Jump to content

Ալեքսեյ Նավալնիի թունավորում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ռուսաստանի ընդդիմադիր առաջնորդ, իրավաբան, քաղաքական և հասարակական գործիչ, Կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնադրամի ղեկավար Ալեքսեյ Նավալնիի թունավորումը տեղի է ունեցել 2020 թվականի օգոստոսի 20-ի առավոտյան։ Նավալնին վատացել է Տոմսկից Մոսկվա թռիչքի ժամանակ։ Ինքնաթիռը արտակարգ վայրէջք է կատարել Օմսկի օդանավակայանում։ Նավալնին անգիտակից վիճակում տեղափոխվել է Օմսկ քաղաքի № 1 կլինիկական հիվանդանոցի տոքսիկորեանիմացիայի բաժանմունք, որտեղ նրան արհեստական կոմայի մեջ են գցել և միացրել թոքերի արհեստական օդափոխության ապարատին։ Երկու օր անց Նավալնիին բուժման էին տեղափոխել Բեռլինի «Շարիտե» կլինիկա։ 2020 թվականի սեպտեմբերի 7-ին «Շարիտե»-ն հայտնել էր, որ Նավալնիին դուրս են բերել արհեստական կոմայից, իսկ սեպտեմբերի 14-ին անջատել են թոքերի արհեստական օդափոխության ապարատը, և նա կարողացել է կարճ ժամանակով վեր կենալ անկողնուց։ Սեպտեմբերի 22-ին Նավալնին դուրս է գրվել «Շարիտե»-ից։ Նա ռեաբիլիտացիա է անցնում Գերմանիայում, որի ավարտից հետո մտադիր է վերադառնալ Ռուսաստան։

Սեպտեմբերի 2-ին Գերմանիայի Դաշնային կառավարությունը, վկայակոչելով Բունդեսվերի հատուկ նշանակության ստորաբաժանման հետազոտությունները, հայտարարել էր, որ Նավալնին թունավորվել է «Նովիչոկ» խմբի մարտական թունավոր նյութից։ Ավելի ուշ «Նովիչոկով» թունավորումը, վկայակոչելով լաբորատորիաներում սեփական հետազոտությունների արդյունքները, որոնք հավաստագրված են քիմիական զենքի արգելման կազմակերպության կողմից, հաստատել են Ֆրանսիան և Շվեդիան։ Գերմանիան հայտարարել էր, որ «Նովիչոկի» օգտագործումը քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի «կոպիտ խախտում է» և օգնություն է խնդրել ՔԶԱԿ-ից, որը Նավալնիի կենսաբանական նմուշների սեփական հետազոտությունն է անցկացրել և հոկտեմբերի 6-ին հաստատել է գերմանական, ֆրանսիական և շվեդական լաբորատորիաների եզրակացությունները «Նովիչոկ» ընտանիքի նյութի հետքերի առկայության մասին։ Ընդ որում, ՔԶԱԿ-ի հաշվետվության մեջ ճշտվում էր, որ Նավալնիին թունավորել են «Նովիչոկի» նոր տարատեսակով, որը չի ներառվել քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի վերահսկվող քիմիկատների ցուցակում։

Նավալնիի թունավորումը միջազգային արձագանք է առաջացրել։ Սեպտեմբերի 3-ին Եվրամիության արտաքին քաղաքական գերատեսչությունը հանդես է եկել հռչակագրով, որում ԵՄ անդամ բոլոր 27 երկրների, ինչպես նաև Նորվեգիայի, Իսլանդիայի, Լիխտենշտեյնի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Չեռնոգորիայի, Վրաստանի և Ուկրաինայի անունից «ամենավճռական ձևով» դատապարտվեց Ալեքսեյ Նավալնիի դեմ մահափորձը, որը թունավորվել էր «Նովիչոկ» խմբի ռազմական քիմիական-պարալիտիկ նյութով, որը օգտագործվել էր Սոլսբերիում 2018 թվականի մարտի 4-ին Սերգեյ և Յուլիա Սկրիպալի դեմ մահափորձի ժամանակ։

Հռչակագրում նշվում էր, որ «քիմիական զենքի օգտագործումը ցանկացած պարագայում լիովին անընդունելի է» և հանդիսանում է միջազգային նորմերի և մարդու իրավունքների լուրջ խախտում։ Եվրամիությունը հայտարարել էր Ռուսաստանի ընդհանուր միջազգային պատասխանը ձևակերպելու անհրաժեշտության մասին և կոչ էր արել ռուսական կառավարությանը համագործակցել ՔԶԱԿ-ի հետ և «ապահովել անաչառ միջազգային հետաքննություն»։ Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը հանդես է եկել հայտարարությամբ, որում մահափորձը անվանել է Նավալնիին լռեցնելու փորձ։ Բորիս Ջոնսոնն իր հերթին հայտարարել է, որ Նավալնիի թունավորումը «ցնցել է աշխարհը» և «վրդովեցուցիչ» է անվանել Ռուսաստանի կողմից քիմիական զենքի օգտագործումը։ Հոկտեմբերի 15-ին «Ալեքսեյ Նավալնիի սպանության փորձի նպատակով քիմիական զենք օգտագործելու համար» Եվրամիությունը պատժամիջոցներ է սահմանել ԱԴԾ տնօրեն Ալեքսանդր Բորտնիկովի և հինգ այլ բարձրաստիճան ռուս պաշտոնյաների ու ուժայինների, ինչպես նաև Պետնիիոխտի դեմ, որը զբաղվում էր «Նովիչոկի» մշակմամբ։ Նույն օրը նման պատժամիջոցներ սահմանելու մասին հայտարարել է նաև Մեծ Բրիտանիան։ ԵՄ-ի տվյալներով՝ Նավալնիի թունավորումը հնարավոր է դարձել «միայն նախագահի վարչակազմի համաձայնությամբ» և ԱԴԾ-ի մասնակցությամբ։

Ռուսաստանի իշխանությունները հերքում են իրենց հասցեին հնչած բոլոր մեղադրանքները և կասկածի տակ են դնում Նավալնիի դիտավորյալ թունավորման փաստը՝ վկայակոչելով այն հանգամանքը, որ Ռուսաստանում անցկացված վերլուծություններում ոչ մի թույներ չեն հայտնաբերվել։ ՌԴ գլխավոր դատախազությունում հայտարարել են, որ հիմքեր չեն տեսնում կատարվածի փաստով քրեական գործ հարուցելու համար, քանի որ չկան «որևէ տվյալներ, որոնք վկայում են Նավալնիի նկատմամբ դիտավորյալ հանցավոր գործողությունների կատարման մասին» Ռուսաստանի ՆԳՆ-ն նախաքննական ստուգում էր անցկացնում, չնայած այն բանին, որ օրենքով սահմանված դրա անցկացման առավելագույն 30-օրյա ժամկետն արդեն լրացել է։ Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն Նավալնիի «Նովիչոկի» միջոցով թունավորումն անվանել է «ֆանտաստիկ», ըստ էության, պատմություն, որը նախաձեռնել են Բեռլինի կողմից իր եվրատլանտյան դաշնակիցների՝ ՔԶԱԿ տեխնիկական քարտուղարության ղեկավարության հետ միասին»։ Նավալնին կարծում է, որ իր թունավորման հետևում կանգնած է Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը։

Լևադա-կենտրոնի հարցման համաձայն՝ 2020 թվականի սեպտեմբերին հարցվածների 77 %-ը լսել է Նավալնիի թունավորման մասին։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թունավորումից մի քանի օր առաջ Նավալնին թիմի հետ եղել է Նովոսիբիրսկում, իսկ հետո՝ Տոմսկում։ Այցի նպատակը կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնադրամի երկու տեղական հետաքննությունն էր, ինչպես նաև «խելացի քվեարկություն» համակարգով առաջադրվող թեկնածուներին տեղական ընտրությամբ աջակցելը։ Տոմսկում Նավալնին և նրա թիմը կանգ են առել «Xander Hotel» հյուրանոցում, որը, ըստ «Տայգա» ինտերնետ-պարբերականի հետաքննության կապված է տեղի բարձրաստիճան պաշտոնյաների, նախկին ուժայինների և ԱԴԾ-ի աշխատակիցների հետ, ինչի շնորհիվ ԱԴԾ-ն կարող էր լիովին վերահսկել այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում Նավալնիի այցի ժամանակ։

Թունավորում և հոսպիտալացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2020 թվականի օգոստոսի 20-ի առավոտյան Նավալնին, նրա մամուլի քարտուղար Կիրա Յարմիշը և օգնական Իլյա Պախոմովը Տոմսկից Մոսկվա (Դոմոդեդովո օդանավակայան) թռիչք են կատարել S72614 ավիաընկերության S7 Airlines չվերթով։ Ինքնաթիռը թռել է Տոմսկի ժամանակով 8:01-ին: Կիրա Յարմիշի խոսքով՝ թռիչքի առաջին կես ժամվա ընթացքում Նավալնին վատ է զգացել, նա հրաժարվել է բորտուղեկցորդների առաջարկած ըմպելիքներից և դուրս է եկել զուգարան։ Նույն չվերթով թռչող Իլյա Աղեևի խոսքով՝ Նավալնին զուգարանում եղել է մոտ 20 րոպե, և այդ ընթացքում այնտեղ հերթ է կուտակվել։ Նավալնիի խոսքով՝ դուրս գալով զուգարանից՝ նա բորտուղեկցորդին ասել է. «ինձ թունավորել են։ Ես մահանում եմ» և պառկել է հատակին։ Պարզվել է, որ Նավալնին իրեն վատ է զգացել, բորտուղեկցորդները նրան առաջին բուժօգնություն են ցուցաբերել օդանավում առկա միջոցների օգտագործմամբ։ Թռիչքի մեկ այլ ուղևոր՝ Պավել Լեբեդևը, ինստագրամում հրապարակել է տեսանյութ, որտեղ լսվում է, թե ինչպես է Նավալնին գոռում (Նավալնին հետագայում պատմել է, որ ցավ չի զգացել, բայց զգացել է, որ մահանում է)։ Ինստագրամի սթորի հատվածում Լեբեդևը պարզաբանել է, որ թռիչքի սկզբում Նավալնին գնացել է զուգարան, որտեղ «իրեն շատ վատ է զգացել, նրան հազիվ են դուրս հանել այնտեղից, և նա մինչև հիմա ցավից բղավում է։ Թե ինչ է տեղի ունենում նրա հետ, հաստատ չեն ասում»։ Դրանից հինգ րոպե անց Օմսկի օդանավակայան է ստացվել ականապատման մասին հաղորդագրություն, որը հետագայում կեղծ է եղել»։ Սկսվել է մարդկանց տարհանումը։ Ավելի ուշ Օմսկի օդանավակայանի խնդրանքով Znak.com հաղորդվել է, որ մարդկանց տարհանումը օդակայանից ոչ մի կերպ չի ազդել օդանավակայանի ծառայությունների օպերատիվ գործողությունների վրա, որոնք կապված են Նավալնիին ժամանակին բժշկական օգնություն ցուցաբերելու հետ։ Հրավիրված փորձագետ, քաղաքացիական օդաչու Անդրեյ Լիտվինովը «Դոժդ» հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում պարզաբանել է, որ ականապատման մասին հաղորդումները, որպես կանոն, չեն կարող խանգարել ինքնաթիռների վայրէջքին։

Նավալնիին անգիտակից վիճակում տեղափոխել են Օմսկ քաղաքի շտապ բժշկական օգնության № 1 կլինիկական հիվանդանոցի տոքսիկորեմանավորման բաժանմունք։ Նավալնին հիվանդանոց է տեղափոխվել՝ գտնվելով անհայտ ծագման կոմայի մեջ։ 10 րոպե անց հիվանդանոցի բժիշկները նրան մտցրել են արհեստական կոմայի մեջ և միացրել թոքերի արհեստական օդափոխության ապարատին։ Գլխավոր բժշկի տեղակալ Կալինիչենկոյի խոսքով՝ Նավալնուն հենց տոքսիկոլոգիական բաժանմունքում են տեղավորել, քանի որ շտապ օգնության բժիշկները նրան «թունավորում» են ախտորոշել։ Բորիս Տեպլյիխը, Օմսկում բժիշկների կոնսիլիումի մասնակիցներից մեկը, հայտնել է, որ իր գործընկերները առաջին իսկ րոպեներին Նավալնուն ներարկումներ են արել ատրոպինի (դեղամիջոց, որը հակադոտոմ է ֆոսֆորօրգանական թունավորող նյութերի թունավորման ժամանակ և, մասնավորապես «Նովիչոկի» համար) և որ դա օգնել է կայունացնել հիվանդի վիճակը։ Կիրա Յարմիշը հայտարարել էր, որ Նավալնիի մոտ «տոքսիկ թունավորում» կա, և որ թռիչքի օրը նա ոչինչ չի կերել, այլ միայն խմել է Տոմսկի օդանավակայանից գնված թեյը։

Օգոստոսի 21-ին Իվան Ժդանովը և Նավալնիի բուժող բժիշկ Անաստասիա Վասիլևան հայտարարել են, որ իրենց ներկայությամբ տրանսպորտային ոստիկանության ներկայացուցիչը (Ռուսաստանի ՆԳՆ տրանսպորտի գլխավոր վարչությունը) հիվանդանոցի գլխավոր բժշկին հայտնել է Նավալնիի օրգանիզմում թունավոր նյութի հայտնաբերման մասին, որը մահացու վտանգ է ներկայացնում ոչ միայն Նավալնիի, այլև շրջապատի համար, և որ նրա կողքին գտնվող բոլոր մարդկանց անհրաժեշտ են քիմպաշտպանության հատուկ կոստյումներ։ Ավելի ուշ, նույն օրը, հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ Ալեքսանդր Մուրախովսկին (որը հանդիսանում է նաև Օմսկի քաղխորհրդի պատգամավոր և «Միասնական Ռուսաստան» խմբակցության անդամ) հայտնել է, որ Նավալնիի արյան և մեզի մեջ թունավոր նյութերի հետքեր չեն հայտնաբերվել, սակայն մաշկի և եղունգների վրա հայտնաբերվել են 2-էթիլգեքսիլ դիֆենիլ ֆոսֆատի արդյունաբերական նյութի հետքեր։ Օմսկի ՆԳՆ ներկայացուցիչները հաստատել են այդ տեղեկությունը։ Օմսկի մարզի առողջապահության նախարարությունում հայտարարել են, որ «օքսիբուտիրատներ, բարբիտուրատներ, ստրիխնին, ջղաձիգ կամ սինթետիկ թույներ» անալիզների արդյունքում չեն հայտնաբերվել։ Մեզի մեջ հայտնաբերվել է ալկոհոլ և կոֆեին։ Հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ Մուրախովսկին հայտարարել է. որ «այսօրվա դրությամբ մենք աշխատանքային ախտորոշում ունենք։ Այս աշխատանքային ախտորոշումներից հիմնականը, որին մենք ամենից շատ հակված ենք, ածխաջրային հավասարակշռության խախտում է, այսինքն, նյութափոխանակության խանգարում։ Այն կարող է պայմանավորված լինել ինքնաթիռում արյան շաքարի կտրուկ նվազեցմամբ, ինչը գիտակցության կորուստ է առաջացրել»։ Օմսկի առողջապահության նախարարության մամուլի ծառայության համաձայն՝ Մուրախովսկին նաև հայտնել է, որ «վերջնականապես բացառվել է» թունավորում ախտորոշումը քիմիաթերապևտիկ փորձաքննությունների հիման վրա։ Օգոստոսի 27-ին Տոմսկի ՆԳՆ-ից Գերմանիա իրավական օգնության խնդրանքով պնդում էին, որ Նավալնին գտնվել է Օմսկի հիվանդանոցում 2020 թվականի օգոստոսի 20-ից 22-ն ընկած ժամանակահատվածում՝ կլինիկական ախտորոշմամբ. հիմնականը ածխաջրային փոխանակման խախտումն է, ուղեկցորդը՝ խրոնիկական պանկրեատիտը՝ «արտաքին և ներքին գաղտնի գործառույթի խախտմամբ»։

Նավալնիի անձնական բժիշկներ Անաստասիա Վասիլևան և Յարոսլավ Աշիխմինը, ինչպես նաև բժիշկ-մասնագետները, որոնք պատասխանել են BBC-ի, Forbes-ի, Znak.com-ի և Meduza-ի հարցերին, իրենց պատասխաններում դժգոհություն են հայտնել Օմսկի հիվանդանոցում տարվող աշխատանքների վերաբերյալ։ Վասիլևան հայտարարել է, որ Մուրախովսկին ասել է «դա թունավորում է, որի ֆոնին նյութափոխանակության ծանր խախտում է տեղի ունեցել», իսկ Աշիխմինը նշել է, որ նյութափոխանակության խախտումը չի կարելի ախտորոշել, քանի որ չի հաստատվել պատճառը, թե ինչու է այն տեղի ունեցել։ Ինչպես նշել է Znak.com պարբերականը էնդոկրինոլոգ բժիշկներն ու ռեանիմատոլոգները կարծում են, որ միակ ախտորոշումը, որը կարելի է այս փուլում դնել քաղաքականության մեջ, անհասկանալի ծագման կոման է, բայց դրա փոխարեն ընտրվել է «նյութափոխանակության խանգարում» ձևակերպումը։ Հետագայում, երբ հայտնի է դարձել «Նովիչոկով» թունավորման մասին, թունաբանների բրիտանական ընկերության փորձագետ Ջեյմս Նորիսը «Բի-բի-սի»-ին տված հարցազրույցում նշել է, որ «Նովիչոկով» թունավորման ախտանշանները վատ են ուսումնասիրվել, և նրանցից ոմանք միանգամայն թույլ են տվել Օմսկի բժիշկներին Նավալնիին ախտորոշել որպես «հիպոգլիկեմիայի հետևանքով նյութափոխանակության խանգարում»։

Ավելի ուշ՝ սեպտեմբերի 14-ին, «Ռոյթերս» գործակալությունը հրապարակել է ռուս հինգ բուժաշխատողների հետ զրույցի արդյունքները, որոնք ավելի վաղ հրաժարվել էին խոսել լրագրողների հետ։ Նրանց խոսքով՝ Նավալնուն առաջինը օգնություն ցույց տված բժիշկները, երբ ինքնաթիռում վատ է զգացել, նրա մոտ թունավորման ախտանշաններ են նկատել, այդ թվում՝ ստուպորն ու շփոթված գիտակցության վիճակը, այլ ոչ թե նյութափոխանակության խանգարման որևէ նշաններ։ Նյութափոխանակության խանգարումներ և արյան մեջ շաքարի մակարդակի բարձրացում չի հայտնաբերվել. դեռևս ինքնաթիռում անցկացված գլյուկոզայի թեստը ցույց է տվել, որ արյան մեջ շաքարը նորմալ է պահվում. Բժիշկներից մեկի խոսքով՝ Օմսկի հիվանդանոցում Նավալնիին բուժող մոտ մեկ տասնյակ բժիշկներ չեն կասկածել, որ գործ ունեն հենց թունավորման հետ. «Յուրաքանչյուր ոք վստահ էր, որ դա թունավորում է, կլինիկական պատկերը դրա մասին էր վկայում»։

Տեղափոխումը Գերմանիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոսի 20-ին ԳՖՀ-ի կանցլեր Մերկելը և Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնը համատեղ մամուլի ասուլիսում հայտարարել են իրենց երկրների կլինիկաներում Նավալիին բժշկական օգնություն տրամադրելու պատրաստակամության մասին։ ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը խոստացել է օգնություն ցուցաբերել Նավալնու տարհանման հարցում, եթե նման օգնության համար դիմումներ ստացվեն։ Նավալնիի անձնական բժիշկ Անաստասիա Վասիլևան պատասխանել է Կրեմլի առաջարկին և իր Թվիթերում հրապարակել է խնդրանք աջակցելու բժշկական փաստաթղթերի տրամադրմանը Նավալնիին Եվրոպայում առաջատար տոքսիկոլոգիական կենտրոն տեղափոխելու համար։ Վասիլևայի հետ կապվել է առողջապահության փոխնախարար Օլեգ Սալագայը և առաջարկել օգնել Նավալնիի տեղափոխմանը։ Պեսկովը հայտարարել է, որ իրեն ոչինչ հայտնի չէ Նավալնիի համախոհների դիմումի մասին։

Օգոստոսի 21-ին Ֆինլանդիայի նախագահ Նիինիստեն, Գերմանիայի կանցլերի հետ համաձայնեցնելով, հեռախոսազրույցում Վլադիմիր Պուտինին հարցրել է, թե հնարավոր է Նավալնիին Գերմանիա բերել բուժման, ինչին Պուտինը պատասխանել է, որ դրա համար ոչ մի քաղաքական խոչընդոտ չկա։

Կեսօրին Գերմանիայից Օմսկ է ժամանել Bombardier Challenger 604 վերակենդանացման ինքնաթիռը Նավալնիին թունավորելուց հետո Բեռլինի «Շարիտե» կլինիկա տեղափոխելու համար, որը կազմակերպել էր Cinema for Peace Foundation հիմնադրամը, որն ավելի վաղ 2018 թվականին կազմակերպել էր Պետր Վերզիլովի տեղափոխումը նույն կլինիկա, ծախսերը հոգացել է Բորիս Զիմինը և Զիմինիների ընտանիքի հիմնադրամը (Նավալնիի խոսքով՝ փոխադրումը արժեցել է 79 հազար եվրո)։ Հիվանդանոցի գլխավոր բժշկի տեղակալ Կալինիչենկոյի խոսքով՝ գերմանացի բժիշկների բրիգադը եկել է այն եզրակացության, որ Նավալնիին կարելի էր անհապաղ տեղափոխել Գերմանիա, սակայն ռուս բժիշկների կոնսիլիումը Նավալնիի վիճակը համարել է «անկայուն» և «ոչ տեղափոխելի» և մերժել տեղափոխման թույլտվությունը։

Եվրամիությունը Ռուսաստանին կոչ է արել թույլատրել Նավալնու անվտանգ և արագ տեղափոխումը արտասահման։ Նավալնիի գործընկերներն ու հարազատները դիմել են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան՝ խնդրելով արգելել Ռուսաստանի իշխանություններին խոչընդոտել փոխադրումը։ ՄԻԵԴ-ը նույն օրը սկսել է Նավալնու՝ Գերմանիա տեղափոխման հրատապ միջոցների մասին դիմումի քննությունը և հաջորդ օրը՝ օգոստոսի 22-ին, Ռուսաստանի իշխանություններին պարտավորեցրել է Յուլիա Նավալնիին տրամադրել ամուսնու բժշկական քարտը, թույլ տալ նրան այցելել բուժող բժշկին և դատարանին տեղեկացնել բուժման մասին։

Նավալնիի կինը՝ Յուլիան, հայտարարել է, որ չի վստահում հիվանդանոցի բժիշկներին։ Նրա կարծիքով՝ բժիշկները նրա ամուսնուն պահում են կլինիկայում և թույլ չեն տալիս նրա տեղափոխումը Եվրոպա, «որպեսզի այն քիմիական նյութը, որը գտնվում է Ալեքսեյի օրգանիզմում, վերանա»։ Յուլիա Նավալնին ուղերձ է հղել Պուտինին, որում պահանջել է թույլ տալ նրան տեղափոխել Գերմանիա բուժման համար։ Օգոստոսի 21-ին, ժամը 21:40-ին գլխավոր բժշկի տեղակալ Կալինիչենկոն հայտնել է, որ Նավալնիի վիճակը հաջողվել է կայունացնել և բժիշկների կոնսիլիումը համաձայնություն է տվել նրան Գերմանիա տեղափոխելու համար։

Օմսկի հիվանդանոցի աշխատակիցներից մեկը «Ռոյթեր» գործակալությանը տված հարցազրույցում հայտնել է, որ Նավալնիին Գերմանիա տեղափոխելու թույլտվությունը տրվել է նախագահի աշխատակազմի աշխատակցի կողմից առանց պատճառների բացատրության։ Ավելի ուշ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարել էր, որ անձամբ Գլխավոր դատախազությանը խնդրել է Նավալնիին ազատ արձակել արտասահման, քանի որ նա սահմանափակումներ է ունեցել Ռուսաստանից դուրս գալու համար[1]։ Նավալնին ի պատասխան հերքել է նման սահմանափակումների առկայությունը։

Օգոստոսի 22-ին տեղական ժամանակով առավոտյան ժամը 8-ին Նավալնիի ինքնաթիռը Օմսկից մեկնել է Գերմանիա։ Ինքնաթիռը Բեռլին է մեկնել ոչ թե նույն երեկոյան, այլ հաջորդ օրը առավոտյան, Նավալնիին թռիչքի նախապատրաստելու և թռիչքի համար դադար ստանալու անհրաժեշտության պատճառով, ինչպես նաև Գերմանիայի ավիափոխադրողների արհմիության կողմից սահմանված կանոնակարգի պատճառով, որի համաձայն օդաչուներին հանգիստ էր հարկավոր։ Մոսկվայի ժամանակով 09:47-ին ինքնաթիռը վայրէջք է կատարել Բեռլինի Տեգել օդանավակայանի ռազմական գոտում, որտեղ կայանված են կառավարական ինքնաթիռներ։ Ավիատրեկերների բաց տեղեկատվության համաձայն՝ ինքնաթիռը պետք է վայրէջք կատարեր Շենեֆելդի օդանավակայանում, ինչը, Bild թերթի տվյալներով, շեղում էր գերմանական հատուկ ծառայությունների մանյովրը։ Վայրէջք կատարելուց հետո Նավալնին մոտոցիկլիստների ավտոշարասյան, քրեական ոստիկանության դաշնային գերատեսչության աշխատակիցների և շտապ օգնության մի քանի մեքենաների ուղեկցությամբ տեղափոխվել է «Շարիտե» կլինիկա[2]։

Բուժումը Գերմանիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նավալնիի խոսքով՝ «Շարիտե» կլինիկայում բուժումն արժեր 49 հազար եվրո։ Հաշիվը վճարել են Եվգենի Չիչվարկինը, Սերգեյ Ալեքսաշենկոն և ՏՏ մասնագետ Ռոման Իվանովը։ Հետագա վերականգնման ծախսերը հոգացել է Եվգենի Չիչվարկինը։

Օգոստոսի 22-ին, Գերմանիա ժամանելուց հետո Նավալնին, ZDF-ի տվյալներով, ստացել է կանցլերի հյուրի կարգավիճակ, ուստի Բեռլինի ոստիկանությունը նրան վերցրել է շուրջօրյա հսկողության տակ[3][4][5].

Օգոստոսի 24-ին «Շարիտե»-ն հայտարարություն է հրապարակել, որի համաձայն կլինիկական տվյալները ցույց են տալիս, որ նա թունավորվել է խոլինէստերազի ինգիբիտորների խմբից։ Հայտարարության համաձայն, ուսումնասիրություններ են սկսվել կոնկրետ նյութի հաստատման համար։ Նավալնին նախկինի պես ծանր վիճակում գտնվում էր վերակենդանացման բաժանմունքում, արհեստական կոմայում, առանց կյանքի համար սուր սպառնալիքի[6]։ Ինչպես նշել է Deutsche Welle հրատարակությունը, խոլինէստրազայի ինգիբիտորների դեղագործական խմբին պատկանող նյութերը պարունակում են ինսեկտիցիդներում, մարտական թունավոր նյութերում, բնական ծագման որոշ թունավոր նյութերում, ինչպես նաև մի շարք բժշկական պատրաստուկներում, որոնք նախատեսված են ամիոտրոֆիկ սկլերոզի և Ալցհեյմերի հիվանդության բուժման համար[7][8]։

Օգոստոսի 26-ին, Spiegel ամսագրի տվյալներով, Նավալնու թունավորման հետաքննության ընթացքում գերմանացի մասնագետները սկսել են ուսումնասիրել Բուլղարիայում 2015 թվականի ահաբեկչությունը, երբ փորձ էր արվել թունավորել բուլղարացի գործարար Եմելյան Գեբրևին, որը զբաղվում էր Ուկրաինային զենք վաճառելով[9]։

Օգոստոսի 28-ին «Շարիտե»-ը հայտարարություն է տարածել այն մասին, որի համաձայն խոլինէստրազների ինգիբիտորներով թունավորման ախտանշանները թուլանում են, Նավալնին շարունակում է գտնվել արհեստական կոմայի մեջ և միացված է թոքերի արհեստական օդափոխության ապարատին, նրա վիճակը մնում է ծանր, բայց կյանքին լուրջ վտանգ չի սպառնում[10]։

Սեպտեմբերի 2-ին «Շարիտե»-ի հայտարարության համաձայն, Նավալնին ծանր վիճակում գտնվում էր վերակենդանացման բաժանմունքում՝ թոքերի արհեստական օդափոխությամբ։ «Շարիտե»-ի ներկայացուցիչների կարծիքով՝ հիվանդությունը երկար ժամանակ կտևի[11][12]։

Սեպտեմբերի 7-ին «Շարիտե»-ը մամուլի հաղորդագրություն է հրապարակել, որի համաձայն Նավալնին դուրս է բերվել արհեստական կոմայից և սկսել է արձագանքել երևույթներին։ Բժիշկները սկսել են նրան փուլ առ փուլ թոքերի արհեստական օդափոխությունից տեղափոխել բնական շնչառության[13][14]։

Գերմանիայի բժշկասանիտարական ծառայության պաշտոնական ներկայացուցիչը հայտարարել էր, որ Բունդեսվերի ֆարմակոլոգիայի և թունաբանության ինստիտուտը գաղտնիացրել է Նավալնիի անալիզները։ Գերմանիան անթույլատրելի է համարել այդ տեղեկատվության փոխանցումը Ռուսաստանին, քանի որ «հետազոտությունների արդյունքների մասին լրացուցիչ տեղեկատվությունը կարող է թույլ տալ եզրակացություններ անել համապատասխան նյութերի վերաբերյալ Բունդեսվերի կոնկրետ հմտությունների և գիտելիքների մասին»։ Նման զգայուն ոլորտում դա անթույլատրելի էր Գերմանիայի անվտանգության և շահերի նկատառումներով[15]։

Սեպտեմբերի 14-ին «Շարիտե»-ն հայտնել էր, որ Նավալնին անջատված է արհեստական սարքից[16]։ NYT-ի փոխանցմամբ՝ Ալեքսեյ Նավալնին գիտակցում է իր վիճակն ու իր հետ տեղի ունեցածը[17][18]։

Սեպտեմբերի 22-ին Նավալնին դուրս է գրվել «Շարիտե» հիվանդանոցից 32 օր այնտեղ մնալուց հետո, որոնցից 24-ը նա անցկացրել է վերակենդանացման բաժանմունքում։ «Շարիտեն» հայտնել է, որ բժիշկները հնարավոր են համարում Նավալնիի լիարժեք առողջացումը, սակայն ծանր թունավորման հնարավոր երկարաժամկետ հետևանքները հնարավոր կլինի գնահատել միայն հետագայում[19]։

Սեպտեմբերի 30-ին Նավալնին հայտնել էր, որ կնոջ և որդու հետ ապրում է Բեռլինում վարձակալած բնակարանում։ Կոմայից դուրս գալուց հետո նա օրեցօր վերականգնվում է. նա կարող է աստիճաններով բարձրանալ մինչև հինգերորդ հարկ, բայց դեռևս քնի հետ կապված մեծ խնդիրներ ունի և չի կարող քնել առանց քնաբեր դեղաբույսերի։ Նա ամեն օր մարզվում է և հանդիպում ֆիզիոթերապևտի հետ։ Բժիշկների խոսքով՝ նա կարող է «վերականգնվել 90 %-ով, հնարավոր է՝ նույնիսկ 100 %-ով»։

Հոկտեմբերի 13-ին Նավալնին իր ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Բադեն Վյուրտեմբերգի երկրամասի Իբախ գյուղ՝ հանգստանալու և վերականգնումը շարունակելու նպատակով[20][21][22]։

Թունավորման պատճառների հետաքննություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտասահմանյան հետաքննություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոսի 20-ին Տոմսկում ձերբակալված ՖԲԿ-ի աշխատակիցները, որոնք կանգ էին առել նույն հյուրանոցում, ինչպես Նավալնին, տեղեկանալով ենթադրյալ թունավորման մասին, հյուրանոցի վարչակազմին հայտնել էին, որ Նավալնին կարող էր թունավորվել «մինի-բարից ինչ-որ բան խմելով» և թույլտվություն էին ստացել ստուգելու նրա համարը[23]։ Հետազոտությունն անցկացվել է հյուրանոցի ադմինիստրատորի և փաստաբանի ներկայությամբ և նկարահանվել է[24]։ Նավալնիի համախոհները սենյակից վերցրել են նրա անձնական իրերը, այդ թվում մի քանի պլաստիկ շշեր։ ՖԲԿ-ի հետաքննությունների բաժնի ղեկավար Մարիա Պևչիխի խոսքով՝ հետագայում նա այդ շշերը Գերմանիա է տարել նույն բժշկական ինքնաթիռով, որով տեղափոխել է Նավալնիին, և դրանք փոխանցել գերմանացի մասնագետներին[25][26][27]։

Օգոստոսի 26-ին Նավալնու բուժող բժիշկները «Շարիտե» հոսպիտալից օգնություն են խնդրել Բունդեսվերի փորձագետներին՝ ստուգելու համար, թե արդյոք Նավալնին չի թունավորվել մարտական թունավոր նյութով[28]։

Սեպտեմբերի 2-ին Գերմանիայի կառավարությունը հաղորդել էր, որ Բունդեսվերի ֆարմակոլոգիայի և թունաբանության ինստիտուտի լաբորատորիան Նավալնիի օրգանիզմում հայտնաբերել է «Նովիչոկ» խմբի թույնի հետքեր[29][30]։

Սեպտեմբերի 4-ին, Der Spiegel հրատարակության տվյալներով, Բունդեսթագի անդամների հետ փակ հանդիպման ժամանակ պաշտպանության հարցերով պետական քարտուղար Գերդ Խուֆեն հայտարարել է, որ գերմանական Բունդեսվերի մասնագիտացված լաբորատորիայի փորձագետները «Նովիչոկ» խմբի թունավոր նյութի հետքեր են գտել արյան և մեզի մեջ, ինչպես նաև Նավալնիի մաշկի նմուշների վրա[31]։ Ամսագիրը նաև հայտնել է, որ ռազմական թունաբանները Նավալնիի շշերից մեկի վրա նյութի հետքեր են հայտնաբերել, որոնք ավելի վաղ փոխանցվել էին Բեռլինի բժիշկներին։ Մասնագետները ենթադրում են, որ Նավալնին դրանից խմել է թունավորվելուց հետո և թույնի հետքեր է թողել[32][33][34][35]։ Մարիա Պևչիխի խոսքով, որն ավելի վաղ այդ շշերը տեղափոխել էր Գերմանիա և փոխանցել Բեռլինի մասնագետներին, այդ ամենը «թույլ է տալիս մոտավորապես հասկանալ, թե երբ է տեղի ունեցել թունավորումը», և դա տեղի է ունեցել ավելի վաղ, քան նա եկել է օդանավակայան[25][36]։

Նույն օրը Գերմանիայի կառավարությունը տեխնիկական օգնություն է խնդրել ՔԶԱԿ-ի տեխնիկական քարտուղարությունից[37]։

Սեպտեմբերի 6-ին Գերմանիայի կառավարության հարցման համաձայն՝ ՔԶԱԿ-ի մասնագետները նավալնիից փորձանմուշներ են վերցրել, որոնք ավելի ուշ (սեպտեմբերի 11-ին) հանձնել են ՔԶԱԿ-ի գլխավոր տնօրենի կողմից նշանակված երկու սերտիֆիկացված լաբորատորիաներ՝ գերմանական տվյալների անկախ ստուգման համար[37]։ Ընդ որում, ՔԶԱԿ-ում ընդգծել են, որ մասնագետները ՔԶԱԿ իրականացրել ցանկապատ այդ դատավարության ինքնուրույն[38], ինչը նույնպես հաստատել է Գերմանիայի ԱԳՆ-ի կողմից ավելի ուշ հրապարակված հայտարարության մեջ[39][40][41]։

Սեպտեմբերի 9-ին Ռուսաստանում Գերմանիայի դեսպանն արձանագրել է, որ Նավալնիի գործը դուրս է գալիս ռուս-գերմանական երկկողմ հարաբերությունների շրջանակներից, իսկ Գերմանիայի պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչը հայտարարել է, որ Նավալնիի թունավորումը քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի խախտում է, ուստի Բունդեսվերի դեղագիտության և թունաբանության ինստիտուտի հետազոտությունների արդյունքները փոխանցվել են ՔԶԱԿ, որի անդամ է նաև Ռուսաստանը[42][43]։

Die Zeit պարբերականը հայտնել է, որ Բունդեսվերի հատուկ լաբորատորիայի անալիզների արդյունքները ցույց են տվել, որ Նավալնու թունավորման համար օգտագործվել է «Նովիչոկ» նյութի նոր կատարելագործված տարբերակը, որին մինչ օրս աշխարհում չեն բախվել։ Այս նոր տեսակի «Նովիչոկը» ավելի թունավոր և վտանգավոր է, քան նախկինում հայտնի իր տարբերակները, սակայն գործում է ավելի դանդաղ։ Պլանավորվում էր, որ Նավալնին կմահանա ինքնաթիռում, բայց նա ողջ է մնացել հաջող զուգադիպությունների հաջորդականության շնորհիվ. հարկադիր վայրէջք կատարած օդաչուի արագ արձագանքի և Օմսկում բժիշկների շնորհիվ, որոնք անմիջապես ներարկել են Նավալնին։ Պարբերականի տվյալներով՝ գերմանացի փորձագետները եկել են այն եզրակացության, որ նման «մահացու և բարդ թույն» կարող էին օգտագործել միայն ռուսական հատուկ ծառայությունները։ Այս տեսակի երկուական թունավոր նյութ ստեղծելու համար անհրաժեշտ է հատուկ լաբորատորիա. այն սովորական հանցագործները սինթեզել չեն կարող[44][45][46]։

Սեպտեմբերի 14-ին ԳՖՀ-ի կառավարությունը հայտարարել էր, որ Ֆրանսիայի (Բուշի լաբորատորիա, որը ենթակա է սպառազինության գլխավոր տնօրինության[47][48]) և Շվեդիայի (Ումեո քաղաքի պաշտպանական հետազոտությունների շվեդական ինստիտուտ[49]) անկախ թունաբանական լաբորատորիաներում կատարված հետազոտությունները, որոնք անցկացվել են Գերմանիայի խնդրանքով, հաստատել են «Նովիչոկ» խմբի նյութով թունավորումը[50]։

Սեպտեմբերի 21-ին Նավալնին իր կայքում տեղադրված բլոգում պահանջել էր վերադարձնել այն հագուստը, որը նա կրում էր թունավորման օրը, քանի որ օրենքով նախաքննական ստուգում անցկացնելու համար հատկացված 30 օրը լրացել է։ Նրա խոսքով՝ իրեն Գերմանիա են ուղարկել «բացարձակ մերկ»[51][52][53], իսկ նախաքննական ստուգման 30 օրը «օգտագործել են այդ կարևորագույն ապացույցը թաքցնելու համար»[54]։

Հոկտեմբերի 6-ին ՔԶԱԿ-ը հաղորդել էր, որ երկու հավատարմագրված լաբորատորիաներում կատարված հետազոտությունները հաստատել են սեպտեմբերի 6-ին Նավալնիից վերցված անալիզներում «Նովիչոկ» խմբի բիոմարկերների առկայությունը։ ՔԶԱԿ-ի զեկույցում ճշտվում էր, որ Նավալնիին թունավորած կոնկրետ նյութը չի մտնում «Նովիչոկ» խմբի հայտնի չորս նյութերի թվում, որոնք ներառված են Սերգեյ և Յուլիա Սկրիպալների թունավորումից հետո քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի վերահսկվող քիմիկատների ցուցակում[55][56]։ Ընդ որում, ընդգծվել է, որ քիմիական զենքի ցանկացած կիրառում «դատապարտելի է և լիովին հակասում է միջազգային հանրության կողմից սահմանված իրավական նորմերին»։

Հոկտեմբերի 7-ին արտադատական մահապատիժների հարցով ՄԱԿ-ի հատուկ զեկուցող Անյես Կալամարը և ՄԱԿ-ի հատուկ զեկուցող Իռեն Խանը հաստատել են, որ մտադիր են Նավալնիի թունավորման հետաքննություն անցկացնել նրա խնդրանքով[57][58][59]։

Հոկտեմբերի 14-ին Գերմանիայի հատուկ ծառայությունների աղբյուրը The New York Times-ին հայտնել էր, որ գերմանացի փորձագետների կարծիքով Նավալնին թունավորվել է «Նովիչոկ» հեղուկի մեջ լուծվող փոշուց, ամենայն հավանականությամբ, Տոմսկի օդանավակայանում խմած թեյով։ Հաշվի առնելով, որ թույնը նույնպես հայտնաբերվել է Նավալնիի հյուրանոցային համարի շշի վրա, The New York Times-ի լրագրողները եզրակացնում են, որ նրան կարող էին երկու անգամ թունավորել[60][61]։

Հետաքննություն Ռուսաստանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոսի 20-ին Նավալնիի թունավորման օրը նրա համախոհները դիմել են քննչական կոմիտե՝ խնդրելով քրեական գործ հարուցել հասարակական կամ պետական գործչի սպանության փորձի և կյանքի նկատմամբ ոտնձգության վերաբերյալ։

Օգոստոսի 25-ին ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը հայտարարել էր, որ օգոստոսի 24-ին «Շարիտեի» բժիշկների հայտարարությունը, որի համաձայն կլինիկական տվյալները ցույց են տալիս, որ խոլինեստերազի ինգիբիտորների խմբից նյութով թունավորումը նոր տեղեկատվություն չի պարունակում[62], և որ Կրեմլը թունավորման հանգամանքների քրեական հետաքննություն սկսելու առիթ չի տեսնում։ Պեսկովի խոսքով՝ առիթը կհայտնվի, երբ կպարզվի նյութը և կհաստատվի, որ Նավալնին թունավորվել է[63]։

Օգոստոսի 26-ին Օմսկի № 1 քաղաքային կլինիկական հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ Ալեքսանդր Մուրախովսկին դիմել էր գերմանացի գործընկերներին՝ Նավալնիի թունավորման ապացույցներ ներկայացնելու և վերլուծության համար կենսաբանական նմուշներ փոխանակելու առաջարկով[64]։ Իր բաց նամակում նա նաև հակիրճ հիմնավորում էր ներկայացրել այն եզրակացությանը, որ դա թունավորում չի եղել, ինչպես նաև պաշտպանել է Նավալնու և լիբերալ հասարակության կողմնակիցների կողմից կտրուկ քննադատության ենթարկված ռուսաստանցի բժիշկներին։

Օգոստոսի 27-ին ՆԳՆ տրանսպորտի վարչությունը հայտնել էր, որ ստուգում է անցկացնում «Նավալնիի» հոսպիտալացման կապակցությամբ[65]։ Արևմտյան Սիբիրյան տրանսպորտային դատախազությունը հայտարարել է, որ ստուգում է նախաձեռնել դեռևս օգոստոսի 20-ին[66]։ ՌԴ գլխավոր դատախազությունը Ալեքսեյ Նավալնիի հոսպիտալացման փաստի ստուգման ընթացքում քրեական հանցագործության հատկանիշներ չի գտել և գերմանական կլինիկայից նախնական ախտորոշման ապացույցներ է պահանջել[67]։ Նույն օրը Ռուսաստանի Գլխավոր դատախազությունը հարցում է ուղարկել Գերմանիայի արդարադատության նախարարություն՝ Ալեքսեյ Նավալնիի՝ թմրանյութերի, թույների, ծանր մետաղների և խոլինէստրազայի ինհիբիտորների անալիզների արդյունքների տրամադրման վերաբերյալ[68]։

Սեպտեմբերի 1-ին, այն կապակցությամբ, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնադրամը ոչ մի պատասխան չի ստացել Ռուսաստանի Քննչական կոմիտեից՝ խնդրելով քրեական գործ հարուցել «սպանության փորձ և պետական կամ հասարակական գործչի կյանքի նկատմամբ ոտնձգություն» հոդվածով, ՖԲԿ-ի իրավաբան Վյաչեսլավ Գիմադին դիմել է Մոսկվայի Բասմանի դատարան՝ բողոքելով ՌԴ Քննչական կոմիտեի անգործության դեմ։ Սեպտեմբերի 4-ին Բասմանի դատարանը մերժել է բողոքը։ Դատարանը եզրակացրել է, որ Քննչական կոմիտեն կարող է սպանության փորձի դիմումը դիտարկել որպես քաղաքացիների դիմում 30 օրվա ընթացքում (այլ ոչ թե քրեական դատավարության կարգով 3 օրվա ընթացքում)[69]։

Սեպտեմբերի 3-ին շտապ օգնության գիտահետազոտական ինստիտուտի սուր թունավորումների և սոմատոպսիխիատրիկ խանգարումների գիտական բաժանմունքի վարիչ Միխայիլ Պոցխվերիան «Ռոսիա-24» հեռուստաալիքի եթերում հայտարարել է, որ «ինստիտուտի լաբորատորիայում հետազոտվել են Նավալնիի կենսաբանական հեղուկները։ Հետազոտված հեղուկներում ֆոսֆորօրգանական միացություններ, ինչպես նաև խոլինեստերազին արգելակող դեղամիջոցներ չեն հայտնաբերվել»։ Նրա խոսքով՝ հետազոտության համար օգտագործվել է Agilent Technologies-ի զանգվածային սպեկտրոմետրը, որը պարունակում է 240 հազար ստանդարտ նյութեր, որոնք համապատասխանում են ԱՄՆ Ստանդարտների և տեխնոլոգիաների ազգային ինստիտուտի էլեկտրոնային բազային[70][71]։

Սեպտեմբերի 10-ին «Պրոյեկտ» պարբերականը հրապարակել է սեփական հետաքննությունը, որում ասվում է, որ «ուժայինները չեն շտապում փնտրել թունավորումը» կատարողներին[72]։

Սեպտեմբերի 14-ին Ռուսաստանի Գլխավոր դատախազությունը լրացուցիչ հարցում է ուղարկել Գերմանիայի արդարադատության մարմիններին՝ խնդրելով տրամադրել Բեռլինի «Շարիտե» կլինիկայում անցկացված թունաբանական հետազոտության արդյունքները[73]։ Գլխավոր դատախազությունում նշել են, որ հարցման պատասխանը, որն օգոստոսի վերջին ուղարկվել էր Գերմանիա, մինչ այժմ չի ստացվել[74]։

Սեպտեմբերի 21-ին Նավալնիին հագուստները վերադարձնելու խնդրանքից հետո ՌԴ ՆԳՆ տրանսպորտի վարչությունը հայտարարել էր նախաքննական ստուգումը շարունակելու մասին[75]։ Ինչպես նշել է ՌԴ վաստակավոր իրավաբան Սերգեյ Փաշինը, առանց քրեական գործ հարուցելու 30-օրյա ժամկետից հետո ստուգման շարունակությունն անօրինական է[76]:.

Հոկտեմբերի 5-ին քիմիական զենքի արգելման կազմակերպությունը հաստատել է Նավալնիի դեմ քիմիական զենքի ենթադրյալ կիրառման հանգամանքների ուսումնասիրման գործում ռուս փորձագետներին օգնություն ցուցաբերելու համար տեխնիկական քարտուղարության փորձագետների խումբ ուղարկելու պատրաստակամությունը[77]։

Հոկտեմբերի 8-ին, ՔԶԱԿ-ի հաշվետվության հրապարակումից հետո, ՖԲԿ-ի իրավաբանները դիմել են ԱԴԾ-ին՝ պահանջելով քրեական գործ հարուցել քիմիական զենքի անօրինական շրջանառության վերաբերյալ[78]:.

Նույն օրը տրանսպորտային ոստիկանությունը հրապարակել է նախաքննական ստուգման միջանկյալ արդյունքները։ Հաղորդագրության մեջ տեղեկություններ չեն եղել Տոմսկի հյուրանոցում և օդանավակայանում տեսախցիկների զննության մասին, իսկ հետաքննության անհնարինությունը մասամբ բացատրվում է Գերմանիա, Շվեդիա և Ֆրանսիա ուղարկված հարցումների պատասխանների բացակայությամբ։ Հաղորդագրության մեջ նաև տարակուսանք էր հայտնվում այն մասին, թե որտեղից է Նավալնին իմացել Օմսկի օդանավակայանի ականազերծման մասին, և պնդվում էր, որ այդ մասին տեղեկություններ «Ոչ մի տեղ չեն եղել»[79] (իրականում ականապատման մասին տեղեկատվությունը հայտնվել է ԶԼՄ-ներում թունավորումից հետո առաջին օրերին)։

Գիտնականների և բժիշկների կարծիքը թունավորման պատճառների և եղանակների մասին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Նովիչոկ»-ի մշակմանը մասնակցած գիտնականների կարծիքները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Նովիչոկ»-ի մշակողներից մեկը՝ Վլադիմիր Ուգլևը, սկզբում բացառել է «Նովիչոկ»-ի օգտագործման հնարավորությունը Նավալնիի դեմ հասարակական սննդի հաստատությունում[80]։ Նա հայտարարել էր, որ «Նովիչոկը գործում է ակնթարթորեն, և որ  Նավալնին կմահանար հենց այն նույն սեղանի շուրջ, որի վրա թեյ էր խմել»[81]։ Այն բանից հետո, երբ գերմանական ռազմական լաբորատորիան պարզել է, որ Նավալնիին թունավորել են հենց «Նովիչոկով», Ուգլևը փոխել է իր կարծիքը[80]։ Նա հայտարարել է, որ «100 %-ով վստահում է գերմանացի մասնագետներին» և ենթադրել է, որ «Նովիչոկով» թունավորման համար օգտագործվել է A-234 պինդ նմանակի լուծում (ասենք՝ դիմեթիլֆորմամիդում), այն է՝ պինդ A-242, որը ներծծվել է Նավալնու ներքնազգեստ, գումարած ախտանշանները թաքցնող ինչ-որ արագ գործող նյութի հավելում (օրինակ՝ կլոֆելին)[82]։ Ուգլևը ենթադրել է, որ թույնը Նավալնու օրգանիզմում հայտնվել է թռիչքից մի քանի ժամ առաջ։ Գիտնականի գնահատմամբ՝ Նավալնին մահացու դեղաչափի մոտ 20 %-ն է ստացել[72] Ուգլևի կարծիքով կազմակերպիչները որոշել են Նավալնիին թունավորել հենց «Նովիչոկով», քանի որ սխալմամբ կարծում էին, որ այդ նյութը հնարավոր չի լինի գտնել[83]։ Ուգլևը նաև կարծիք է հայտնել, որ ռուսական լաբորատորիան Նավալնիի կենսաբանական փորձերում չի կարողացել հայտնաբերել «Նովիչոկ», քանի որ «գերմանացի մասնագետներն ավելի ժամանակակից սարքավորումներ և սարքեր են ունեցել այնպիսի քանակությունների որոշման համար, որոնք Ալեքսեյի արյունից վերցրել են։ Իսկ նրանց մոտ, ովքեր անալիզներ են արել Մոսկվայում, սարքավորումը շատ ավելի թույլ է եղել, և անալիզները ցույց են տվել նյութի բացակայությունը»[80]։

Քիմիական զենքի բնագավառի մասնագետ Վիլ Միրզայանովը, որը աշխատել է Գոսնիոխտում և 1990-ական թվականներին բացահայտել է ԽՍՀՄ-ում և Ռուսաստանում «Նովիչոկ»-ի մշակման ծրագիրը, համաձայնել է բունդեսվերի հատուկ լաբորատորիայի եզրակացությունների հետ և ենթադրել, որ Նավալնիին թունավորելու համար օգտագործվել են «Նովիչոկ»-ի վերջին տարբերակները՝ A-242 կամ A-262 միավորումները[84][85]։ Միրզայանովը նաև հայտարարել է, որ սեպտեմբերի 19-ին Նավալնիի նկարագրած ախտանշանները նման են այն ախտանշաններին, որոնք իրեն հայտնի են նման դեպքերի համար[86]։

Արձագանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նավալնիի թունավորման մասին լուրը դոլարի և եվրոյի նկատմամբ ռուբլու փոխարժեքի անկում է առաջացրել[87][88][89]։ ՌԲԿ-ի կողմից հարցված վերլուծաբանները դա կապել են նոր պատժամիջոցների կապակցությամբ շուկայի մտավախությունների հետ[90]։

Պաշտոնատար անձանց արձագանքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոսի 20-ին Նավալնիի «հանկարծակի հիվանդության» մտահոգություն է հայտնել ՄԱԿ-ի պաշտոնական ներկայացուցիչ Ստեֆան Դյուժարիկը[91]։

ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտարարել է, որ ԱՄՆ-ն հետևում է ռուսական ընդդիմության առաջնորդի մասին հաղորդումներին[92]։ Fox News հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ռոբերտ Օբրայենը Նավալնիին անվանել է «շատ համարձակ մարդ», որը խիզախություն ունի դիմակայելու Վլադիմիր Պուտինին։ Նա հայտարարել է, որ Նավալնու հնարավոր թունավորման մասին հաղորդագրությունները Վաշինգթոնում «արտակարգ մտահոգություն» են առաջացնում, և եթե պարզվի, որ դրան մեղսակից են ռուսական իշխանությունները, ապա դա կանդրադառնա ռուս-ամերիկյան հարաբերությունների վրա[93]։

Օգոստոսի 21-ին ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի վարչությունը հայտարարել է, որ ակնկալում է Նավալնին պատշաճ բժշկական օգնություն ցուցաբերել[94]։ Գերմանիայի կառավարությունը հայտարարել է, որ առկա են լուրջ հիմքեր կասկածելու, որ տեղի է ունեցել թունավորումը, և կոչ է արել ապահովել Նավալնու ցանկացած բուժօգնություն, որը կարող է նրան փրկել[95]։ Reuters-ի տվյալներով՝ Եվրախորհրդի ղեկավար Շառլ Միշելը Պուտինի հետ հեռախոսազրույցում մտահոգություն է հայտնել Նավալնիի վիճակի վերաբերյալ, ինչին Պուտինը պատասխանել է, որ Նավալնին հիվանդացել է, և որ նա լավ բուժօգնություն է ստանում[96]։

Օգոստոսի 24-ին Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը և արտաքին գործերի նախարար Հայկո Մաասը համատեղ հայտարարության մեջ Ռուսաստանի իշխանություններին կոչ են արել մանրամասն և առավելագույնս թափանցիկ պարզաբանել կատարվածի բոլոր հանգամանքները, պարզել և պատասխանատվության ենթարկել մեղավորներին[97][98]։ Եվրամիության դիվանագիտության ղեկավար Ժոզեպ Բորելը հայտարարել է, որ ռուսական իշխանությունները պետք է անհապաղ անկախ և թափանցիկ հետաքննություն սկսեն Նավալնու թունավորման վերաբերյալ[99]։

Օգոստոսի 25-ին Ֆրանսիայի ԱԳՆ ղեկավար Ժան Իվ Լե Դրիանը հայտարարել էր, որ Ֆրանսիան Նավալնու թունավորման մասին «Շարիտե» կլինիկայի բժիշկների նախնական եզրակացության հիման վրա տեղի ունեցածը համարում է հանցավոր արարք և կոչ է անում գտնել և պատժել մեղավորներին[100]։

ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալ Սթիվեն Բիգանը Մոսկվայում հանդիպել է Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի հետ։ Բիգանը խորը մտահոգություն է հայտնել Նավալնիի վիճակի, ինչպես նաև Ռուսաստանում քաղաքացիական հասարակության վրա նրա թունավորման մասին հաղորդագրությունների ազդեցության վերաբերյալ։ Ամերիկացի դիվանագետը նաև ընդգծել է ցանկացած ժողովրդավարական պետությունում խոսքի ազատության և թափանցիկության կարևորությունը[101]։ Ռուսաստանի ԱԳՆ-ի մամուլի հաղորդագրության համաձայն՝ Բիգանը հայտարարել է, որ «որպես ընդդիմադիր իր թունավորման մասին վարկածի հաստատման դեպքում Վաշինգտոնը միջոցներ կձեռնարկի, որոնց ֆոնի վրա կչեղարկի ամերիկյան հասարակության արձագանքը 2016 թվականին ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրություններին ռուսական միջամտությանը»[102]։

Օգոստոսի 26-ին Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Բորիս Ջոնսոնը և ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յենս Սթոլթենբերգը միացել են թափանցիկ հետաքննություն անցկացնելու պահանջներին։ Ջոնսոնի խոսքով՝ Նավալնիի թունավորումը «ցնցել է աշխարհը», իսկ Սթոլթենբերգը ոչ մի պատճառ չի տեսել կասկածի տակ դնելու «Շարիտե» կլինիկայի բժիշկների եզրակացությունները[103][104]։ Իտալիայի վարչապետ Ջուզեպպե Կոնտեն Վլադիմիր Պուտինի հետ հեռախոսազրույցի ժամանակ քննարկել է Նավալնիի հոսպիտալացման շուրջ ստեղծված իրավիճակը։ Ռուսական կողմից ընդգծվել է այդ կապակցությամբ հապճեպ և չհիմնավորված մեղադրանքների անթույլատրելիությունը և տեղի ունեցածի բոլոր հանգամանքների մանրակրկիտ և օբյեկտիվ հետաքննության շահագրգռվածությունը[105]։

Սեպտեմբերի 2-ին, այն բանից հետո, երբ Գերմանիայի կառավարությունը պաշտոնապես հայտարարեց, որ Բունդեսվերի դեղագործության և թունաբանության լաբորատորիան Ալեքսեյ Նավալնիի օրգանիզմում հայտնաբերել է «Նովիչոկ» թույնի հետքեր, Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը հանդես է եկել հայտարարությամբ, որում Նավալնի թունավորումը անվանել է քաղաքական գործչին լռեցնելու փորձ[106][107]։

Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Բորիս Ջոնսոնը Ռուսաստանից պահանջել է բացատրություն տալ և հայտարարել է, որ «վրդովեցուցիչ է համարում, որ Ալեքսեյ Նավալնիի դեմ քիմիական զենք է օգտագործվել»։ Նա խոստացել է «աշխատել միջազգային գործընկերների հետ հանուն արդարության հաղթանակի»[108]։

Ֆրանսիայի ԱԳ նախարար Ժան-Իվ Լե Դրիանը հանդես է եկել «Նովիչոկ» խմբին վերաբերող թունավոր գործակալի «վրդովեցուցիչ և անպատասխանատու» օգտագործման դատապարտմամբ և հայտարարել է, որ դա քիմիական զենքի կիրառման արգելքի խախտում է[109]։

Իտալիայի ԱԳՆ-ն «կտրուկ դատապարտել է» Նավալնիի թունավորումը, այդ ակտը «հանցագործություն» է անվանել, և, հայտնելով «խորը մտահոգություն և վրդովմունք», Ռուսաստանից բացատրություններ է պահանջել[108][108]։

Սեպտեմբերի 3-ին Եվրոպական խորհուրդը տեղի ունեցածը որակել էր «սպանության փորձ» (ավելի վաղ Եվրամիության կառույցները օգտագործել էին «թունավորում» ձևակերպումը)[110][111]։

Սեպտեմբերի 5-ին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտարարել էր, որ ԱՄՆ-ն շուտով պետք է Գերմանիայից ստանա Նավալնիի գործով փաստաթղթեր, որոնք թույլ կտան Վաշինգտոնին կողմնորոշվել իր դիրքորոշման հարցում։ Նա նշել է, որ ինքը պատճառ չունի կասկածի տակ դնելու Գերմանիայի եզրակացություններն այն մասին, որ Նավալնին թունավորվել է «Նովիչոկով», և ընդգծել է, որ եթե թունավորման փաստը հաստատվի, ապա նրան դա կբորբոքի[112]։

Սեպտեմբերի 8-ին ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հարցերով գերագույն հանձնակատար Միշել Բաչելետը Ռուսաստանին կոչ է արել նկատի ունենալով գերմանացի մասնագետների հայտարարությունը ընդդիմադիր գործիչ Ալեքսեյ Նավալնիի թունավորման «անվիճելի ապացույցի» մասին՝ մանրակրկիտ, թափանցիկ և անկողմնակալ հետաքննություն անցկացնել կամ ամեն կերպ աջակցել նման հետաքննությանը[113][114]։

Մեծ յոթնյակի երկրների ԱԳ նախարարները դատապարտել են Նավալնիի «հաստատված թունավորումը» և Ռուսաստանին կոչ են արել «շտապ» պատասխանատվության ենթարկել մեղավորներին[115][116]։ ՌԴ ԱԳՆ-ն ի պատասխան Գերմանիային մեղադրել է իրավական օգնության մասին Գլխավոր դատախազության հարցմանը «օպերատիվ և կառուցողական արձագանքի» բացակայության մեջ, ինչը թույլ չի տալիս Ռուսաստանի իրավապահ մարմիններին գործի դնել տեղի ունեցածի հանգամանքները պարզելու համար անհրաժեշտ դատավարական բոլոր մեխանիզմները[117][118]։

Սեպտեմբերի 14-ին Վլադիմիր Պուտինը զանգահարել է Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնին՝ Նավալնու թունավորման վերաբերյալ Ռուսաստանի դիրքորոոշումը պարզաբանելու համար[119]։ Մակրոնը Պուտինին հայտնել է ֆրանսիական տոքսիկոլոգիական լաբորատորիայում Նավալնու անալիզներում «Նովիչոկ» հայտնաբերելու մասին և վստահություն հայտնելով, որ «Նովիչոկը» չէր կարող օգտագործվել մասնավոր կառույցի կողմից, պահանջել է «լույս սփռել սպանության փորձի վրա» (ավելի վաղ Ֆրանսիայի նախագահն օգտագործել էր այլ ձևակերպումներ), և անցկացնել «թափանցիկ և վստահություն առաջացնող հետաքննություն»[120]։ Le Monde թերթի տվյալներով՝ Կրեմլի և Ելիսեյան պալատի հրապարակած պաշտոնական հաղորդագրության մեջ Պուտինի և Մակրոնի երկխոսությունը միայն մասնակի «արտացոլանք է գտել»։ Թերթի աղբյուրների տվյալներով՝ հեռախոսազրույցի ընթացքում Պուտինը արհամարհանքով է արտահայտվել Նավալնիի մասին՝ նրան անվանելով «պարզ բալամուտ համացանցում»։ Պուտինը հայտարարել է, որ «Նովիչոկն» այնքան էլ բարդ չէ սինթեզել, և որ դրա ստեղծողներից մեկն ապրում է Լատվիայում[119][121][122][123][124]։ Պուտինը նաև հայտարարել է, որ Նավալնին հակաօրինական գործողություններ է իրականացրել՝ օգտագործելով կոռուպցիայի դեմ պայքարի իր հիմնադրամը՝ պատգամավորներին և պաշտոնյաներին շանտաժի ենթարկելու համար[123]։ Նրա խոսքերով՝ Ռուսաստանը դեռևս պաշտոնական հետաքննություն չի սկսել այն պատճառով, որ չի ստացել ֆրանսիական և գերմանական լաբորատորիաներում կատարված հետազոտությունների պատասխանները[123]։ Ինչպես Business Insider-ին հայտնել է ֆրանսիական հատուկ ծառայությունների աղբյուրը, Պուտինի հայտարարությունն այն մասին, որ Նավալնին ինքն է «Նովիչոկ» ընդունել Ռուսաստանին վարկաբեկելու համար, Մակրոնին զայրացրել է[119]։ Ֆրանսիայի նախագահն այդ հայտարարությունը «վիրավորական և անհավանական» է անվանել[119]։ Նավալին թունավորման այս տարբերակը մեկնաբանել է հետևյալ կերպ. «Լավ տարբերակ է։ Կարծում եմ ենթակա է ամբողջական ուսումնասիրության»[121]։

Սեպտեմբերի 15-ին Ռուսաստանի և Գերմանիայի արտգործնախարարներ Սերգեյ Լավրովը և Հայկո Մաասը հեռախոսազրույց են ունեցել Ալեքսեյ Նավալիի թունավորման շուրջ ստեղված իրավիճակի ֆոնին[125]։ Մոսկվան կոչ է արել հարցը չքաղաքականացնել։

ԵՄ-ը Նավալիի նկատմամբ տեղի ունեցած է որակել է որպես մահափորձ[126]։ ԵՄ արտաքին քաղաքական ծառայության ղեկավար Ժոզեպ Բորելը կոչ է արել ռուսական իշխանություններին աջակցել հետաքննությանը։

Հոկտեմբերի 7-ին ՔԶԱԿ-ի հաշվետվության հրապարակումից հետո Ֆրանսիայի և ԳՖՀ-ի ԱԳ նախարարները համատեղ պաշտոնական կառավարական հայտարարությունում հայտարարել են, որ Ռուսաստանի կողմից վստահության արժանի բացատրությունների բացակայության դեպքում նրանք դրա պատասխանատվությունը համարում են միակ ողջամիտ բացատրությունը[127][128]։

Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների սահմանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեպտեմբերի 3-ին Ուկրաինայի ԱԳՆ-ն հայտարարություն էր տարածել, որում դատապարտել էր «չարագործ ակտը» և կոչ էր արել նոր պատժամիջոցներ կիրառել Ռուսաստանի դեմ[129]։

Սեպտեմբերի 16-ին Եվրախորհրդարանը հանդես է եկել ԵՄ-ի, ՄԱԿ-ի, Եվրոպայի խորհրդի և ՔԶԱԿ-ի ներգրավմամբ միջազգային հետաքննության անհետաձգելի գործարկման, ինչպես նաև Եվրամիության կողմից լայնածավալ սահմանափակող միջոցների շուտափույթ ընդունման և Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների խստացման օգտին։ Որպես պատժամիջոցային մեխանիզմ՝ Եվրախորհրդարանն առաջարկել է սառեցնել ՖԲԿ-ի հետաքնություններին մասնակցություն ունեցած անձանց եվրոպական ակտերը[130][131][132]։

Հոկտեմբերի 12-ին ԵՄ դիվանագիտության ղեկավար Ժոզեպ Բորելը ԵՄ Խորհրդի նիստի արդյունքներով հայտարարել է, որ ԵՄ-ի անդամ երկրները միաձայն համաձայնության են եկել Նավալնու թունավորման համար պատասխանատվություն կրող անձանց նկատմամբ պատժամիջոցներ սահմանելու շուրջ։ Գերմանիայի և Ֆրանսիայի կողմից տրամադրված անձանց ցուցակները և ապացույցների վերլուծությունը գտնվում են աշխատանքի մեջ։ Դրա հետ մեկտեղ Բորելն ընդգծել է, որ պատժամիջոցները կսահմանվեն միայն կոնկրետ միջադեպի կապակցությամբ և չեն ազդի Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների մյուս տեսակետների վրա[133]։ Պատժամիջոցների սահմանման նպատակը Ռուսաստանի քաղաքացիական հասարակությանը մարդու իրավունքների ոլորտում ակտիվիստներին օգնելնություն ցուցաբերելն է[134]։

Հոկտեմբերի 15-ին Ալեքսեյ Նավալնիի դեմ կատարված սպանության փորձի համար քիմիական զենք օգտագործելու համար Եվրամիությունը պատժամիջոցներ է սահմանել Ռուսաստանի վեց բարձրաստիճան պաշտոնյաների և ուժայինների՝ Անվտանգության դաշնային ծառայության տնօրեն Ալեքսանդր Բորտնիկովի, Նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի առաջին տեղակալ Սերգեյ Կիրիենկոյի, Ռուսաստանի ներքին քաղաքականության վարչության պետ Անդրեյ Յարինի, Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարի տեղակալներ Ալեքսեյ Կրիվորուչկոյի և Պավել Պոպովի և սիբիրյան դաշնային օկրուգում Ռուսաստանի նախագահի ներկայացուցիչ Սերգեյ Մենյայլոյի նկատմամբ։ Պատժամիջոցները նաև սահմանվել են Պետնիոխտի դեմ, որը զբաղվում էր «Նովիչոկի» մշակմամբ[135]։ Պատժամիջոցները նախատեսում են «ԵՄ ուղևորությունների արգելք և ֆիզիկական անձանց համար ակտիվների, ինչպես նաև իրավաբանական անձանց համար ակտիվների սառեցում»։ Բացի այդ, ԵՄ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց արգելվում է ցանկում թվարկված անձանց միջոցներ տրամադրել[136]։ Նույն օրը նման պատժամիջոցներ սահմանելու մասին հայտարարել է նաև Մեծ Բրիտանիան[135]։

ԵՄ-ի կարծիքով՝ Նավալնիի թունավորումը հնարավոր էր կատարել միայն նախագահի վարչակազմի համաձայնությամբ և ԱԴԾ-ի անմիջական մասնակցությամբ[137]։

Հոկտեմբերի 17-ին, մեկնաբանելով մի խումբ ռուս պաշտոնյաների դեմ պատժամիջոցների սահմանումը, ԵՄ-ում Ռուսաստանի մշտական ներկայացուցիչ Վլադիմիր Չիժովն ասել է, որ ԵՄ-ի և Ռուսաստանի հարաբերությունները «ցածր մակարդակի վրա են», և որ կձեռնարկվեն որոշակի պատասխան միջոցներ[138]։

Ռուսական հասարակության վերաբերմունքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոսի 20-ին և 21-ին (թունավորման օրը և հաջորդ օրը) Ռուսաստանի մի շարք քաղաքներում բողոքի ակցիաներ են անցկացվել ի պաշտպանություն Նավալնիի[139][140]։

2020 թվականի սեպտեմբերի 25-30-ին Լևադա-կենտրոնում անցկացրած հարցման համաձայն՝ Նավալնիի թունավորման մասին լսել է հարցվածների 77 %-ը, 18 %-ը ուշադիր հետևել է իրադարձությունների զարգացմանը։ Թունավորման մասին լսածներից 21 %-ն ընդունել է թունավորման մասին հաղորդագրությունը կարեկցանքով, 19 %-ը ՝ տարակուսանքով, 45% - ը հատուկ զգացողություններ չի ցուցաբերել։ Նավալիի թունավորմանը հավատում է հարցվածների 33 %-ը, ինֆորմացիային չեն հավատում հարցվածների 55 %-ը։ Հարցվածների 30 %-ը կարծում է, որ թունավորման մեղավորը ռուսական կառավարությունն է, 8 %-ը կարծում է, որ Նավալիին թունավորել են արևմտյան հատուկ ծառայությունները[141]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Путин заявил, что лично попросил Генпрокуратуру выпустить Навального за границу». meduza.io. 22.10.20. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  2. ↑ «Алексей Навальный доставлен в берлинскую клинику Charite». dw.com. 2020 թ․ օգոստոսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  3. ↑ «Polizeischutz für Nawalny - Signal an Moskau». www.zdf.de (գերմաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  4. ↑ «Берлинская полиция взяла Навального под круглосуточную охрану как «гостя канцлера»». Медиазона (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  5. ↑ inbusiness.kz (2020 թ․ օգոստոսի 23). «Навального привезли в Берлин и охраняют официально как "гостя канцлера"». inbusiness.kz. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին. {{cite news}}: |author= has generic name (օգնություն)
  6. ↑ «Клиника Charite: Алексея Навального отравили». Медиазона (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  7. ↑ Что известно о веществе, обнаруженном в организме Навального Արխիվացված 2020-08-28 Wayback Machine — Deutsche Welle, 25.08.2020
  8. ↑ «Доктор медицинских наук, профессор НИУ ВШЭ Василий Власов — о веществе, найденном в организме Навального». Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  9. ↑ Christo Grozev, Marcel Rosenbach und Fidelius Schmid (2020 թ․ օգոստոսի 26). «Untersuchungen zum Fall Nawalny: Die bulgarische Spur». Der Spiegel. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  10. ↑ Charité-Universitätsmedizin Berlin. «Alexei Navalny has been receiving treatment at Charité – Universitätsmedizin Berlin since last weekend. His condition is stable». www.charite.de (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  11. ↑ Charité-Universitätsmedizin Berlin. «Pressemitteilung Der Gesundheitszustand von Alexei Nawalny, der seit dem 22. August 2020 in der Charité – Universitätsmedizin Berlin behandelt wird, ist weiterhin ernst». www.charite.de (գերմաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  12. ↑ «Charité: Навальный по-прежнему находится в реанимации на аппарате ИВЛ». Медиазона (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  13. ↑ «Fünftes Statement der Charité: Gesundheitszustand von Alexei Nawalny gebessert». Charité – Universitätsmedizin Berlin (գերմաներեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 7.
  14. ↑ «Алексей Навальный вышел из комы - ТАСС / "Шарите"». euronews (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  15. ↑ Никита Кондратьев (2020 թ․ սեպտեմբերի 7). «Бундесвер не может раскрывать подробности о результатах анализов Навального из-за секретности». Новая газета. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  16. ↑ «Навальный начал вставать с постели». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  17. ↑ «Navalny, Awake and Alert, Plans to Return to Russia, German Official Says». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  18. ↑ «NYT: Навальный намерен вернуться в Россию». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  19. ↑ Charité-Universitätsmedizin Berlin (23.09.20). «Siebtes Statement der Charité: Stationäre Behandlung von Alexei Nawalny abgeschlossen». www.charite.de (գերմաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  20. ↑ Навальный с семьей переехал на юг Германии Արխիվացված 2020-10-26 Wayback Machine, Новая газета, 15.10.2020.
  21. ↑ Переполох в идиллии: Алексей Навальный отдыхает в Шварцвальде, Augsburger Allgemeine Zeitung (Германия), перевод inosmi.ru, 16.10.2020.
  22. ↑ Присутствие полиции в Ибахе Արխիվացված 2020-10-24 Wayback Machine, сайт муниципалитета Ибах.
  23. ↑ «В томской гостинице рассказали о визите соратников Навального в его номер». РБК. 21 сентября 2020. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  24. ↑ Пост в Instagram Навального от 17.09.2020
  25. ↑ 25,0 25,1 «Новости происходили у меня на глазах». Интервью с Марией Певчих, самой таинственной сотрудницей Алексея Навального Արխիվացված 2020-09-19 Wayback Machine. Русская служба Би-би-си, 18.09.2020
  26. ↑ Соратница Навального сообщила детали о вывозе бутылки со следами яда Արխիվացված 2020-09-19 Wayback Machine. РБК, 18.09.2020
  27. ↑ Мария Певчих, сопровождавшая Навального, рассказала о доставке бутылок из Томска в Берлин Արխիվացված 2020-10-06 Wayback Machine. Коммерсант, 18.09.2020
  28. ↑ Alexander Chernyshev, Christian Esch, Matthias Gebauer, Christo Grozev, Christina Hebel, Martin Knobbe, Mathieu von Rohr, Marcel Rosenbach, Fidelius Schmid, Christoph Schult, Christoph Seidler und Severin Weiland (2020 թ․ օգոստոսի 28). «Das Nawalny-Komplott». Der Spiegel. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 30-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  29. ↑ «Заявление правительства Германии о покушении на Алексея Навального. Полный текст». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  30. ↑ «Erklärung der Bundesregierung im Fall Nawalny». Startseite (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  31. ↑ «Der Spiegel: следы вещества из группы «Новичок» обнаружили в крови, моче и на коже Навального». Meduza. 2020 թ․ սեպտեմբերի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  32. ↑ Spiegel: следы «Новичка» нашли на коже, в крови и моче Навального Արխիվացված 2020-09-07 Wayback Machine, 04 сентября 2020
  33. ↑ «Spiegel: следы яда «Новичок» нашли на коже, в крови и моче Навального». RTVI (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  34. ↑ «Военные медики Германии нашли следы «Новичка» на вещах Навального». Ведомости (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  35. ↑ «Merkel in der Russlandfalle». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  36. ↑ Пресс-секретарь Навального сообщила об отсутствии следов яда на его личных вещах Արխիվացված 2020-09-20 Wayback Machine, 9 сентября 2020
  37. ↑ 37,0 37,1 Технический секретариат ОЗХО (06.10.20). «SUMMARY OF THE REPORT ON ACTIVITIES CARRIED OUT IN SUPPORT OF A REQUEST FOR TECHNICAL ASSISTANCE BY GERMANY (TECHNICAL ASSISTANCE VISIT –TAV/01/20)» (PDF). ОЗХО (անգլերեն). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  38. ↑ «OPCW Provides Technical Assistance to Germany Regarding Allegations of Chemical Weapons Use Against Alexei Navalny» (անգլերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  39. ↑ «В Германии сообщили о результатах повторного анализа проб Навального». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  40. ↑ «В Германии объяснили, как ОЗХО взяла анализы у Навального». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  41. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «Отравление Навального: что установили шведы и французы | DW | 14.09.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  42. ↑ «В Минобороны Германии заявили, что передали ОЗХО результаты проб Навального». ТАСС. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  43. ↑ «Wirtschaft, Handel & Finanzen: Testergebnisse im Fall Nawalny an OPCW-Experten übergeben». www.handelsblatt.com (գերմաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  44. ↑ «Zeit: российские спецслужбы пытались убить Навального новым типом «Новичка»; политик должен был умереть в самолете». Медиазона (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  45. ↑ Екатерина Венкина (2020 թ․ սեպտեմբերի 9). «Навального отравили усовершенствованным веществом группы "Новичок"». DW.
  46. ↑ «Nawalny sollte im Flugzeug sterben». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  47. ↑ «СМИ раскрыли детали проверки анализов Навального во Франции». РИА Новости (ռուսերեն). 20200924T0958. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  48. ↑ Nicolas Barotte (2020 թ․ սեպտեմբերի 23). «Affaire Navalny: le Novichok, fatal en quelques gouttes». Le Figaro.fr (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  49. ↑ «FOI confirms German results on Novichok». Шведский институт оборонных исследований (անգլերեն). 15.09.20. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  50. ↑ «Erklärung der Bundesregierung zum Fall Nawalny». Startseite (գերմաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. «Damit liegt ein schwerwiegender Verstoß gegen das Chemiewaffenübereinkommen (CWÜ) vor. Die Bundesregierung hat daher die Organisation für das Verbot Chemischer Waffen (OVCW) in die Analyse von Beweismitteln im Fall Nawalny einbezogen. Diese Einbindung der OVCW basiert auf Art. VIII 38 (e) des CWÜ, der allen Vertragsstaaten die Möglichkeit eröffnet, technische Unterstützung durch die OVCW zu erhalten.»
  51. ↑ «Прошел ровно месяц. Расследования нет. Требую вернуть одежду». navalny.com. 21.09.2020. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  52. ↑ Навальный опубликовал первую запись в блоге после отравления. Потребовал вернуть ему одежду Արխիվացված 2020-09-22 Wayback Machine, 21 сентября 2020
  53. ↑ Навальный потребовал вернуть одежду, в которой он был в день отравления Արխիվացված 2020-10-06 Wayback Machine, 21 сентября 2020
  54. ↑ Навальный потребовал вернуть одежду, в которой он был в день отравления Արխիվացված 2020-10-03 Wayback Machine, 21.09.2020
  55. ↑ Кабмин ФРГ утверждает, что доклад ОЗХО по Навальному подтверждает выводы о «Новичке» Արխիվացված 2020-10-06 Wayback Machine. ТАСС, 06.10.2020
  56. ↑ Великобритания и ФРГ прокомментировали выводы ОЗХО об отравлении Навального. Коммерсантъ, 06.10.2020
  57. ↑ «В ООН готовы взять на себя расследование отравления Навального — источники Spiegel». Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  58. ↑ Marcel Rosenbach, Rafael Buschmann, DER SPIEGEL. «Alexej Nawalny bittet Vereinte Nationen um Hilfe nach Mordanschlag - DER SPIEGEL - Politik». www.spiegel.de (գերմաներեն). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  59. ↑ «Спецдокладчики ООН сообщили, что тщательно изучат информацию по Навальному». ТАСС. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  60. ↑ Michael Schwirtz and Katrin Bennhold (14.10.2020). «E.U. Preparing Sanctions on Putin Allies Over Navalny's Poisoning». The New York Times.
  61. ↑ Андрей Злобин (14.10.2020). «NYT допустила версию «двойного отравления» Навального». Forbes.
  62. ↑ «Кремль назвал пустым шумом обвинения в отравлении Навального». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  63. ↑ «Кремль не нашел повода для уголовного расследования отравления Навального». meduza.io. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  64. ↑ «Главврач омской больницы попросил клинику «Шарите» предъявить доказательства отравления Навального. Он предложил обменяться биологическими образцами». Медуза. 2020 թ․ օգոստոսի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  65. ↑ «МВД сообщило о проверке в связи с госпитализацией Алексея Навального». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  66. ↑ «Новости Западно-Сибирской транспортной прокуратуры - Западно-Сибирская транспортная прокуратура». epp.genproc.gov.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  67. ↑ «ГП не нашла признаков преступления в ходе проверки по факту госпитализации Навального». ТАСС (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  68. ↑ «Генпрокуратура запросила у Германии результаты анализов Навального // РБК». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  69. ↑ «Суд в Москве счел законным действия СК, не возбудившего дело об отравлении Навального». Znak.com. 2020 թ․ սեպտեմբերի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  70. ↑ «В НИИ Склифосовского не обнаружили в анализах Навального отравляющих веществ». 2020 թ․ սեպտեմբերի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  71. ↑ «В НИИ Склифосовского сообщили об итогах исследования анализов Навального». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  72. ↑ 72,0 72,1 Андрей Захаров, Соня Гройсман (2020 թ․ սեպտեմբերի 10). «Ядовитый маршрут. Репортаж о том, что власти могли узнать об отравлении Алексея Навального, если бы захотели». project.media (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  73. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  74. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  75. ↑ «Навальный потребовал вернуть его одежду, на которой могут быть следы «Новичка»». Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  76. ↑ Напеева, Анна Пушкарская, Дарья (2020 թ․ սեպտեմբերի 21). «Российская полиция продлила проверку по Навальному. Разве так можно?». BBC News Русская служба. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  77. ↑ «OPCW Responds to Russian Federation Request Regarding Allegations of Chemical Weapons Use Against Alexei Navalny». 2020 թ․ հոկտեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  78. ↑ «ФБК потребовал возбудить дело о незаконном обороте химического оружия после отравления Навального». meduza.io. 08.10.20. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  79. ↑ Проверка в связи с госпитализацией Навального продолжается Արխիվացված 2020-10-08 archive.today. Сайт Управления на транспорте МВД России по Сибирскому Федеральному округу, 08.10.2020
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 Наталья Смоленцева (04.09.2020). «Создатель "Новичка" об отравлении Навального: "Это была точечная атака"». DW. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  81. ↑ «Разработчик "Новичка" исключил его использование против Навального». Interfax. 2020 թ․ օգոստոսի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  82. ↑ «Изобретатель «Новичка» Владимир Углев: «Навального могли отравить раствором A-242, нанеся его на одежду»». The Insider (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  83. ↑ Анастасия Голубева, Андрей Сошников, Ольга Шамина (2020 թ․ սեպտեմբերի 2). «"Любые отравляющие вещества можно найти". Создатели "Новичка" - о заявлении немецких властей». Русская служба Би-би-си. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  84. ↑ Телеканал «Дождь» (2020 թ․ սեպտեմբերի 2). ««Я жалею, что работал в этой области». Один из разработчиков «Новичка» — об отравлении Навального». www.youtube.com (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  85. ↑ Голос Америки (2020 թ․ սեպտեմբերի 2). «Вил Мирзаянов: российские врачи догадывались о природе отравления Навального». www.golos-ameriki.ru/ (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  86. ↑ Разработчик «Новичка» извинился перед Навальным Արխիվացված 2020-09-20 Wayback Machine. РБК, 20.09.2020
  87. ↑ «Доллар превысил ₽75 после заявления властей ФРГ об отравлении Навального». РБК Инвестиции (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  88. ↑ «Рубль резко подешевел на новости об отравлении Навального «Новичком»». thebell.io. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  89. ↑ «Рубль резко подешевел после заявления ФРГ об отравлении Навального». Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  90. ↑ «Аналитики объяснили реакцию рубля на новости об отравлении Навального». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  91. ↑ «ООН выразила обеспокоенность из-за «внезапной болезни» Навального». Медиазона (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  92. ↑ «Трамп прокомментировал госпитализацию Навального». Ведомости (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  93. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «Советник Трампа рассказал о реакции США на госпитализацию Навального | DW | 21.08.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  94. ↑ «В ООН рассчитывают на оказание надлежащей помощи Навальному». ТАСС. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  95. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «Правительство ФРГ: Жизнь Навального нужно спасти | DW | 21.08.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  96. ↑ «Reuters: Путин сказал главе Европейского совета, что Навальный «заболел»». Медиазона (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  97. ↑ «Меркель потребовала от России наказать виновных по делу Навального». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  98. ↑ «Твиттер официального представителя правительства ФРГ». Twitter (ռուսերեն). 2020 թ․ օգոստոսի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  99. ↑ «ЕС потребовал от России открытого расследования по делу Навального». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  100. ↑ «МИД Франции потребовал найти виновных в отравлении Навального». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2020 թ․ օգոստոսի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  101. ↑ «Замгоссекретаря США Биган обсудил с Лавровым Белоруссию и Навального». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2020 թ․ օգոստոսի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  102. ↑ «Комментарий Департамента информации и печати МИД России». www.mid.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  103. ↑ «Премьер-министр Великобритании: отравление Навального потрясло мир». www.znak.com. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  104. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «НАТО присоединилась к требованиям расследовать отравление Навального | DW | 26.08.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  105. ↑ «Телефонный разговор с премьер-министром Италии Джузеппе Конте». www.kremlin.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  106. ↑ «Меркель назвала отравление Навального попыткой заставить его замолчать». РБК (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  107. ↑ Телеканал «Дождь» (2020 թ․ սեպտեմբերի 2). ««Я жалею, что работал в этой области». Один из разработчиков «Новичка» — об отравлении Навального». www.youtube.com (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 Alice Tidey & Alasdair Sandford (2020 թ․ սեպտեմբերի 3). «Navalny: 'It was an attempt to silence him,' says Merkel as Germany confirms Novichok poisoning». Euronews. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  109. ↑ Ministère de l'Europe et des Affaires étrangères. «Коммюнике Жан-Ива Ле Дриана - Ситуация Алексея Навального (02.09.20)». Дипломатия Франции - Министерство Европы и иностранных дел (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  110. ↑ «Russia: Declaration of the High Representative on behalf of the EU on the poisoning of Alexei Navalny». European Council Council of the European Union. 2020 թ․ սեպտեմբերի 3.
  111. ↑ Кнарик Хачатрян (2020 թ․ սեպտեմբերի 4). «НАТО добивается международного расследования отравления Навального». euronews (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  112. ↑ «Трамп заявил о доверии Берлину в деле об отравлении Навального». DW. 2020 թ․ սեպտեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  113. ↑ Staff, Reuters (2020 թ․ սեպտեմբերի 8). «Верховный комиссар ООН по правам человека призвала РФ расследовать дело Навального». Reuters. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. {{cite news}}: |first= has generic name (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  114. ↑ «OHCHR | UN Human Rights Chief calls for independent investigation into poisoning of Alexei Navalny». www.ohchr.org. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  115. ↑ «Главы МИД стран G7 призвали Россию наказать причастных к отравлению Навального». Медиазона (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  116. ↑ AFP-Agence France Presse. «G7 Ministers Demand Russia 'Urgently' Find Navalny Poisoners». www.barrons.com (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  117. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «Москва обвинила Берлин в "неконструктивном подходе" к делу Навального | DW | 09.09.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  118. ↑ «Заявление МИД России о ситуации вокруг А.Навального». www.mid.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 119,3 Mitch Prothero (23/09/2020). «Putin's attempt to explain away the poisoning of Alexei Navalny to France failed badly and helped unite Europe against him, intelligence sources say». Business Insider (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  120. ↑ «Макрон осуждает "покушение на убийство" Навального и требует разъяснений от Путина». euronews (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  121. ↑ 121,0 121,1 Екатерина Венкина (22.09.2020). «Le Monde: Путин в беседе с Макроном заявил, что Навальный мог сам принять "Новичок"». DW. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  122. ↑ «Le Monde: Путин в беседе с Макроном предположил, что Навальный мог сам принять «Новичок»». meduza.io (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 Диалог глухих между Макроном и Путиным об Алексее Навальном Արխիվացված 2020-09-24 Wayback Machine (перевод статьи Петра Смоляра из «Le Monde»)
  124. ↑ «Dialogue de sourds entre Macron et Poutine au sujet d'Alexeï Navalny». lemonde.fr (ֆրանսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  125. ↑ «Лавров обсудил с главой МИД Германии взаимодействие по ситуации с Навальным». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  126. ↑ «ЕС назвал случившееся с Навальным попыткой убийства». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  127. ↑ «Франция и Германия направят в ЕС проект санкций по делу Навального. Штрафные меры затронут офицеров ГРУ». Новая газета (ռուսերեն). 07.10.20. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  128. ↑ Ministère de l'Europe et des Affaires étrangères. «Joint Statement by the Foreign Ministers of France and Germany - Alexeï Navalny (07.10.20)». France Diplomacy - Ministry for Europe and Foreign Affairs (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  129. ↑ «Отравление Навального: МИД Украины осудил «злодейский акт российской власти» и потребовал санкций». RFI. 2020 թ․ սեպտեմբերի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  130. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «Европарламент принял резолюцию в связи с отравлением Навального | DW | 17.09.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  131. ↑ «JOINT MOTION FOR A RESOLUTION on the situation in Russia: the poisoning of Alexei Navalny». www.europarl.europa.eu (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  132. ↑ «В ЕС потребовали заморозить активы фигурантов расследований Навального». РБК. 17.09.2020. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  133. ↑ Боррель подтвердил, что ЕС введет санкции по инциденту с Навальным. ТАСС, 12.10.2020
  134. ↑ В ЕС подтвердили введение санкций из-за ситуации с Навальным. Lenta.ru, 12.10.2020
  135. ↑ 135,0 135,1 «Евросоюз из-за отравления Навального ввел санкции против шестерых чиновников и института, где разрабатывали «Новичок». Великобритания поступила так же». Meduza. 15 октября 2020.
  136. ↑ «В Евросоюзе рассказали подробности о санкциях по делу Навального». Ведомости. 15 октября 2020.
  137. ↑ «ЕС из-за отравления Навального ввел санкции против шести человек — из Кремля, Минобороны и ФСБ. Вот как он это объяснил». meduza.io. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  138. ↑ ««Отношения находятся на низшей отметке». Постпред России при Евросоюзе — о санкциях из-за отравления Навального». meduza.io. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  139. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «После госпитализации Навального в России начались пикеты в его поддержку | DW | 20.08.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  140. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). «На акциях в поддержку Навального прошли задержания | DW | 21.08.2020». DW.COM (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  141. ↑ «Алексей Навальный: отношение и отравление» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ալեքսեյ_Նավալնիի_թունավորում&oldid=10051213» էջից