Տելեոլոգիական փաստարկ
Տելեոլոգիական փաստարկ (հունարեն՝ τέλειος, telos, անգլ.՝ Teleological argument), (հայտնի է նաև որպես աստվածապաշտական ապացույց, «նախագծի փաստարկ» կամ «ինտելեկտիվ կառուցողական փաստարկ»)[1] աստծո գոյության, բնական աշխարհի բարդ ֆունկցիոնալության (համեմատեք «Ժամագործի անալոգիա») վերաբերյալ փաստարկ, որը վկայում է աշխարհի «խելացի ստեղծողի» մասին[2]։
Բնական կարգի հիմքում գտնվող ինտելեկտի մասին գաղափարը հին է։ Բայց ռացիոնալ փիլիսոփայական բանավեճը, որը հանգեցնում է այն եզրակացության, որ բնական աշխարհը հիմնված է նախագծման կամ ստեղծագործական ինտելեկտի վրա, որը հետևում է մարդկային նպատակներին, կարծես թե սկսվել է դասական փիլիսոփայությունից[3]։
Հուդայականության, հինդուիզմի, կոնֆուցիոզիզմի, իսլամի, քրիստոնեության և այլ փիլիսոփայական և կրոնական շարժումների մտածողները նույնպես մշակել են տելեոլոգիական փաստարկի տարբերակներ։ Հետագայում արևմտյան փիլիսոփայության և քրիստոնեական ֆունդամենտալիզմի մեջ ձևավորվեցին «կառուցողական փաստարկ»ի տարբերակները։ Ներկայումս այդ գաղափարը ներկայացվում է «Ինտելեկտուալ կառուցողական շարժման» կողմնակիցների կողմից։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տելեոլոգիական փաստարկի ամենավաղ արձանագրված տարբերակները կապված են Հին Հունաստանի Սոկրատի հետ, չնայած, որ նա, հավանաբար, օգտագործել է ավելի հին փաստարկ, որը վերաբերում էր Անաքսագորասին[4]։
Անաքսագորասի մասին հայտնի է, որ նման հասկացությունը բացատրել է «նոուս» բառով։ Պլատոնի «Ֆիլեբոս»-ում Սոկրատն ասել է.
«Բոլոր փիլիսոփաները համաձայն են, որ հոգին երկնքի և երկրի թագավորն է։ Միգուցե նրանք ճիշտ են»,- և հետո նշել, որ հետագա քննարկումը հաստատում է նրանց խոսքերը, ովքեր հայտարարել են, որ միտքը (nous) միշտ կառավարում է տիեզերքը[5][6]։
Պլատոնն ու Արիստոտելը զարգացրին բարդ մոտեցումներ այն գաղափարի համար, որ տիեզերքն ունի ինտելեկտուալ պատճառ, բայց դա ստոիկներն էին, ովքեր իրենց ազդեցության տակ զարգացրին «ստեղծագործական փաստարկների շարք»-ը, որը հայտնի է որպես
«Ժամագործի անալոգիայի» վաղ տարբերակը հանդիպում է Ցիցերոնի «De natura deorum»-ում, որտեղ նա հուշում է մի կերպարին, որն ասում է.
«Եթե դուք տեսնում եք արևային ժամացույց կամ ջրային ժամացույց, ապա գիտակցում եք, որ այն ցույց է տալիս ժամանակը ըստ որոշակի պլանի, այլ ոչ թե պատահականության։
Այսպիսով, ինչպե՞ս կարող եք պատկերացնել, որ տիեզերքը, որպես մի ամբողջություն, չունի նպատակ և ինտելեկտ, եթե այն ներառում է ամեն ինչ, ներառյալ այդ արտեֆակտները և նրանց ստեղծողները[7]։
Դեռևս դասական Հունաստանում զարգացել են տելելոգիական փաստարկի երկու մոտեցումներ, որոնք տարբերվում են այն հարցում, թե արդյոք բնական կարգը ստեղծվել է բառացիորեն, թե ոչ։ Ոչ ստեղծագործական մոտեցումը, ամենայն հավանականությամբ, սկսվում է Արիստոտելից, չնայած շատ մտածողներ, ինչպիսիք են նեոպլատոնիստները, կարծում էին, որ դա արդեն մտադրված էր Պլատոնի կողմից։ Այս մոտեցումը ոչ թե պարզապես ստեղծագործական է, քանի որ, չնայած ընդունում է, որ տիեզերական ինտելեկտը պատասխանատու է բնական կարգի համար, բայց մերժում է այն գաղափարը, որ դա պահանջում է «ստեղծող», որը ֆիզիկապես ստեղծում և պահպանում է այդ կարգը։ Նեոպլատոնիստները տելելոգիական փաստարկը համոզիչ չէին գտնում, և այդ առումով նրանց հետևեցին միջնադարյան փիլիսոփաները, ինչպիսիք են Ալ-Ֆարաբին և Ավիցեննան։ Հետագայում Ավերոեսը և Թոմաս Աքվինոսը ընդունեցին այդ փաստարկը, բայց ոչ միշտ որպես լավագույն փաստարկ։
Աբրահամյան կրոնները տելելոգիական փաստարկը կիրառել են տարբեր ձևերով։ Միջնադարյան ժամանակներում իսլամական աստվածաբանները, ինչպիսին էր ալ-Ղազալին, օգտագործել է այս փաստարկը, չնայած որ այն մերժվել է Ղուրանի աստվածաբանների կողմից՝ որպես անպետք, և իսլամական շատ փիլիսոփաների կողմից՝ որպես ոչ համոզիչ։
Մարկոս Մինուչիոս Ֆելիքսը՝ վաղ քրիստոնյա գրող, գրում էր աստծո գոյության մասին՝ հիմնվելով «կարգավորված տան նմանության» վրա. «Ենթադրենք, դուք մտել եք տուն և այնտեղ ամեն ինչ մաքուր, կոկիկ և խնամված է, դուք, իհարկե, ենթադրում եք, որ նա ունի սեփականատեր, և որը շատ ավելի լավն է, քան իր ունեցվածքը։
Այսպիսով, երբ դուք տեսնում եք տիեզերքի այս տան մեջ, երկնքում և երկրի վրա, կանխատեսման, կարգի և օրենքի նշանները, մի՞թե դուք չեք կարող ենթադրել, որ տիեզերքի Տերն ու Արարիչը ավելի գեղեցիկ է, քան աստղերը կամ ամբողջ աշխարհի որևէ մասը»։
Հետագայում Թոմաս Աքվինեոսը ընդունեց տելեոլոգիական փաստարկը և այն ներառեց իր հինգերորդ «Աստծո մասին հինգ ապացույցներ»-ի մեջ[8]։
Վաղ ժամանակակից Անգլիայում հոգևորականները, ինչպիսիք են Ուիլյամ Թըրները և Ջոն Ռեյը, հայտնի էին որպես այդ գաղափարի կողմնակիցներ։
18-րդ դարի սկզբին Վիլյամ Դերհեմը հրապարակեց իր «Ֆիզիկական աստվածաբանությունը», որտեղ նա փորձում էր ապացուցել աստծո էությունը և հատկությունները նրա ստեղծագործությունների միջոցով։
Ավելի ուշ անգլիացի աստվածաբան Ուիլյամ Փեյլին իր 1802 թվականին հրատարակված «Բնական աստվածաբանություն կամ աստվածության գոյության և հատկանիշների ապացույցներ» գրքում հրապարակել է կառուցողական փաստարկի կարևոր ներկայացում՝ «Ժամագործի անալոգիայի» իր տարբերակով և «Կառուցողական փաստարկ» արտահայտության առաջին օգտագործմամբ։
Ի հայտ գալուց ի վեր տելեոլոգիական փաստարկի տարբեր վարկածները բազմաթիվ քննադատությունների են ենթարկվել, և նրա պատասխանները վիճարկվել են ոչ երկրաբանական ժամանակակից բնական գիտությունների կողմից։ Հատկապես կարևոր էին Դեյվիդ Հյումի փաստարկները՝ 1779 թվականին հրատարակված «Բնական կրոնի մասին երկխոսություններ»-ում և կենսաբանական բարդության բացատրությունը՝ Չարլզ Դարվինի «Տարածքների ծագման մասին»-ում 1859 թվականին[9]։
1960-ական թվականներից սկսած Փեյլիի փաստարկները ազդեցիկ էին կրեացիոնիստական գիտության շարժման զարգացման համար, որը օգտագործում էր այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են «Ինտելեկտուալ նախագծողի նախագիծ» և 1987 թվականից հետո այն վերանվանվեց «Իմաստավոր նախագիծ», որը քարոզվում էր «Խելացի նախագիծ» շարժման կողմից։ Երկու շարժումներն էլ օգտագործել են տելեոլոգիական փաստարկը, որպեսզի վիճարկեն էվոլյուցիայի ժամանակակից գիտական ընկալումը և պահանջեն, որ աշխարհի գերբնական բացատրությունները հավասարապես ուշադրության արժանանան ԱՄՆ հանրային դպրոցների դասագրքերում[10]։
Պաշտպանող դիրքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից պատճառաբանությունների և փաստարկի կողմնակից դիրքորոշումների ցանկ։
Հավանականության փաստարկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1928 և 1930 թվականներին Ֆ. Ռ․ Տեննանտը հրապարակեց իր «Փիլիսոփայական աստվածաբանություն»՝ գիտական և աստվածաբանական մտածողության միաձուլման փորձ[11]։
Դրա համար նա առաջարկել է տելելոգիական փաստարկի տարբերակ, որը հիմնված է յուրաքանչյուր կենսաբանական հարմարեցման հավանականությունների կուտակման վրա։
«Տեննանտն խոստովանում է, որ էվոլյուցիայի տեսության նման նատուրալիստական բացատրությունները կարող են բացատրել իր բերած անհատական հարմարեցումներից որևէ մեկը, բայց նա պնդում է, որ այս դեպքում ամբողջը գերազանցում է իր մասերի հանրագումարը. նատուրալիզմը կարող է բացատրել ցանկացած անհատական հարմարեցում, բայց ոչ դրանց ամբողջությունը»[12]։
Ռիչարդ Սվինբուրնն իր աշխատանքում հիմնվել է Տեննանտի փաստարկների վրա, սակայն փորձել է դրանք մեթոդաբանորեն կատարելագործել։ Նա օգտագործում է Բեյսի վիճակագրությունը և համարում, որ աստծո գոյության համար փաստարկը ճիշտ է, երբ այն համադրվում է պատճառաբանության փաստարկների և անձնական առեղծվածային փորձի հետ։
Սվինբուրնը գրում է[13].
«Աշխարհում կարգի առկայությունը հաստատում է աստծո գոյությունը միայն այն դեպքում, երբ աշխարհում այդ կարգի առկայությունը ավելի հավանական է, եթե կա աստված, քան եթե չկա։ ... ճիշտ կարգի առկայության հավանականությունը շատ ավելի մեծ է, եթե կա աստված, և, հետևաբար, նման կարգի առկայությունը մեծապես մեծացնում է աստծո առկայության հավանականությունը»։
Ամերիկացի փիլիսոփա Ալվին Պլանտինգան իր «Աստված և այլ մտքեր» գրքում առաջարկում է տելելոգիական փաստարկի հավանականության տարբերակը[14].
«Յուրաքանչյուր պատահական օբյեկտ, որը մենք գիտենք, արդյոք դա «խելացի նախագծի» արդյունք է, թե ոչ, այն «խելացի նախագծի» արդյունք է։ Տիեզերքը պայմանական օբյեկտ է։ Այսպիսով, տիեզերքը, հավանաբար, նախագծված է»։
Պլանտինգայից հետո Ժորժ Դիքերը ներկայացրել է մի փոքր տարբերվող տարբերակ[15].
«Ա. Աշխարհը ցույց է տալիս մի զարմանալի հեռաբանական կարգ։
Բ. Բոլոր առարկաները, որոնք ունեն այսպիսի կարգավորումներ, «Խելացի նախագիծ»-ի արտադրանք են։
Գ. Ամենայն հավանականությամբ, աշխարհը մտավոր նախագծման արդյունք է։
Դ. Հավանաբար աստված գոյություն ունի և ստեղծել է աշխարհը»։
Բնական հաստատունների նուրբ կարգավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տելելոգիական փաստարկի ժամանակակից տարբերակը հիմնված է բնական հաստատունների «Նրբագեղ ներդաշնակեցման հայեցակարգ»-ի վրա[16]։
«Հետաձգումը վերաբերում է բնության ֆիզիկական հաստատունների և տիեզերքի սկզբնական վիճակի զարմանալի ճշգրտությանը։ Տիեզերքի ներկայիս վիճակը բացատրելու համար նույնիսկ լավագույն գիտական տեսությունները պահանջում են, որ բնության ֆիզիկական հաստատունները և տիեզերքի սկզբնական վիճակը ունենան չափազանց ճշգրիտ արժեքներ»։
Տիեզերքի «Նրբագեղ ներդաշնակություն»-ը նաև հավասարակշռված է այն պայմանների հետ, որոնք անհրաժեշտ են մարդկային կյանքի համար։
Այս տեսանկյունից, հնարավոր պայմանների լայն շրջանակի վերաբերյալ շահարկումները, որոնցում կյանքը չի կարող գոյություն ունենալ, օգտագործվում են կյանքի հնարավորության և գոյություն ունեցող պայմանների հավանականությունը ուսումնասիրելու համար։
Այսպես, օրինակ, կարելի է պնդել, որ կյանքը անհնար կլիներ, եթե Մեծ պայթյունի պայմանները տարբերվեին միկրոսկոպիկ չափերով[17][18]։
Ֆիզիկոս Սթիվեն Հոքինգի գնահատմամբ՝ «եթե Մեծ պայթյունից մեկ վայրկյան անց տիեզերքի ընդլայնման արագությունը հարյուր հազար միլիոնից գոնե մեկ մասով պակաս լիներ, ապա տիեզերքն ինքն իրեն կփլուզվեր ձգողական ուժի ազդեցության տակ»[19]։
Տելելոգիական փաստարկի առումով եթե տիեզերքը որոշված է, ապա ենթադրվում է, որ աստված պետք է պատասխանատու լինի դրա համար, քանի որ այդպիսի կատարյալ պայմանների հասնելը այնքան էլ հավանական չէ[16][17]։
Ինչ վերաբերում է նուրբ ճշգրտմանը, Քենեթ Էյնար Հիմման քննադատաբար գրում է.
«Տեղի ունեցած իրադարձության հսկայական անհավանականության փաստը մեզ հիմք չի տալիս կարծելու, որ դա տեղի է ունեցել պլանավորման միջոցով ... Որքան էլ ինտուիտիվ գայթակղիչ լինի...»[17]։
Անտոնի Ֆլյուն, ով իր կյանքի մեծ մասի ընթացքում աթեիստ էր, կյանքի վերջին շրջանում դարձավ դեիզմի կրող և ենթադրություն արեց` «խելացի էակ, որը ինչ-որ կերպ մասնակցում է այն պայմանների ձևավորմանը, որոնք թույլ են տալիս կյանքին առաջանալ և զարգանալ»[20]։
Նա եզրակացրեց, որ տիեզերքի «Նուրբ ներդաշնակություն»-ը չափազանց ճշգրիտ է պատահականության արդյունք լինելու համար և ընդունեց աստծո գոյությունը։ Նա ասաց, որ իր պարտավորությունը՝ «գնալ այնտեղ, որտեղ ապացույցները ցույց են տալիս», հանգեցրեց նրան, որ վերջապես ընդունեց աստծո գոյությունը[21]։
Ֆլյուն ընդունել է Ֆրեդ Հոյլի կարծիքն այն մասին, որ տիեզերքը չափազանց երիտասարդ է, որպեսզի կյանքը կարողանա զարգանալ զուտ պատահականությամբ, և հետևաբար, պետք է գոյություն ունենա մի խելացի էակ, որը մասնակցել է կյանքի զարգացման համար անհրաժեշտ պայմանների ձևավորմանը[22]։
«Որևէ գերճշգրիտ ինտելեկտ պետք է նախագծեր ածխածնի ատոմի հատկությունները, այլապես բնական կույր ուժերի շնորհիվ այդպիսի ատոմ գտնելու հնարավորությունը չափազանց փոքր կլիներ»։ Իհարկե, դուք կցանկանայիք ... Եթե փաստերը մեկնաբանենք ողջամիտ կերպով, ապա ենթադրենք, որ «սուպեր ինտելեկտ»-ը խառնվել է ֆիզիկայի, քիմիայի և կենսաբանության հետ, և, որ բնության մեջ չկան կույր ուժեր, որոնց մասին կարելի է խոսել։ Ինձ թվում է, որ փաստերի հիման վրա կազմված թվերը այնքան գերհասանելի են, որ այդ եզրակացությունը գրեթե անհերքելի է». Ֆրեդ Հոյլ «Ինժեներություն և գիտություն, Տիեզերք. անցյալ և ներկա մտորումներ»։
Մաթեմատիկայի անհավանական արդյունավետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուիլյամ Լեյն Քրեյգը առաջարկել է մի փաստարկ, որը ազդել է մաթեմատիկայի փիլիսոփայության վրա։ Այս փաստարկը վերաբերում է այն փաստին, որ մաթեմատիկական հասկացությունների կիրառմամբ մենք կարող ենք շատ բան իմանալ բնական աշխարհի մասին։
Քրեյգը գրում է.
«Պիտեր Հիգսը և ցանկացած գիտնական կարող է նստել իր աշխատասեղանի մոտ և մաթեմատիկական հավասարումների միջոցով կանխատեսել հիմնարար մասնիկի գոյությունը, որը 30 տարի անց, միլիոնավոր դոլարների և հազարավոր աշխատանքային ժամերի ծախսից հետո, փորձագետները վերջապես կարող են ապացուցել»։
Նա մաթեմատիկան անվանում է «բնության լեզու» և հերքում դրա երկու հնարավոր բացատրությունը։ Նախ, այն գաղափարը, որ դրանք վերացական կառույցներ են, հարց է առաջացնում դրանց կիրառման վերաբերյալ։
Երկրորդ՝ նա պատասխանում է այն հարցին, թե արդյոք դրանք պարզապես օգտակար հորինվածքներ են, առաջարկելով հարցնել, թե ինչու են այդ հորինվածքներն այդքան օգտակար։ Նա մեջբերում է Յուջին Վիգեներին, որն ազդել է իր մտածողության վրա, և իր փաստարկն ամփոփում է հետևյալ կերպ[23][24].
«1. Եթե աստված գոյություն չունենար, ապա մաթեմատիկայի կիրառելիությունը պարզապես երջանիկ պատահականություն կլիներ։
2. Մաթեմատիկայի կիրառելիությունը ոչ միայն բախտավոր պատահականություն է։
3. Ահա թե ինչու աստված գոյություն ունի»։
«Խելացի նախագիծ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Խելացի նախագծման» կողմնակիցները պնդում են, որ տիեզերքի և երկրի վրա կյանքի որոշ հատկությունները կարող են բացատրվել միայն մի բանական ստեղծողի միջոցով, այլ ոչ թե բնական ընտրության պես անկանոն մի գործընթացով։ Բացառությամբ այն բանի, որ տիեզերքը ստեղծվել է բարձրագույն ինտելեկտի կողմից։ Կողմնակիցները փնտրում են կյանքի պատմության մեջ կրկնվող հրաշալի միջամտությունների գիտական հաստատում և պնդում են, որ իրենց աստվածային գիտությունը պետք է դասավանդվի գիտական դասարաններում[25]։ Ժամանակակից գիտությունների կրճատողականությունն ու նյութականությունը «խելացի դիզայն»-ի որոշ կողմնակիցների կողմից քննադատվել են որպես կրոնական համոզմունքներ։ «Խելացի դիզայն»-ի համար առանցքային հասկացություններ են ոչ կրճատելի բարդությունը («Ժամագործի անալոգիայի» տարբերակ) և հատուկ բարդությունը (որը շատ նման է նուրբ ներդաշնակության փաստարկին)։
Շատ գիտնականներ հակասում էին այն պնդմանը, որ «խելացի դիզայն»-ը գիտական է, և դրա ներդրումը Փենսիլվանիայի դպրոցական շրջանի գիտության դասակարգում հանգեցրեց 2005 թվականին «Կիտզմիլլերն ընդդեմ Դովեր շրջանի դպրոցական շրջանի» գործին, որտեղ դատարանը որոշեց, որ «խելացի դիզայնի» փաստարկները հիմնականում կրոնական բնույթի են, այլ ոչ թե գիտության մի մասը[26]։
Աշխարհը՝ որպես փոխազդող ամբողջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աստվածաբան Նորիս Քլարկը Ֆորդհեմ համալսարանի իր պրոֆեսոր գործընկերների հետ քննարկել է այն փաստարկը, որը հայտնի է դարձել Փիթեր Քրիֆթի կողմից՝ 1994 թվականին հրատարակված «Twenty Arguments for the Existence of God» գրքում։ Որպես փաստարկ նշվում է, որ բաղադրիչները համընդհանուր կապված են միմյանց հետ և սահմանվում են այդ կապերով (օրինակ՝ ջրածնի յուրաքանչյու երկու ատոմներ դասավորված են այնպես, որ միավորվում են թթվածնի մեկ ատոմի հետ)։
Հետևաբար, դրանցից ոչ մեկը ինքնաբավ չէ և չի կարող բացատրվել առանձին:Սակայն ամբողջությունն էլ չի կարող բացատրվել, քանի որ այն բաղկացած է առանձին մասերից։
Դրանից երեք եզրակացություն կարելի է անել։ Նախ, քանի որ համակարգը ոչ մի կերպ չի կարող ինքն իրեն բացատրվել, դրա համար անհրաժեշտ է արդյունավետ պատճառ։
Երկրորդ՝ այն պետք է լինի մի խելացի հոգի, քանի որ միասնությունը գերազանցում է մասերը, և այդ պատճառով այն պետք է ստեղծված լինի որպես մի գաղափար, քանի որ, ըստ սահմանման, միայն գաղափարը կարող է տարրերը միավորել առանց դրանց տարբերակման կամ միաձուլման։
Գաղափարն առանց ստեղծողի չի կարող գոյություն ունենալ, հետևաբար, պետք է լինի մի բանական ուղեղ՝ որպես պատճառ։
Երրորդ՝ ստեղծագործական ոգին պետք է լինի անդրադարձից դուրս, քանի որ եթե նա այդպիսին չլիներ, ապա ժամանակի և տարածության համակարգի վրա կհենվեր, չնայած նրան, որ նա ստեղծել է դրանք։ Այսպիսի գաղափարն անհեթեթ է։ Ահա թե ինչու է տիեզերքը կախված տրանսցենդենտ (այնկողմնային) ստեղծագործական մտքից[27]։
Երրորդ ճանապարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գենետիկ Ջեյմս Ա. Շապիրոն` Չիկագոյի համալսարանից, «Boston Review»-ում նշում է, որ գենետիկայի և մոլեկուլային կենսաբանության առաջընթացը և «հասկացողության աճը, որ բջիջները մոլեկուլային համակարգչային ցանցեր ունեն, որոնք մշակում են տեղեկատվություն ներքին գործընթացների և արտաքին միջավայրի մասին, որպեսզի կառավարող որոշումներ կայացնեն, որոնք ազդում են աճի, շարժման և դիֆերենցիացիայի վրա», ազդում են տելելոգիական փաստարկի վրա։
Շապիրոն նշում է, որ այս «բնական գենետիկ ինժեներական համակարգերը» կարող են արմատական վերակազմակերպումներ իրականացնել «գենետիկ ապարատի» մեջ՝ մեկ բջիջային սերնդի ընթացքում[28]։
Շապիրոն առաջարկում է «Երրորդ ճանապարհ»՝ էվոլյուցիայի ոչ ստեղծագործական, ոչ դարվինյան տարբերակ։
«Որն է կենսաբանության և տեղեկատվական գիտության միջև առաջացող փոխշփման նշանակությունը էվոլյուցիան հասկանալու համար։ Այն բացում է գիտական, այլ ոչ թե գաղափարական մոտեցման հնարավորությունը կենտրոնական հարցի նկատմամբ, որն այնքան բուռն վիճարկվում է կրեացիոնիստա-դարվինիստական բանավեճի երկու կողմերի ֆունդամենտալիստների կողմից. կա արդյոք ուղղորդող հետախուզություն նուրբ հարմարվողականություններ ցուցադրող տեսակների առաջացման մեջ». Ջեյմս Ա. Շապիրո։
Իր «Evolution: A View from the 21st Century» գրքում Շապիրոն անդրադառնում է «բնական գենետիկական ինժեներության» այս հայեցակարգին, որն, իր կարծիքով, խնդրահարույց է, քանի որ որոշ գիտնականներ կարծում են՝ այն հիմնավորում է ինտելեկտուալ դիզայնի փաստարկը։ Նա առաջարկում է, որ բջիջները կարող են ունենալ ֆունկցիոնալ ունակություններ, չնայած որ սա տելելոգիական մտածողության տեսակ է, որից գիտնականները սովորել են ամեն գնով խուսափել[29]։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դասական քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Նախագծման փաստարկ»-ի սկզբնական զարգացումը տեղի է ունեցել որպես արձագանք ատոմիստական, բացարձակապես ոչ հեռաբանական պատկերացումներին բնության մասին։ Սոկրատը, ինչպես հայտնում են Պլատոնն ու Քսենոֆոնը, արձագանքել է բնության նման փիլիսոփաներին։ Չնայած հելլենիստական և հռոմեական դարաշրջանների բանավեճերի մասին քիչ տեղեկություններ կան, սակայն այնպիսի աղբյուրներ, ինչպիսիք են Ցիցերոն և Լուկրետիոսը, ցույց են տալիս, որ բանավեճը շարունակվել է սերունդների ընթացքում, և որոշ անալոգիաներ դեռևս օգտագործվում են այսօր, ինչպիսիք են «Ժամագործի անալոգիա»-ն և «Անսահման կապիկի տեսություն»-ը։ Մինչ ստոիկները դարձան «նախագծի փաստարկ»-ի ամենահայտնի ջատագովները, էպիկուրացիները կատարելագործեցին ատոմիստական հակափաստարկները։ Մի կողմից, նրանք քննադատում էին ինտելեկտուալ նախագծման ապացույցները և ստոիկների տրամաբանությունը։ Մյուս կողմից, նրանք բախվել են այն մարտահրավերի հետ, թե ինչպես կարող է պատահականությունը ստեղծել մի բան, որը կարծես թե ռացիոնալ կարգի մեջ է։ Այս պաշտպանության մեծ մասը հիմնված էր այնպիսի փաստարկների վրա, ինչպիսին է «Անսահման կապիկի տեսություն»-ը։ Դեմոկրիտոսը նմանատիպ փաստարկներ էր արել դեռևս Սոկրատի ժամանակներում և ասել է, որ մոլորակների թիվը անսահման է, և միայն մի քանիսն են այնպիսի կարգի, ինչպիսին այն է, որը մենք գիտենք։ Բայց էպիկուրացիները կատարելագործեցին այդ փաստարկը, առաջարկելով, որ ատոմների տեսակների իրական թիվը բնության մեջ փոքր է, այլ ոչ թե անվերջ, ինչը նվազեցնում է պատահականությունը, որ որոշակի կարգավորված արդյունքներ տեղի կունենան երկար ժամանակահատվածում[30]։
Դեյվիդ Հյում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շոտլանդացի փիլիսոփա Դեյվիդ Հյումը 18-րդ դարում «Մարդկային միտքի ուսումնասիրություն» աշխատության մեջ գրել է հետևյալը.
«Միայն այն դեպքում, երբ պարզվում է, որ երկու տեսակի օբյեկտներ անընդհատ կապված են միմյանց հետ, կարող ենք եզրակացնել, որ մեկը մյուսից տարբերվում է»։ Եթե փորձը, դիտարկումը և անալոգիան իսկապես միակ ուղեցույցներն են, որոնցով մենք կարող ենք ողջամիտորեն հետևել նման եզրակացություններ անելու համար, ապա և՛ հետևանքը, և՛ պատճառը պետք է ունենան նմանություն և նմանություն՝ այլ հետևանքների և պատճառների հետ, որոնք, ինչպես մենք պարզել ենք, շատ դեպքերում կապված են միմյանց հետ... (Առարկման կողմնակիցները) միշտ ենթադրում են, որ տիեզերքը, որն ամբողջովին եզակի է և աննախադեպ, ապացույց է աստվածության, պատճառի, որը ոչ պակաս եզակի է և աննախադեպ»։
Հյումը խոսում է այս թեմայի շուրջ նաև բնական կրոնի վերաբերյալ երկխոսություններում։
Ֆիլոնի կերպարը՝ կրոնական թերահավատ, այստեղ արտահայտում է Հյումի քննադատությունը այս փաստարկի վերաբերյալ։ Նա պնդում է, որ «նախագծման փաստարկ»-ը հիմնված է սխալ նմանության վրա, քանի որ մենք չենք տեսել տիեզերքի ձևավորումն՝ ի տարբերություն մարդու ձեռքով ստեղծված առարկաների, և, հետեւաբար, չգիտենք, թե արդյոք տիեզերքը նախագծման արդյունք է։ Բացի այդ, տիեզերքի չափսերը խնդիր են առաջացնում նմանության հարցում, թեև տիեզերքի մեր մասում կարգուկանոն կա, տիեզերքի այլ մասերում կարող է քաոս տիրել[31]։
Ֆիլոն պնդում է.
«Այս մեծ համակարգի շատ փոքր մասը շատ կարճ ժամանակում մեզ համար շատ թերի է բացահայտվել, և արդյո՞ք մենք վճռական ենք արտահայտվում ամբողջի ծագման վերաբերյալ». Դեյվիդ Հյումե. «Բնական կրոնի մասին երկխոսություններ»։
Ֆիլոն նաև առաջարկում է, որ բնության մեջ առկա կարգը կարող է բխել միայն բնությունից։ Եթե բնությունը պարունակում է կազմակերպման սկզբունք, ապա նախագծողի կարիք չկա։
Ֆիլոն պնդում է, որ եթե նույնիսկ տիեզերքը նախագծված է, դա չի նշանակում, որ նախագծողը պետք է լինի ամենակարող, ամենագետ, բարեսիրտ աստված՝ դասական թեիզմի աստվածը[31]։
Իմանուիլ Կանտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իմանուիլ Կանտը տելեոլոգիական փաստարկը անվանել է ֆիզիկոտեոլոգիական ապացույց և այն քննարկել է մաքուր բանականության քննադատության մեջ։ Չնայած նրան, որ նա այն անվանել է «ամենահին, ամենապարզ և մարդկային բանականության լավագույնը», այնուամենայնիվ, նա մերժել է այն և 6-րդ բաժինը վերնագրել է հետևյալ բառերով.
«Ֆիզիկոտեոլոգիական ապացույցի անհնարինության մասին»[32]։
Կանտն ընդունում է Հյումեի քննադատության մի քանի կետեր և գրում, որ «ամենաշատ ինտելեկտը՝ տիեզերքի նյութի դասավորության մեջ է և, հետևաբար, ոչ թե «Բարձրագույն էության», այլ «Ճարտարապետ»-ի գոյության ապացուցումն է։ Աստծո գոյությունը փաստարկով ապացուցելու փորձը պահանջում էր «թաքնված դիմում՝ գոյաբանական փաստարկին»։
Վոլտեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իր «Մետաֆիզիկայի մասին աշխատություն»-ի մեջ Վոլտերը պնդում է, որ նույնիսկ եթե «նախագծի փաստարկ»-ը կարող է ապացուցել ուժեղ «խելացի նախագծող»-ի գոյությունը, այն չի ապացուցում, որ այդ նախագծողն աստված է[33]։
«Այս մեկ փաստարկից ես չեմ կարող այլ բան եզրակացնել, քան այն, որ հավանական է, որ ինչ-որ բանական և գերագույն էակ հմտորեն պատրաստել և նախագծել է աշխարհը։ Միայն դրանից ես չեմ կարող եզրակացնել, որ այս էությունը նյութ է ստեղծել ոչնչից և որ այն անսահման է բոլոր առումներով». Վոլտեր «Մետաֆիզիկայի մասին աշխատություն»։
Չարլզ Դարվին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երիտասարդ Չարլզ Դարվինը համոզիչ էր համարում Ուիլյամ Պալեյի տելելոգիական փաստարկները։ Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ նա իր էվոլյուցիոն տեսությունը զարգացրեց 1859 թվականին հրատարակված «Տարածքների ծագման մասին» գրքում, որն առաջարկում է կենսաբանական կարգի այլընտրանքային բացատրություն։
Իր ինքնակենսագրության մեջ Դարվինը գրում է.
«Բնության մեջ նախագծի մասին Պալեյի հին փաստարկը, որն ինձ համար նախկինում այդքան համոզիչ էր, այժմ ձախողվում է, քանի որ հայտնաբերվել է բնական ընտրության օրենքը»[34][35]։
«Բայց ես խոստովանում եմ, որ ես չեմ կարող տեսնել բոլոր կողմերի մտադրության և բարեգործության ապացույցներն այնքան հստակ, որքան մյուսները և ինչպես ես կցանկանայի։ Ինձ թվում է, թե աշխարհում չափազանց շատ տառապանք կա։ Ես չեմ կարող պատկերացնել, որ մի բարի և ամենակարող աստված կարող է ստեղծել իխնևմոնիդներին՝ նրանց կենդանի թրթուրներով կերակրելու հստակ մտադրությամբ, կամ որ կատուն խաղա մկների հետ։ Քանի որ ես չեմ հավատում դրան, ես կարիք չեմ տեսնում ենթադրելու, որ աչքը հատուկ նախագծված է»։
Ռիչարդ Դոքինզ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռիչարդ Դոքինզն իր «Աստծո խելագարությունը» գրքում խիստ քննադատում է «խելացի նախագիծ»-ը։ Այդ գրքում նա պնդում է, որ «խելացի նախագծի» հիմնավորումը չի կարող բացատրել կենսաբանությունը, քանի որ այն ոչ միայն առաջացնում է նախագծողի ծագման հարցը, այլև առաջացնում է լրացուցիչ հարցեր՝ «խելացի նախագծող»-ը պետք է շատ ավելի բարդ և դժվար բացատրելի լինի, քան ցանկացած այլ բան, որ նա կարող է ստեղծել[36]։
Նա կարծում է, որ Երկրի նման մոլորակի վրա կյանքի առաջացման հավանականությունը շատ ավելի քիչ է, քան շատերը կարծում են, բայց մարդաբանական սկզբունքը արդյունավետորեն հակազդում է անհավանականության հարցում առկա կասկածանքին։ Օրինակ, աստղագետ Ֆրեդ Հոյլը առաջարկել է, որ Երկրի վրա կյանքի հնարավորությունը ոչ ավելի հավանական է, քան «Boeing 747»-ի վերամշակումը փոթորիկի ժամանակ։ Դոքինզը պնդում է, որ չնայած միանգամից տեղի ունեցած իրադարձությունը ենթակա է անհավանականության, բնական ընտրությունը, երբ այն տեղի է ունենում, այլևս պատահական չէ։ Բացի այդ, նա հիշատակում է իր հակառակ փաստարկը անհավանականության նույնանուն փաստարկին[36]։
«Անհավանականության փաստարկը մեծ փաստարկ է։ Նախագծիի մասին փաստարկի ավանդական ձևով, այն, անշուշտ, աստծո գոյության ամենահայտնի փաստարկն է, և այն ընդունվում է որպես լիովին համոզիչ մի զարմանալի թվով թեիստների կողմից։ Դա, իրոք, շատ ուժեղ և, կարծում եմ, անհիմն փաստարկ է, բայց այն հակառակ ուղղությամբ է գնում աստվածապաշտների մտադրություններին։ Ճիշտ օգտագործված անհավանականության փաստարկը մոտ է ապացույցին, որ աստված գոյություն չունի։
Անհավանականությունից բխող բանավեճի ստեղծագործական տարբերակը միշտ ընդունում է նույն ընդհանուր ձևը և չի տարբերվում... (եթե այն կոչվում է) «իմաստավոր նախագիծ» (ID)։ Ուսումնասիրվող երևույթը, որը հաճախ կենդանի է կամ դրա ավելի բարդ օրգաններից մեկը, բայց կարող է լինել ցանկացած բան՝ մոլեկուլից մինչև տիեզերք, արդարացիորեն համարվում է վիճակագրականորեն անհավանական։ Երբեմն օգտագործվում է ինֆորմացիոն տեսության լեզուն։
Դարվինիստը կոչ է անում բացատրել կենդանի նյութի մեջ գտնվող բոլոր ինֆորմացիաների աղբյուրը, ինֆորմացիոն բովանդակության տեխնիկական իմաստով, որպես անհավանականության կամ «սպասարկման արժեքի» չափանիշ... Որքան էլ որ վիճակագրականորեն անհավանական լինի այն էությունը, որին դուք փնտրում եք, որպեսզի դա բացատրեք նախագծող կոչելով, նախագծողը պետք է առնվազն նույնքան անհավանական լինի՝ աստված է վերջնական «Boeing 747»-ը։
Ամբողջ բանավեճը հիմնված է հայտնի հարցի վրա. «Ո՞վ է ստեղծել աստծուն»։ Նախագծող աստվածը չի կարող օգտագործվել որպես կազմակերպված բարդության բացատրություն, քանի որ ցանկացած աստված, ով ունակ է ամեն ինչ նախագծել, պետք է բավականաչափ բարդ լինի, որպեսզի ինքն էլ պահանջի նույն տեսակի բացատրություն։ Աստված ներկայացնում է անվերջ հետընթաց։ Այս փաստարկը... ցույց է տալիս, որ աստված, չնայած տեխնիկապես անհերքելի է, իրականում շատ, շատ անհավանական է». Ռիչարդ Դոքինս «Աստծո խելագարությունը»։
Քննադատները պնդում են, որ Դոքինզը հիմնովին սխալ է հասկանում հեռաբանական փաստարկը, մասնավորապես՝ Թոմաս Աքվինացու վարկածը, և հերքում է «ծղոտե մարդուն»[37]։
Անալոգիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Նախագծողի փաստարկ»-ը կարող է հարձակման ենթարկվել որպես անալոգիզմ։ «Խելացի նախագիծ»-ի կողմնակիցները ենթադրում են, որ բնական և մարդկային օբյեկտները շատ նման հատկություններ ունեն, և որ մարդկային օբյեկտները նախագծողներ ունեն։ Հետևաբար, հավանական է, որ բնական օբյեկտները նույնպես պետք է նախագծված լինեն։ Այնուամենայնիվ, կողմնակիցները պետք է ապացուցեն, որ հաշվի են առնվել բոլոր առկա ապացույցները[38]։
Էրիկ Ռուստը պնդում է, որ երբ մենք խոսում ենք այնպիսի ծանոթ իրերի մասին, ինչպիսիք են ժամացույցները, մենք հիմք ունենք եզրակացնելու, որ «նման օբյեկտից կկարողանանք որոշել նրա նախագծողը»։ Սակայն, տիեզերքը յուրահատուկ և «մեկուսացված» դեպք է, և մենք այն համեմատելու ոչինչ չունենք, ուստի մենք հիմք չունենք որևէ եզրակացություն անելու այն մասին, թե ինչպես կարող ենք դա անել առանձին օբյեկտների վերաբերյալ[39]։
Աստվածաբանական քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որոշ աստվածաբաններ մերժում են աստծո գոյությունն ապացուցելու համար մարդկային բանականության և գիտության օգտագործումը և շեշտում են, որ այդ փորձի մեջ միայն հավատն է գերակա։
Այլ քննադատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջորջ Հ. Սմիթն իր «Աթեիզմ. աստծո դեմ գործը» գրքում նշում է, թե ինչն է իր կարծիքով «նախագծման փաստարկման» սխալը[40]։
«Այժմ դիտարկենք այն գաղափարը, որ բնությունը ինքնին նախագծման արդյունք է։ Ինչպե՞ս կարող էր դա ապացուցվել։ Բնությունը...տրամադրում է համեմատության հիմքը, որի հիման վրա մենք տարբերակում ենք նախագծի առարկաները և բնական առարկաները։ Մենք կարող ենք ենթադրել նախագծի գոյությունը միայն այն դեպքում, երբ օբյեկտի հատկությունները տարբերվում են բնական հատկություններից։ Այսպիսով, պնդելով, որ բնությունը ստեղծվել է որպես մի ամբողջություն, մենք ոչնչացնում ենք այն հիմքը, որի վրա մենք տարբերակում ենք արվեստի ստեղծագործությունները և բնական առարկաները». Ջորջ Հ. Սմիթ «Աթեիզմ. աստծո դեմ գործը»։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Քրեյգ, Ուիլյամ Լեյն։ 1990. „The Teleological Argument and the Anthropic Principle“. S, 127–53 in The Logic of Rational Theism: Exploratory Essays, von W. L. Craig und M. McLeod, (Problems in Contemporary Philosophy 24). Lewiston, NY: Edwin Mellen.
- Դոքինզ, Ռիչարդ։ 1986. Der blinde Uhrmacher
- Դեմբսկի, Ուիլյամ Ա. 2004. The Design Revolution. InterVarsity Press.
- Դենեթ, Դանիել։ 1995. Darwin's Dangerous Idea
- Jantzen, Benjamin C. 2014. An Introduction to Design Arguments. Cambridge University Press.
Վեբ հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Evidence For Design In The Universe des Astrophysiker Hugh Ross (englisch)
- Design arguments for the existence of God (անգլերեն)
- Design argument (անգլերեն)
- Diskussion über Design und Teleologie (անգլերեն)
- Teleological Arguments for God’s Existence (անգլերեն)
- Der teleologische Gottesbeweis. in Philoclopedia
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «The Teleological Argument». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ . In: . De Gruyter, 2013, ISBN 978-3-11-030879-2, S. 85–108, doi:10.1515/9783110308792.85/html (degruyter.com [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ . Blackwell Publishing Ltd, Oxford, UK 2005, ISBN 1-4051-0863-0 (doi.org [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ 4,0 4,1 David Sedley: . University of California Press, 2008, ISBN 978-0-520-93436-8 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ «Plato, Philebus, page 28». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Plato, Philebus, page 30». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Cicero, De natura deorum, Cic.nat.1,6-12 Ciceros philosophischer Standpunkt (lateinisch - deutsch)». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Die fünf Gottesbeweise des Thomas von Aquin: Von den "Wegen der Erkenntnis" zum Beweis?». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ Russell Re Manning: . OUP Oxford, 2013, ISBN 978-0-19-161170-4 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ «Biologicaldesigninscienceclassrooms» (PDF). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Frederick Robert Tennant | British philosopher and theologian | Britannica» (անգլերեն). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Tennant, Frederick Robert (1866–1957) - Routledge Encyclopedia of Philosophy» (անգլերեն). Վերցված է 2023-06-16-ին.
- ↑ Richard Swinburne: In: . Band 41, Nr. 3, 2005, ISBN 0-19-927167-4, ISSN 0034-4125, S. 368–372, doi:10.1017/s003441250525789x (doi.org [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ Alvin Plantinga: . Juli 1968, ISSN 0040-5736, S. 164.
- ↑ Georges Dicker: . Oxford University Press, 2011, ISBN 978-0-19-970079-0 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ 16,0 16,1 «What is the "fine-tuning" of the universe, and how does it serve as a "pointer to God"? | BioLogos». 2014-12-21. Վերցված է 2023-06-16-ին.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 «Design Arguments for the Existence of God | Internet Encyclopedia of Philosophy» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023-06-16-ին.
- ↑ «Teleological Argument». All About Philosophy (անգլերեն). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ Martin White, C. S. Kochanek: . In: . Band 560, Nr. 2, 20. Oktober 2001, ISSN 0004-637X, S. 539–543, doi:10.1086/323074 (arxiv.org [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ Ronald J. Allen: . Westminster John Knox Press, 2010, ISBN 978-1-61164-029-8 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ Eric P. Olsen: . In: . Band 19, Nr. 1, 1. Januar 2008, S. 54–58 (gale.com [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ Ronald J. Allen: . Westminster John Knox Press, 2010, ISBN 978-1-61164-029-8, S. 42 (google.de [abgerufen am 16. Juni 2023]).
- ↑ «God and the 'Unreasonable Effectiveness of Mathematics'». Reasonable Faith (անգլերեն). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Does God Exist?». Reasonable Faith (անգլերեն). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Darwin, Dover, 'Intelligent Design' and textbooks». Biochemical Journal. Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «4:04-cv-2688 Kitzmiller, et al. v. Dover Area School District #2 | Middle District of Pennsylvania | United States District Court». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Twenty Arguments God's Existence by Peter Kreeft (& Ronald K. Tacelli)». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «A Third Way» (ամերիկյան անգլերեն). 2005-02-18. Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ A Third Way. 18. Februar 2005, abgerufen am 17. Juni 2023 (amerikanisches Englisch).
- ↑ James A. Shapiro: . Pearson Education, 2011, ISBN 978-0-13-278099-5 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ 31,0 31,1 «Hume, David | Internet Encyclopedia of Philosophy» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Physikotheologie». Historisches Wörterbuch der Philosophie online. Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ Physikotheologie. In: Historisches Wörterbuch der Philosophie online. Abgerufen am 17. Juni 2023.
- ↑ «Darwin online». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ «Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design». Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ 36,0 36,1 Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design. Abgerufen am 17. Juni 2023.
- ↑ «The New Philistinism». American Enterprise Institute - AEI (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023-06-17-ին.
- ↑ The New Philistinism. In: American Enterprise Institute - AEI. Abgerufen am 17. Juni 2023 (amerikanisches Englisch).
- ↑ James W. Cornman, Keith Lehrer, George Sotiros Pappas: . Hackett Publishing, 1992, ISBN 0-87220-124-4 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).
- ↑ Eric Rust: . Mercer University Press, 1981, ISBN 0-86554-058-6 (google.de [abgerufen am 17. Juni 2023]).