeds to a fine powder, then adding it to water and bringing it to the boil for no more than an instant in a pot called a cezve or, in Greek, a bríki. This produces a strong coffee with a layer of foam on the surface and sediment (which is not meant for drinking) settling at the bottom of the cup.[104]

Coffee percolators and automatic coffeemakers brew coffee using gravity. In an automatic coffeemaker, hot water drips onto coffee grounds that are held in a paper, plastic, or perforated metal coffee filter, allowing the water to seep through the ground coffee while extracting its oils and essences. The liquid drips through the coffee and the filter into a carafe or pot, and the spent grounds are retained in the filter.[105]

In a percolator, boiling water is forced into a chamber above a filter by steam pressure created by boiling. The water then seeps through the grounds, and the process is repeated until terminated by removing from the heat, by an internal timer,[105] or by a thermostat that turns off the heater when the entire pot reaches a certain temperature.

Coffee may be brewed by steeping in a device such as a French press (also known as a cafetière, coffee press or coffee plunger).[106] Ground coffee and hot water are combined in a cylindrical vessel and left to brew for a few minutes. A circular filter which fits tightly in the cylinder fixed to a plunger is then pushed down from the top to force the grounds to the bottom. The filter retains the grounds at the bottom as the coffee is poured from the container. Because the coffee grounds are in direct contact with the water, all the coffee oils remain in the liquid, making it a stronger beverage. This method of brewing leaves more sediment than in coffee made by an automatic coffee machine.[106] Supporters of the French press method point out that the sediment issue can be minimized by using the right type of grinder: they claim that a rotary blade grinder cuts the coffee bean into a wide range of sizes, including a fine coffee dust that remains as sludge at the bottom of the cup, while a burr grinder uniformly grinds the beans into consistently-sized grinds, allowing the coffee to settle uniformly and be trapped by the press.[107] Within the first minute of brewing 95% of the caffeine is released from the coffee bean.[փա՞ստ]

The espresso method forces hot pressurized and vaporized water through ground coffee. As a result of brewing under high pressure (ideally between 9–10 atm), the espresso beverage is more concentrated (as much as 10 to 15 times the quantity of coffee to water as gravity-brewing methods can produce) and has a more complex physical and chemical constitution.[108] A well-prepared espresso has a reddish-brown foam called crema that floats on the surface.[103] Other pressurized water methods include the moka pot and vacuum coffee maker.

Cold brew coffee is made by steeping coarsely ground beans in cold water for several hours, then filtering them.[109] This results in a brew lower in acidity than most hot-brewing methods.

  1. ↑ Maurin, O.; Davis, A. P.; Chester, M.; Myungi, E. F.; Jaufeerally-Fakim, Y.; Fay, M. F. (2007). «Towards a Phylogeny for Coffea (Rubiaceae): Identifying Well-supported Lineages Based on Nuclear and Plastid DNA Sequences». Annals of Botany. Oxford University Press. 100 (7): 1565–1583. doi:10.1093/aob/mcm257. PMC 2759236. PMID 17956855.
  2. ↑ Oder, Tom (June 9, 2015). «How coffee changed the world». Mother Nature Network. Վերցված է October 30, 2015-ին.
  3. ↑ Weinberg & Bealer 2001, էջեր. 3–4
  4. ↑ Wild, Antony (March 25, 2004). Coffee: A dark history. էջեր 217–229. ISBN 9781841156491.
  5. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «mnn2» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  6. ↑ «FAOSTAT Core Trade Data (commodities/years)». FAO Statistics Division. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից October 14, 2007-ին. Վերցված է October 24, 2007-ին. To retrieve export values: Select the "commodities/years" tab. Under "subject", select "Export value of primary commodity." Under "country," select "World." Under "commodity," hold down the shift key while selecting all commodities under the "single commodity" category. Select the desired year and click "show data." A list of all commodities and their export values will be displayed.
  7. ↑ Mussatto, Solange I.; Machado, Ercília M. S.; Martins, Silvia; Teixeira, José A. (2011). «Production, Composition, and Application of Coffee and Its Industrial Residues». Food and Bioprocess Technology. 4 (5): 661–672. doi:10.1007/s11947-011-0565-z. hdl:1822/22361.
  8. ↑ OED, s.v. "Coffee".
  9. ↑ Oxford English Dictionary, 1st ed. "coffee, n." Oxford University Press (Oxford), 1891.
  10. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Kaye1986» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  11. ↑ Weinberg, Bennett Alan & Bealer, Bonnie K. (2001) The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug. p. 24. New York: Routledge. 0415927226.
  12. ↑ Kaye, Alan (1986). «The Etymology of Coffee: The Dark Brew». Journal of the American Oriental Society. 106 (3): 557. doi:10.2307/602112. JSTOR 602112.
  13. ↑ Crawford, J. (April 1852). «History of Coffee». Journal of the Statistical Society of London. 15 (1): 58. doi:10.2307/2338310. JSTOR 2338310.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Online Etymology Dictionary». etymonline.com. Վերցված է November 18, 2015-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Wein342» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  16. ↑ Sweetser, Heather Marie (2012) A Chapter in the History of Coffee: A Critical Edition and Translation of Murtaḍā az-Zabīdī's Epistle on Coffee M. A. Thesis, Ohio State University. Page 12.
  17. ↑ Ukers, William (1935). All About Coffee. New York: Tea & Coffee Trade Journal Company. էջեր 9–10.
  18. ↑ Souza 2008, էջ. 3
  19. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Wein343» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  20. ↑ 20,0 20,1 Houtsma, M. Th.; Wensinck, A. J.; Arnold, T. W.; Heffening, W.; Lévi-Provençal, E. (eds.). «Ḳawah». First Encyclopedia of Islam. Vol. IV. E. J. Brill. էջ 631. ISBN 90-04-09790-2. Վերցված է January 11, 2016-ին.
  21. ↑ Hattox, Ralph S. (1985). Coffee and coffeehouses: The origins of a social beverage in the medieval Near East. University of Washington Press. էջ 14. ISBN 0-295-96231-3.
  22. ↑ Burton, Richard F. (1856). First footsteps in East Africa. London: Longman. էջ 78.
  23. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Meyers» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  24. ↑ http://www.chm.bris.ac.uk/webprojects2001/tilling/oxfordcoffeeclub.htm
  25. ↑ Diary of John Evelyn (various editions)
  26. ↑ Meyers, Hannah (March 7, 2005). «Suave Molecules of Mocha—Coffee, Chemistry, and Civilization». New Partisan. New Partisan. Արխիվացված է օրիգինալից March 22, 2011-ին.
  27. ↑ Ukers, William H. (1922). «The Introduction of Coffee into Holland». All About Coffee. New York: Tea and Coffee Trade Journal. ISBN 0-8103-4092-5. Վերցված է February 12, 2010-ին.
  28. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «plant» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  29. ↑ Fischer, Dieter. «History of Indonesian coffee». Specialty Coffee Association of Indonesia. Արխիվացված է օրիգինալից August 5, 2009-ին. Վերցված է February 12, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  30. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 9
  31. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 39
  32. ↑ (1) Adams, John (July 6, 1774). «John Adams to Abigail Adams». The Adams Papers: Digital Editions: Adams Family Correspondence, Volume 1. Massachusetts Historical Society. Արխիվացված է օրիգինալից February 26, 2014-ին. Վերցված է February 25, 2014-ին. «I believe I forgot to tell you one Anecdote: When I first came to this House it was late in the Afternoon, and I had ridden 35 miles at least. "Madam" said I to Mrs. Huston, "is it lawful for a weary Traveller to refresh himself with a Dish of Tea provided it has been honestly smuggled, or paid no Duties?"
    "No sir, said she, we have renounced all Tea in this Place. I cant make Tea, but I'le make you Coffee." Accordingly I have drank Coffee every Afternoon since, and have borne it very well. Tea must be universally renounced. I must be weaned, and the sooner, the better.»     {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)(2) Stone, William L. (1867). «Continuation of Mrs. General Riedesel's Adventures». Mrs. General Riedesel: Letters and Journals relating to the War of Independence and the Capture of the Troops at Saratoga (Translated from the Original German). Albany: Joel Munsell. էջ 147. «She then became more gentle, and offered me bread and milk. I made tea for ourselves. The woman eyed us longingly, for the Americans love it very much; but they had resolved to drink it no longer, as the famous duty on the tea had occasioned the war.» At Google Books. Note: Fredricka Charlotte Riedesel was the wife of General Friedrich Adolf Riedesel, commander of all German and Indian troops in General John Burgoyne's Saratoga campaign and American prisoner of war during the American Revolution. (3) Heiss, Mary Lou; Heiss, Robert J. (2007). «A History of Tea: The Boston Tea Party». The Story of Tea: A Cultural History and Drinking Guide. էջեր 21–24. Վերցված է November 18, 2015-ին. At Google Books. (4) Zuraw, Lydia (April 24, 2013). «How Coffee Influenced The Course of History». NPR. Արխիվացված է օրիգինալից February 26, 2014-ին. Վերցված է February 25, 2014-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) (5) DeRupo, Joseph (July 3, 2013). «American Revolution: Stars, Stripes—and Beans». NCA News. National Coffee Association. Արխիվացված է օրիգինալից February 26, 2014-ին. Վերցված է February 25, 2014-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)(6) Luttinger, Nina; Dicum, Gregory (2006). The coffee book: anatomy of an industry from crop to the last drop. The New Press. էջ 33. Վերցված է November 18, 2015-ին. At Google Books.
  33. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 13
  34. ↑ Fremont-Barnes, Gregory (2005). Nelson's Sailors. Osprey Publishing. էջ 24. ISBN 978-1-84176-906-6. Վերցված է November 18, 2015-ին.
  35. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 14
  36. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 16
  37. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 19
  38. ↑ Pendergrast 2001, էջեր. 20–24
  39. ↑ «The production and consumption of coffee».
  40. ↑ Pendergrast 2001, էջեր. 33–34
  41. ↑ Pendergrast 2001, էջ. 35–36
  42. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «stats19202» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  43. ↑ Cousin, Tracey L. (June 1997). «Ethiopia Coffee and Trade». American University. Արխիվացված է օրիգինալից May 11, 2015-ին. Վերցված է 18 February 2016-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  44. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «ICO2» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  45. ↑ Charrier A, Berthaud J in Clifford & Wilson, p. 20
  46. ↑ van der Vossen, H. A. M. in Clifford & Wilson, p. 53
  47. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Purdue2» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  48. ↑ «Feature Article: Peaberry Coffee». Acorns. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից May 7, 2010-ին. Վերցված է January 4, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  49. ↑ Hamon, S.; Noirot, M.; Anthony, F. (1995). «Developing a coffee core collection using the principal components score strategy with quantitative data» (PDF). Core Collections of Plant Genetic Resources. Wiley-Sayce Co. Վերցված է January 4, 2010-ին.
  50. ↑ Pradeepkumar, T.; Kumar, Pradeep (January 1, 2008). Management of Horticultural Crops: Vol.11 Horticulture Science Series: In 2 Parts. New India Publishing. էջեր 601–. ISBN 978-81-89422-49-3.
  51. ↑ 51,0 51,1 Wilson, K. C. in Clifford & Wilson, p. 158.
  52. ↑ Wilson, K. C. in Clifford & Wilson, pp. 161–62.
  53. ↑ Duke, James A. (1983). «Coffea arabica L.». Purdue University. Վերցված է January 4, 2010-ին.
  54. ↑ «Major coffee producers». National Geographic. 2015. Վերցված է September 25, 2015-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 «Botanical Aspects». London: International Coffee Organization. Արխիվացված է օրիգինալից March 24, 2009-ին. Վերցված է January 4, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  56. ↑ Belachew, Mekete (2003). «Coffee». In Uhlig, Siegbert (ed.). Encyclopaedia Aethiopica. Vol. 1. Wiesbaden: Harrassowitz. էջ 763.
  57. ↑ Daviron, Benoit; Ponte, Stefano (2005). The Coffee Paradox: Global Markets, Commodity Trade and the Elusive Promise of Development. Zed Books. էջ 51. ISBN 978-1-84277-457-1. Վերցված է November 18, 2015-ին.
  58. ↑ van der Vossen, H. A. M. in Clifford & Wilson, p. 55
  59. ↑ Waller, J. M.; Bigger, M.; Hillocks, R. J. (2007). Coffee pests, diseases and their management. Wallingford, Oxfordshire: CABI. էջ 171. ISBN 1-84593-129-7.
  60. ↑ Bardner, R. in Clifford & Wilson, pp. 208–209.
  61. ↑ Bardner, R. in Clifford & Wilson, p. 210.
  62. ↑ Bardner, R. in Clifford & Wilson, p. 211.
  63. ↑ Bardner, R. in Clifford & Wilson, p. 213.
  64. ↑ Bardner, R. in Clifford & Wilson, p. 214.
  65. ↑ Graham, Rex (September 5, 2013). «Insect-eating birds reduce worst coffee plantation pest by 50 percent». birdsnews.com. Վերցված է September 20, 2013-ին.
  66. ↑ Davids, Kenneth (2001). Coffee: A Guide to Buying, Brewing, and Enjoying (5th ed.). New York: St. Martin's Griffin. ISBN 0-312-24665-X.
  67. ↑ Castle, Timothy James (1991). The Perfect Cup: A Coffee Lover's Guide to Buying, Brewing, and Tasting. Reading, Mass.: Aris Books. էջ 158. ISBN 0-201-57048-3.
  68. ↑ 68,0 68,1 Janzen, Daniel H., ed. (1983). Costa Rican natural history. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-39334-8.
  69. ↑ Wilson, K. C. in Clifford & Wilson, p. 166.
  70. ↑ Salvesen, David (1996). «The Grind Over Sun Coffee». Zoogoer. Smithsonian National Zoological Park. 25 (4). Արխիվացված է օրիգինալից September 22, 2009-ին. Վերցված է January 5, 2010-ին. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  71. ↑ Wilson, K. C. in Clifford & Wilson, p. 165.
  72. ↑ «Measuring Consumer Interest in Mexican Shade-grown Coffee» (PDF). Montréal: Commission for Environmental Cooperation. October 1999. էջ 5. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) May 30, 2010-ին. Վերցված է January 18, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  73. ↑ «The Problems with Sun Coffee». Coffee & Conservation. Վերցված է February 19, 2014-ին.
  74. ↑ «Shade-Grown Coffee Plantations». Smithsonian Zoolongical Park website – Migratory Bird Center. Smithsonian Institution. Արխիվացված է օրիգինալից October 25, 2009-ին. Վերցված է January 8, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  75. ↑ «Rain Forest- Saving Arbor Day Coffee». Arbor Day Foundation. Վերցված է January 8, 2010-ին.
  76. ↑ Wong, Kate (September 27, 2000). «Is Shade-Grown Coffee for the Birds?». Scientific American. Վերցված է January 18, 2010-ին.
  77. ↑ Rickert, Eve (December 15, 2005). «Environmental effects of the coffee crisis: a case study of land use and avian communities in Agua Buena, Costa Rica». MES thesis. The Evergreen State College. Վերցված է January 11, 2010-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  78. ↑ Pearce, Fred (February 25, 2006). «Earth: The parched planet». New Scientist. Վերցված է January 5, 2010-ին.
  79. ↑ Martin, Deborah L.; Gershuny, Grace, eds. (1992). «Coffee wastes». The Rodale book of composting. Emmaus, PA: Rodale Press. էջ 86. ISBN 978-0-87857-991-4. Վերցված է January 5, 2010-ին.
  80. ↑ «Grounds for Your Garden». Starbucks.com. Վերցված է October 26, 2011-ին.
  81. ↑ «About Us | Coffee Grounds to Ground». Groundtoground.org. Վերցված է October 26, 2011-ին.
  82. ↑ Goldenberg, Suzanne (October 13, 2011). «Starbucks concerned world coffee supply is threatened by climate change». The Guardian. Վերցված է May 27, 2014-ին.
  83. ↑ Winter, Caroline (November 15, 2012). «Another Reason to Hate Global Warming: Lousy Coffee». Bloomberg Businessweek.
  84. ↑ 84,0 84,1 «Green coffee production for 2016; World regions/Crops/Production quantity from picklist». Food and Agricultural Organization of the United Nations, Statistics Division. 2018. Վերցված է 1 March 2018-ին.
  85. ↑ Vincent, J.-C. in Clarke & Macrae, p. 1.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Kummer 2003, էջ. 38
  87. ↑ 87,0 87,1 Marcone, Massimo F. (2004). «Composition and properties of Indonesian palm civet coffee (Kopi Luwak) and Ethiopian civet coffee». Food Research International. 37 (9): 901–912. doi:10.1016/j.foodres.2004.05.008. Վերցված է May 27, 2014-ին.
  88. ↑ Said, Sammy (July 17, 2013). «Top 10 Most Expensive Coffee in the World». The Richest, Valnet Property. Վերցված է November 25, 2015-ին.
  89. ↑ 89,0 89,1 Thuot, Buon Me (January 15, 2012). «Coffee in Vietnam: it's the shit». The Economist. Վերցված է November 25, 2015-ին.
  90. ↑ Kummer 2003, էջ. 37
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 Ball, Trent; Guenther, Sara; Labrousse, Ken; Wilson, Nikki. «Coffee Roasting». Washington State University. Արխիվացված է օրիգինալից July 1, 2007-ին. Վերցված է July 18, 2007-ին.
  92. ↑ Kummer 2003, էջ. 261
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 Dobelis, Inge N., ed. (1986). Magic and medicine of plants. Pleasantville, NY: Reader's Digest. էջեր 370–371. ISBN 0-89577-221-3.
  94. ↑ Cipolla, Mauro. «Educational Primer: Degrees of Roast». Bellissimo Info Group. Վերցված է January 11, 2010-ին.
  95. ↑ «Which Has More Caffeine: Light or Dark Roast Coffee?». Scribblers Coffee. Վերցված է April 2, 2013-ին.
  96. ↑ «Coffee Roasting Operations». Permit Handbook. Bay Area Air Quality Management District. May 15, 1998. Արխիվացված է օրիգինալից March 3, 2009-ին. Վերցված է January 11, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  97. ↑ «Swiss Water Process». Swisswater.com. Արխիվացված է օրիգինալից October 19, 2011-ին. Վերցված է October 26, 2011-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 98,3 98,4 98,5 «Top Coffee Ratings – Coffee Buying Guide». Consumer Reports. May 2013. Storing coffee. Վերցված է February 27, 2014-ին.
  99. ↑ Brown, Alton. «True Brew». Food Network. Արխիվացված է օրիգինալից April 16, 2003-ին. Վերցված է January 11, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  100. ↑ New Process Keep Coffee Fresh in High Vacuum Cans. Popular Science. October 1931. Վերցված է October 26, 2011-ին.
  101. ↑ Borchgrevink, Carl P.; Susskind, Alex M.; Tarras, John M. (1999). «Consumer preferred hot beverage temperatures». Food Quality and Preference. 10 (2): 117–121. doi:10.1016/S0950-3293(98)00053-6.
  102. ↑ «Brewing – How to Get the Most Out of Your Coffee». Mountain City Coffee Roasters. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից May 10, 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  103. ↑ 103,0 103,1 Rothstein, Scott. «Brewing Techniques». The Coffee FAQ. Վերցված է January 11, 2010-ին.
  104. ↑ 104,0 104,1 Ukers, William Harrison (1922). All about Coffee (2nd ed.). Gale Research. էջ 725. ISBN 978-0-8103-4092-3. Վերցված է January 12, 2010-ին.
  105. ↑ 105,0 105,1 Levy, Joel (November 2002). Really Useful: The Origins of Everyday Things. Firefly Books. էջ 1948. ISBN 978-1-55297-622-7. Վերցված է January 11, 2010-ին.
  106. ↑ 106,0 106,1 Davids, Kenneth (1991). Coffee: A Guide to Buying, Brewing, and Enjoying. 01 Productions. էջ 128. ISBN 978-1-56426-500-5. Վերցված է January 11, 2010-ին.
  107. ↑ Prince, Mark (November 11, 2003). «How To Use A Press Pot». coffeegeek.com. Վերցված է December 9, 2013-ին.
  108. ↑ Salvaggio, A.; Periti, M.; Miano, L.; Quaglia, G.; Marzorati, D. (1991). «Coffee and cholesterol, an Italian study». American Journal of Epidemiology. 134 (2): 149–156. PMID 1862798.
  109. ↑ Bonné, Jon (August 20, 2004). «My coffee is cold: A brewing system without heat proves it's a contender when it comes to taste». msnbc.com. Վերցված է January 11, 2010-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Zara_VA/Ավազարկղ&oldid=5930286» էջից