Վշտի պատ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Վշտի պատ
Հուշարձանը բացման օրը, 30 հոկտեմբերի, 2017 թվականի
Քարտեզ
Քարտեզ
Տեսակհուշարձան
Բարձրություն6 մետր
Երկիր Ռուսաստան
ԲնակավայրՄոսկվա
Նյութբրոնզ, գրանիտ և քար
Ներկա վիճակկանգուն
կայք
 Wall of Grief Վիքիպահեստում

Վշտի պատ (ռուս.՝ Стена скорби), քաղաքական բռնաճնշումների զոհերին նվիրված հուշարձան՝ ստեղծված քանդակագործ Գեորգի Ֆրանգուլյանի և ճարտարապետ Անդրեյ Ֆրանգուլյանի կողմից։ Գտնվում է Մոսկվայի Սադովոե կոլցո պողոտայի մոտ՝ Սադովայա-Սպասկայա փողոցի ու Ակադեմիկոս Սախարովի պողոտայի հատման վայրում։

Նմանատիպ հուշարձան ստեղծելու գաղափարն առաջացել է 1960-ական թվականներին՝ Ստալինի անձի պաշտամունքի մերկացումից ու բռնաճնշման ենթարկվածների իրավունքների վերականգնման գործընթացի սկսվելուց հետո, սակայն հետագայում մոռացվել է մինչև «Սոլովեցկի քարի» տեղադրումը Լուբյանկա հրապարակում 1991 թվականին։ Բռնաճնշումների զոհերի հիշատակին նվիրված լիարժեք հուշահամալիրի ստեղծումը երկար ժամանակ եղել է Ռուսաստանի Դաշնության նախագահին կից Մարդու իրավունքների խորհրդի ղեկավար Միխայիլ Ֆեդոտովը։ Վերջապես 2014 թվականին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը Մոսկվայի քաղաքապետ Սերգեյ Սոբյանինին հանձնարարել է տեղադրել հուշարձան Մարդու իրավունքների խորհրդի անդամ Սերգեյ Կարագանովի առաջարկի հիման վրա։

2015 թվականին անցկացվել է մրցույթ հայտնի իրավապաշտպանների, հասարակական ու պետական գործիչների մասնակցությամբ, որում հաղթել է քանդակագործ Գեորգի Ֆրանգուլյանի ներկայացրած հուշարձանի նախագիծը, որը հետագայում հաստատվել է նախագահական հրամանով։ Հուշարձանի կանգնեցման համար ծախսվել է 460 միլիոն ռուբլի, որի մեծ մասը հատկացրել են Մոսկվայի իշխանությունները, իսկ մնացածը հավաքվել է հանգանակությամբ, որին մասնակցել են ինչպես հայտնի անձինք, այնպես էլ երկրի հասարակ բնակիչներ։ Հուշարձանը, որի վրա քանդակագործն աշխատել է իր որդու՝ ճարտարապետ Անդրեյ Ֆրանգուլյաի հետ, ստեղծվել է մեկ տարում և տեղադրվել 2017 թվականի օգոստոս-սեպտեմբերին։ Նույն թվականի հոկտեմբերի 30-ին տեղի է ունեցել հուշարձանի բացման արարողությունը, որին մասնակցած Վլադիմիր Պուտինը նշել է, թե կատարվածը չպետք է կրկնվի։

Հուշարձանը կառուցված է բրոնզից ու քարից։ Այն վեց մետր բարձրությամբ ու 35 մետր երկարությամբ երկկողմանի խորաքանդակ է, որի վրա ներկայացված են բազմաթիվ անդեմ մարդկային կերպարներ, որոնք խորհրդանշում են բռնաճնշումների մասշտաբայնությունը։ Ֆիգուրների միջը որոշ տեղերում գտնվում են դռների լուսաճեղքեր, որոնց միջով անցնելով՝ հուշարձանի այցելուն կարող է իրեն զգալ բռնաճնշման ենթարկվածի դերում և գիտակցել մարդկային կյանքի արժեքը։ Խորաքանդակի եզրերը երկու կողմից ներկայացնում են քարետախտակներ, որոնց վրա 22 լեզուներով գրված է՝ «Հիշի՛ր» (ռուս.՝ «Помни»)։ Հուշարձանի դիմաց տարածվող հրապարակը ծածկված է կալանավայրերից ու զանգվածային գնդակահարությունների վայրերից, ԳՈՒԼԱԳԻ ճամբարներից բերված քարերով։ Մի քանի գրանիտե սյուների վրա տեղադրված լուսարձակների շնորհիվ ստեղծվում է տպավորություն, թե մարդկային հոգիները թռչում են դեպի երկինք, իսկ յուրօրինակ արգելափակիչ կարճասյուներն այցելուներին ստիպում են հուշարձանին մոտենալ տողաններով, ինչպես տանում էին գնդակահարության։ Հրապարակը եզերապատված է գրանիտե սալերով, հուշարձանը շրջապատված է քարերով, որոնց վրայով ջուր է հոսում, նրա շուրջը տնկված են եղևնիներ։

Պատմական համատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոլովեցկի քարը Մոսկվայում

Ընկերներն առաջարկում են հավերժացնել կուսակցության ու պետության ղեկավարների հիշատակը, որոնք դարձել են չհիմնավորված բռնաճնշումների զոհ անձի պաշտամունքի տարիներին։ Մենք այդ առաջարկը համարում ենք ճիշտ։ [...] Գուցե պետք է հուշարձան կանգնեցնել Մոսկվայում, որպեսզի հավերժացնենք Կամայականության զոհ դարձած ընկերների հիշատակը։

Խրուշչովը ԽՄԿԿ XXII համագումարում[1]

Բռնաճնշումների զոհերի հուշարձանի գաղափարն առաջ է քաշել ԽՄԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար Նիկիտա Խրուշչովը 1961 թվականին՝ կուսակցության XXII համագումարում, որից առաջ՝ XX համագումարից, սկսվել էր պայքարը Ստալինի անձի պաշտամունքի դեմ։ Դեռ Խրուշչովի իշխանության ժամանակ, որը սահմանափակվում էր միայն «հավատարիմ լենինյանների» ու «կուսակցականների» հիշատակը հարգելով, այդ գաղափարը «լռության է մատնվել» է, իսկ Լեոնիդ Բրեժնևի իշխանության գալուց հետո ընդհանրապես մոռացվել է, երբ ավարտին են մոտեցել այսպես կոչված «հալոցքն» ու բռնաճնշումների ենթարկվածների իրավունքների վերականգնման գործընթացը։ Հուշարձանի ստեղծման հարցին կրկին անդրադարձ է կատարվել 1980-ական թվականների վերջին ու 1990-ական թվականների սկզբին՝ կապված վերակառուցման հետ։ 1987 թվականին ստեղծվել է ԽՄԿԿ կենտկոմի քաղբյուրոյի հանձնաժողով, որ պետք է զբաղվեր քաղաքական բռնաճնշումների հետ կապված լրացուցիչ նյութերի ուսումնասիրմամբ, ինչի արդյունքում 1987-1990 թվականներին հրապարակվել են Քաղբյուրոյի «Բռնաճնշումների զոհերի հուշարձանի կանգնեցման մասին» 1988 թվականի հուլիսի 4-ի որոշումը և «30-40-ական թվականների ու 50-ական թվականների սկզբի քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի հավերժացման մասին» 1989 թվականի հունիսի 28-ի որոշումը։ 1990 թվականին դեմոկրատական կարգով ընտրված առաջին Մոսսովետը որոշել է հուշարձան տեղադրել Լուբյանկայում՝ ուղիղ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի շենքի դիմաց։ «Մեմորիալ» կազմակերպության ակտիվիստների մասնակցությամբ և Մոսկվայի կառավարության հատկացրած գումարով մեծ գրանիտե գլաքար է բերվել Արխանգելսկի մարզից՝ նախկին Սոլովեցկի հատուկ նշանակության ճամբարի տարածքից։ 1990 թվականի հոկտեմբերի 30-ին (Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի օրը) տեղի է ունեցել հուշարձանի հանդիսավոր բացումը, որ կոչվել է «Սոլովեցկի քար»։ Հետագայում զանգվածային գնդակահարությունների վայրերում, նախկին ճամբարների ու հատուկ բնակավայրերի տարածքներում բացվել են հարյուրավոր հուշարձաններ (կոթողներ, հիմնաքարեր, հուշատախտակներ, խաչեր, ժամատներ և այլն)։ Դրանցից առավել հայտնի են «Սոլովեցկի քարն» ու «Սֆինքսները» «Կրեստիի» դիմաց՝ Սանկտ Պետերբուրգում, «Վշտի դիմակը» Մագադանում, «Տոտալիտարիզմի մոլոքը» Լևաշովոյում, Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հուշարձանը Ուֆայում, «Կատին» և «Մեդնոե» հուշահամալիրները, ինչպես նաև «Վերջին հասցե» նախագծի ընթացքում տեղադրված բազմաթիվ հուշատախտակները Ռուսաստանի տարբեր քաղաքներում[2][3][4][5]։

Ստեղծում և ճակատագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախապատրաստում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների խորհրդի նիստ 2014 թվականին

Իրավապաշտպանները, այդ թվում նաև Ռուսաստանի Դաշնության նախագահին կից քաղաքացիական հասարակության ու մարդու իրավունքների խորհրդի նախագահ Միխայիլ Ֆեդոտովը երկար տարիներ պայքարել են Մոսկվայում քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան տեղադրելու որոշման ընդունման համար[6]։ Դեռ 2001 թվականին, երբ Ռուսաստանի նախագահը Դմիտրի Մեդվեդևն էր, Մարդու իրավունքների խորհրդի նիստում «Մեմորիալ» կազմակերպության ղեկավար Արսենի Ռոգինսկին «Տոտալիտարիստական վարչակարգի զոհերի հիշատակի հավերժացման ու ազգային հաշտության» նախագծի առիթով ասել է, թե այդ ազգային ծրագրի իրականացման համատեքստում «շատ կարևոր է հասարակական հուշարձանը, բայց կենտրոնական հուշարձանը, օրինակ՝ Մոսկվայում, ես համոզված եմ, պետք է կանգնեցվի պետության կողմից և պետության անունից, որպեսզի այն արտացոլի պետության վերաբերմունքն այդ խնդրի նկատմամբ։ Դա վերաբերում է Մոսկվային։ Կենտրոնական հուշարձան»[7]։ Այդ ժամանակ էլ խորհրդի անդամ Սերգեյ Կարագանովը նշել է պետության աններելի անգործությունը տոտալիտարիստական անցյալի հաղթահարման ոլորտում, քանի որ «դաշնային իշխանությունները չեն մասնակցում տոտալիտարիստական վարչակարգի զոհերի հիշատակի հավերժացմանը» և «մենք ընդհանրապես չունենք ազգային պետական հուշարձան»[8]։ Նույն թվականին Մեդվեդևը հանձնարարել է ստեղծել «աշխատանքային խումբ քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի հավերժացմանն ծրագրի իրականացմանն ուղղված առաջարկների նախապատրաստման համար»[9], որի խնդիրն էր, ըստ Ֆեդոտովի, նոր հուշահամալիրների ստեղծումը մասնավորապես Մոսկվայում[10]։ 2014 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Կարագանովը Ֆեդոտովի աջակցությամբ Մարդու իրավունքների խորհրդի նիստում, որ կայացել է Կրեմլում, Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին է ներկայացրել բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի հավերժացմանն ծրագրիպատրաստի նախագիծը՝ առաջարկելով Մոսկվայում կանգնեցնել համապատասխան հուշարձան, քանի որ նախկին ԽՍՀՄ բազմաթիվ պետությունների մայրաքաղաքներում կան նմանատիպ հուշարձաններ, իսկ Մոսկայում միայն Սոլովեցկի քարն է[11][12]։ Դեկտեմբերի 2-ին այս նիստի արդյունքների հիման վրա Վլադիմիր Պուտինն ստորագրել է հանձնարարություն, որ Մոսկվայի կառավարությունը նախագահական վարչակազմի ու Մարդու իրավունքների խորհրդի հետ միասին ներկայացնի առաջարկներ բռնաճնշումների զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձանի տեղադրման վայրի ու նախագծի վերաբերյալ. պատասխանատու են նշանակվել Մոսկվայի քաղաքապետ Սերգեյ Սոբյանինն ու նախագահի վարչակազմի ղեկավար Սերգեյ Իվանովը[13][14]։ Դեկտեմբերի 31-ին Կրեմլի կայքում հայտարարվել է, որ Մոսկվայի կառավարության հետ «սկզբունքային համաձայնություն է ձեռք բերվել քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հուշարձանի տեղադրման վայրի վերաբերյալ»[15]։

Մրցույթ և ցուցահանդեսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2015 թվականի հունվարի 12-ին Կարագանովը հայտնել է, որ աշխատանքային խումբը դիտարկել է հուշարձանի վերաբերյալ բազմաթիվ առաջարկներ՝ եզրակացնելով, որ այն պետք է տեղադրել Սադովոե կոլցո և Սախարովի պողոտաների հատման վայրում պետական ու ժողովրդի հանգանակած գումարով, իսկ մրցույթը պետք է կազմակերպի ԳՈՒԼԱԳ-ի պատմության պետական թանգարանը[16]։ Մրցույթի անցկացման նախաձեռնող խումբը գլխավորել են մարդու իրավունքների գծով լիազոր Էլլա Պամֆիլովան և Հասարակական պալատի քարտուղար Ալեքսանդր Բրեչալովը, իսկ նրա կազմում ընդգրկվել են իրավապաշտպաններ Լյուդմիլա Ալեքսեևան, Ալեքսեյ Սիմոնովը, Ալլա Գերբերը, Արսենի Ռոգինսկին, Ալեքսանդր Բրոդը, Պետական դումայի մշակույթի կոմիտեի նախագահ Ստանիսլավ Գովորուխինը, Հասարակական պալատի անդամ բանաստեղծ Անդրեյ Դեմենտևը, «Ռեաբիլիտացվածների ռուսական ասոցիացիայի» ղեկավար Ալեքսեյ Եսաուլովը, Ուկրաինայում Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Վլադիմիր Լուկինը, ռեժիսորներ Պավել Լունգինը և Գլեբ Պանֆիլովը, «ԽՍՀՄ-ում ծնվածներ» (ռուս.՝ «Рождённые в СССР») նախագծի ղեկավար Սերգեյ Միրոշնիչենկոն, «Новая газета» պարբերականի գլխավոր խմբագիր Դմիտրի Մուրատովը, Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսաստանի ազգային գրադարանին կից «Վերադարձված անուններ» (ռուս.՝ «Возвращённые имена») կենտրոնի ղեկավար Անատոլի Ռազումովը, ԳՈՒԼԱԳ-ի թանգարանի տնօրեն Ռոման Ռոմանովը և Ռուսաստանի ժամանակակից պատմության թանգարանի տնօրեն Իրինա Վելիկանովան[17]։ Հունվարի 15-ին Պանֆիլովան հայտնել է, որ Պուտինը հավանության է արժանացրել հուշարձանը Սախարովի պողոտայի մոտ տեղադրելու առաջարկը[18][19]։

Հուշարձանի մրցույթն սկսել է 2015 թվականի փետրվարի 11-ին. հայտերի ընդունումը պետք է շարունակվեր մինչև մայիսի 5-ը[20], սակայն ժամկետը երկարաձգվել է մինչև մայիսի 15-ը[21][22]։ Երեք լավագույն աշխատանքների հեղինակների համար նախատեսված էին դրամական պարգևներ. առաջին տեղի համար՝ 350 հազար ռուբլի, երկրորդ տեղին՝ 300 հազար, երրորդին՝ 250 հազար[20]։ Մայիսի 21-ին մրցույթի փորձագիտական խորհուրդը ՌԴ նկարիչների միության նախագահ Անդրեյ Կովալչուկի գլխավորությամբ սկսել է ներկայացված 337 աշխատանքների քննարկումը[23]։ Մշակույթի գործիչներից ու իրավապաշտպաններից կազմված ժյուրիի կազմում Պանֆիլովայից, Ֆեդոտովից, Բրեչալովից, Լուկինից, Ալեքսեևայից, Կարագանովից, Ռոգինսկուց, Ռոմանովից, Մուրատովից, Լունգինից, Սիմոնովից, Վելիկանովայից, Գովորուխինից, Գերբերից, Միրոշնիչենկոյից, Եսաուլովից, Ռազումովից բացի ընդգրկված էին Սոլժենիցինի հիմնադրամի նախագահ Նատալյա Սոլժոնիցինան, գրող Դանիիլ Գրանինը, Ռուսաստանի ԳԱ ռուսական պատմության ինստիտուտի առաջատար մասնագետ Գալինա Իվանովան, Դաշնության խորհրդի անդամ Ելենա Աֆանասևան, Ռուսաստանի գրողների միության նախագահ Վալերի Գանիչևը, Պետդումայի պատգամավոր կինոռեժիսոր Վլադիմիր Բորտկոն[24][25]։ Որպես փորձագետներ հանդես են եկել Մոսկվա քաղաքի մշակույթի դեպարտամենտի ղեկավար Ալեքսանդր Կիբովսկին, Մոսկվայի գլխավոր ճարտարապետ Սերգեյ Կուզնեցովը, Մոսկվայի քաղաքային դումայի հուշարձանային արվեստի գծով հանձնաժողովի նախագահ Լև Լավրենովը և մշակույթի հանձնաժողովի նախագահ Իգոր Գուրովիչը, Ռուսաստանի ճարտարապետների միության նախագահ Անդրեյ Բոկովը, Մոսկվայի ճարտարապետական ինստիտուտի ռեկտոր Դմիտրի Շվիդկովսկին[24]։ Մրցույթին իրենց աշխատանքներն էին ուղարկել Ռուսաստանի վաստակավոր նկարիչներ, քանդակագործներ, ճարտարապետներ, ճարտարապետական տարբեր բյուրոների, նախագծային արվեստանոցների, դիզայնի ստուդիաների ու ստեղծագործական միությունների ներկայացուցիչներ[26]։ Քանդակագործ Գեորգի Ֆրանգուլյանի աշխատանքը, ըստ լրագրողների գնահատականների, եղել է մրցույթի առաջատարների թվում, իսկ նա ինքը նշել է, թե չնայած նոր հուշարձանի տեղադրմանը, «Սոլովեցկի» քարը «միշտ կմնա սուրբ, ու նրան ոչ ոք ձեռք չի տա»[27]։

Պուտինի հրամանը «վշտի պատ» հուշարձանի մասին

Սեպտեմբերի 17-ին Մոսկվայի թանգարանում ներկայացվել են քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հուշարձանի 336 նախագծերը[28]։ Ցուցահանդեսը պետք է ավարտվեր հոկտեմբերի 7-ին[29], սակայն հետո ժամկետը երկարաձգվել է մինչև հոկտեմբերի 18[30]։ Սեպտեմբերի 22-ին հուշարձանի ստեղծման վայր են այցելել Մոսկվայի քաղաքապետ Սերգեյ Սոբյանինն ու նախագահի վարչակազմի ղեկավարի առաջին տեղակալ Վյաչեսլավ Վոլոդինը[31]։ Սեպտեմբերի 23-ին հայտարարվել է, որ մրցույթի հաղթող է դարձել Գեորգի Ֆրանգուլյանի «Վշտի պատ» նախագիծը, երկրորդ տեղն զբաղեցրել է Սերգեյ Մուրատովի «Պրիզման», երրորդ տեղը՝ Ելենա Բոչարովայի «Բզկտված ճակատագրեր» (ռուս.՝ «Разорванные судьбы») աշխատանքը[32][33][34][35][36][37][38][39]։ Սեպտեմբերի 30-ին Վլադիմիր Պուտինն ստորագրել է հրաման հուշարձանի կանգնեցման մասին[40][41][42]։ Ավելի ուշ Ֆեդոտովը քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձանի կանգնեցման որոշումը համարել է տարվա բեկում (ռուս.՝ «прорыв год»)[43][44]։

Մրցույթի ավարտից հետո կազմակերպվել է շարժական ցուցահանդես տասը լավագույն նախագծերի ու «Վշտի պատի» մանրակերտի համար, որը 2016 թվականի սեպտեմբերի 27-ին բացվել է Եկատերինբուրգի Ելցին-կենտրոնում[45][46], նոյեմբերի 10-ին՝ Նալչիկում՝ Կաբարդիոն-Բալկարիայի կերպարվեստի թանգարանում[47][48][49], դեկտեմբերի 26-ին՝ Չերկեսկի պատկերասրահում[50][51][52], 2017 թվականի հունվարի 20-ին՝ Ստավրոպոլի պետական թանգարան-արգելոցում[53][54], մարտի 10-ին՝ Մագասում՝ Ինգուշական պետական համալսարանում[55][56][57], ապրիլի 13-ին՝ Վլադիկավկազում՝ Հյուսիսային Օսիայի-Ալանիայի Հանրապետության ազգային գրադարանում[58][59][60], ինչպես նաև Իրկուտսկի մարզային գիտական գրադարանում[61][62], մայիսի 10-ին՝ Գրոզնիում՝ Չեչենական Հանրապետության ազգային թանգարանում[63][64][65], հունիսի 7-ին՝ Մագադանի մարզային երկրագիտական թանգարանում[66][67]։

Ֆինանսավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշարձանի ընդհանուր արժեքը կազմել է 460 միլիոն ռուբլի, որից 300 միլիոնը հատկացվել է Մոսկվայի քաղաքային բյուջեից, իսկ մնացած 160 միլիոնի հավաքումը հանձնարարվել է Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի հավերժացման հիմնադրամին[68]։ Ինչպես նշել է Կարագանովը, գումարի այդքան մեծ լինելը պայմանավորված է «հուշարձանի հսկայական չափերով ու թանկարժեք նյութերով»[69]։ Քանի որ հիմնական ֆինանսավորումը եղել է պետական միջոցներով[70], Կարագանովը հայտարարել է, որ դա ռուսական պետության պարտականությունն է, որովհետև նա «իրավահաջորդն է նրա, որի անունից հետապնդել ու ոչնչացրել են մարդկանց»[71], սակայն կազմակերպվել է նաև հանգանակություն[72], որն սկսվել է 2015 թվականի հոկտեմբերի 8-ին ԳՈՒԼԱԳ-ի պատմության թանգարանի նախաձեռնությամբ[73]։ Ֆեդոտովը փոխանցել է 2015 թվականին իր հոր՝ Ալեքսանդր Մենի ստացած մրցանակի հետ տրված դրամական պարգևը՝ 100 հազար ռուբլի[74], ինչպես նաև Եգոր Գայդարի մրցանակի մի մասը՝ մեկ միլիոն ռուբլի[75], իսկ Վոլոդինը փոխանցել է իր մեկ ամսվա աշխատավարձը՝ 398 հազար ռուբլի[76]։ Չեչնիայի ղեկավար Ռամզան Քադիրովը հատկացրել է 5 միլիոն ռուբլի[77], ընդ որում՝ նա ինքն էր 2008 թվականին հանձնարարել քանդել 1944 թվականի տեղահանության զոհերի հուշարձանը Գրոզնիում[78]։ Ինգուշեթիայի ղեկավար Յունուս բեկ Եվկուրովը փոխանցել է իր մեկ ամսվա աշխատավարձը[79], որ կազմել է 79 հազար ռուբլի[80], իսկ Ինգուշեթիայից ընտրված Պետդումայի պատգամավոր մեկենաս Ալիխան Խարսիևը փոխանցել է երկու միլիոն[81]։

«ԶԼՄ-ներում նախագծի մասին ինֆորմացիայի անբավարարության պատճառով» Մինչ 2017 թվականի հուլիս հավաքվել է ընդամենը 32 միլիոն ռուբլի, ինչից հետո պահանջված գումարը լրացրել են քաղաքային իշխանությունները[82][83][84]։ Նախկինում Ֆեդոտովն արդեն նշել էր դաշնային հեռուստաալիքների «բացարձակ արհամարհական վերաբերմունքը» ռուսների շրջանում բռնաճնշումների հիշատակի հավերժացման թեմայի նկատմամբ[85], ինչպես նաև ռուսական խոշորագույն բանկերին կոչ էր արել միանալ նվիրատվությունների հավաքման կազմակերպմանը[86]։ Նա նաև նշել է, թե եթե ամեն մի ռուս տար գոնե մեկ ռուբլի, ապա անհրաժեշտ գումարը կհավաքվեր[87]։ Դրա հետ միաժամանակ, վճարման համակարգերի միջոցով գումարներ են փոխանցել երկրի շարքային բնակիչները՝ յուրաքանչյուրը 100, 500 կամ 1000 ռուբլի[88]։ Մի տղամարդ նվիրել է բրոնզի ձուլակտոր, որ ներառվել է հուշարձանի կոմպոզիցիայի կազմում, իսկ մի կին վերաձուլման է տվել մի ամբողջ պարկ բրոնզե մետաղադրամներ, որոնցով վճարել էին իր նկարիչ ամուսնու աշխատավարձը 1990-ական թվականներին[80][89]։ Ռոստովի մարզ Կիրովսկայա ստանիցայի Վասիլի Վիլյամսի անվան № 3 հանրակրթական դպրոցն իր աշակերտների ու նրանց ծնողների հետ միասին հատկացրել է 75 հազար ռուբլի[90][91]։ Արդյունքում մինչև հուշարձանի բացումը ժողովրդի հանգանակած գումարի չափը կազմել է 45 միլիոն ռուբլի[92][93]։

Տեղադրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների խորհրդի նիստ 2016 թվականին

Քանդակագործ Գերոգի Ֆրանգուլյանը հուշարձանի վրա աշխատել է իր որդու՝ ճարտարապետ Անդրեյ Ֆրանգուլյանի հետ միասին[94], իսկ նախագծման ու տեղադրման աշխատանքների համար սկզբնապես նախատեսվել էր մեկուկես տարի[95]։ 2016 թվականի մարտի 23-ին Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի հավերժացման ուղղությամբ պետական քաղաքականության հայեցակարգի իրականացմանն ուղղված գործունեության կոորդինացման միջգերատեսչական աշխատանքային խմբի նիստում Գեորգի Ֆրանգուլյանը պատմել է հուշարձանի կոնցեպցիայի մասին, ինչպես նաև նշել է, որ դեռ չի կարողացել ձեռնամուխ լինել դրա ստեղծման հիմնական աշխատանքներին ձևական խնդիրների պատճառով, իսկ սահմանված ժամկետը մոտենում է ավարտին[96]։ Ապրիլի 2-ին հուշարձանի ստեղծման գործընթացին ծանոթացել են խմբի անդամները, ինչպես նաև լրագրողներ զանգվածային լրատվամիջոցներից[97][98][99]։ Հոկտեմբերի 27-ին Վոլոդինն ու Ֆեդոտովն այցելել են Ֆրանգուլյանի արվեստանոց, որտեղ ծանոթացել են հուշարձանի վրա կատարվող աշխատանքների ընթացքին[100][101]։ Ծրագրվում էր, որ հուշարձանի բացումը տեղի կունենա հոկտեմբերի 30-ին[20], ինչպես նշել է Մոսկվա քաղաքի մշակույթի դեպարտամենտի ղեկավար Սերգեյ Կապկովը[102], սակայն դեկտեմբերի 8-ին Մարդու իրավունքների խորհրդի՝ Կրեմլում տեղի ունեցած նիստի ժամանակ Ֆեդոտովը հայտնել է, որ հուշարձանի բացումը նախատեսված է հաջորդ տարվա հոկտեմբերի 30-ին և Պուտինին խնդրել է նշել այդ օրն իր աշխատանքային գրաֆիկում[103][104]։ Հոկտեմբերի 30-ն ընտրվել է այն պատճառով, որ հենց այդ օրն է Ռուսաստանում նշվում Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի օրը[105]։ Հետագայում Ֆեդոտովը խորհրդանշական է համարել այն, որ հուշարձանի բացումը տեղի կունենա 2017 թվականին, այսինքն հարյուր տարի անց 1917 թվականի հեղափոխությունից, երբ էլ սկսվել են քաղաքական բռնաճնշումները[106]։

...Մենք արդեն ունենք պետական հուշարձան, ճիշտ է, հասարակական մասնակցության մեծ մասնաբաժնով։ Պետությունն ի դեմս Մոսկվայի կառավարության ներդրել է 300 միլիոն ռուբլի։ Բայց երբ դուք կնայեք այդ հուշարձանին, դուք կասեք, որ իրականում այն ավելի թանկ արժե։ Սա հսկայական կառույց է, սա բրոնզե երկկողմանի խորաքանդակ է, որ ունի 30 մետր երկարություն և 6 մետր բարձրություն։ Այն ֆիգուրները, որ այնտեղ կան, նրանք դիմազրկված են։ Ինձ հարցրել են. «Իսկ ինչո՞ւ այստեղ չկան դիմանկարներ»։ Ես ասում եմ. «Ո՞ւմ դիմանկարները»... Ախր դրանք միլիոնավոր մարդիկ են...

Մարդու իրավունքների խորհրդի նախագահ Միխայիլ Ֆեդոտով[107]

Մինչ 2017 թվականի փետրվարի 6-ը Ֆրանգուլյանի արվեստանոցում հուշարձանը մոնտաժվել է իր չափերի երկու երրորդի չափով[108]։ Մինչ փետրվարի 17-ն ավարտվել է կոմպոզիցիայի ծեփումը կավով, ապա սկսվել է հուշարձանի հավաքումն ու ձուլումը բրոնզից[109]։ Մայիսի 19-ին սկսվել են աշխատանքները հուշարձանի տեղադրման վայրում[110]։ Մայիսի 30-ին տեղի է ունեցել շրջագայություն լրագրողների համար Խիմկիում գտնվող ձուլման ցեխում, որտեղ կատարվում էին հուշարձանի ձուլման ու եռակցման աշխատանքները[111][112]։ Օգոստոսի 6-ին հուշարձանների տասնմեկ մասերից առաջինը տեղափոխվել է Սադովոե կոլցո, ինչից հետո սկսվել է հուշարձանի մոնտաժումը[113][114]։ Օգոստոսի 8-ին տեղադրվել է երկրորդ մասը[115]. տեղադրման աշխատանքները կատարվել են 50 տոննանոց ամբարձիչ կռունկով 20-30 բանվորների մանսակցությամբ[116], որոնց թվում կային նաև տնտեսական պատճառով արտագաղթածներ ԽՍՀՄ նախկին երկրներից[117]։ Տեղադրման աշխատանքներն ընթացել են գրեթե ամեն օր[118] և ավարտվել օգոստոսի 16-ին, ինչից հետո կատարվել են հիմքի լցման, քարերը շարելու, գունամշակման, բրոնզե կարերի (որոնց երկարությունը հասել է երկու կիլոմետրի[69]) եռակցման ու այլ աշխատանքներ[119]։ Օգոստոսի 21-ին շինարարական հրապարակում եղել է Սերգեյ Սոբյանինը, որը հայտնել է, որ հուշարձանի հիմնական տարրերն արդեն հավաքված են[120], իսկ օգոստոսի 29-ին աշխատանքների անցկացման վայր են այցելել քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի հավերժացման աշխատանքային խմբի անդաները[121]։ Մոսկվայի քաղաքապետի կայքում նշվել է, որ հուշարձանի տեղադրումն իրականցվում է «Իմ փողոցը» ծրագրին համապատասխան, որի շրջանակներում 2017 թվականին բացվել էր նաև Միխայիլ Կալաշնիկովի հուշարձանը[122]։

Բացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշարձանի բացմանը, որը տեղի է ունեցել 2017 թվականի սեպտեմբերի 30-ին, մասնակցել են Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը, Մոսկվայի քաղաքապետ Սերգեյ Սոբյանինը, Մոսկվայի ու համայն Ռուսիո պատրիարք Կիրիլը, Մարդու իրավունքների խորհրդի նախագահ Միխայիլ Ֆեդոտովը, Դաշնության խորհրդի անդամ Վլադիմիր Լուկինը, քանդակագործ Գեորգի Ֆրանգուլյանը, Մարդու իրավունքների խորհրդի անդամներ[123][124][125][126][127][128]։ Դրանից առաջ Պուտինը Կրեմլում կայացած Մարդու իրավունքների խորհրդի նիստում նշել էր, թե «հուշարձանի բացումը հատկապես արդիական է հեղափոխության 100-ամյակի տարում։ Հույս ունեմ, որ այդ ամսաթիվը մեր հասարակության կողմից կընդունվի որպես քաշված գիծ դրամատիկական իրադարձությունների տակ, որոնք բաժանել են երկիրն ու ժողովրդին, կդառնա այդ պառակտման հաղթահարման խորհրդանիշ, փոխադարձ քաշալերման ու մեր պատմությունն այնպիսին ընդունելու խորհրդանիշ, ինչպիսին այն կա իր մեծ հաղթանակներով ու ողբերգական էջերով»[129][130]։ Սակայն նախագահի պաշտոնական կայքում տեղադրված պաշտոնական սղագրությունում[131][132], «поощрение» (հայերեն՝ «քաջալերում, խրախուսում») բառի փոխարեն գրվել է «прощение» (հայերեն՝ «ներում»)[133]։

Հենց նիստից Պուտինը Մարդու իրավունքների խորհրդի ներկա անդամների հետ միասին ավտոբուսով մեկնել է հուշարձանի մոտ[134][135][136][137]։ Հուշարձանի բացման արարողությունները կայացել է բացված անձրևանոցների ներքո քամու և անձրևի պատճառով[138][139][140]։ Բացմանը ներկա են եղել նաև պետական պաշտոնյաներ, իրավապաշտպաններ, պատմաբաններ, մշակույթի գործիչներ և հոգևորականներ, ընդհանուր առմամբ շուրջ հարյուր մարդ, ինչպես նաև մի շարք նախկին քաղաքական կալանավորներ, այլ անձինք[135][141][142][143]։ Բացելով հուշարձանը՝ Պուտինն ասել է, թե «քաղաքական բռնաճնշումները դարձել են ողբերգություն մեր ամբողջ ժողովրդի, ողջ հասարակության համար, դախան հարված մեր ժողովրդին, նրա արմատներին, մշակույթին, ինքնագիտակցությանը», և «այս սրսափելի անցյալը չի կարելի ջնջել մեր ազգային հիշողությունից և առավել ևս չի կարելի ոչնչով արդարացնել», քանի որ նրա հետևանքները մենք զգում ենք մինչ օրս։ Մեր պարտքն է թույլ չտալ մոռացում», այդ մռայլ դեպքերի հիշողությունը, հստակությունն ու միանշանակությունը հզոր նախազգուշացում են դրանց կրկնվելուց»[144][145]։ Ռուսաստանի նախագահի ու պատրիարքի ելույթներից հետո իր խոսքն է ասել Լուկինը, որը եղել է միակ մարդը, որն իր ելույթում նշել է բռնաճնշումների կազմակերպիչների անունները[141][146]։ Ապա տեղի է ունեցել լռության րոպե, որից հետո երգչախումբը կատարել է սգո երգ, ապա հավաքվածները ծաղիներ են դրել հուշարձանի մոտ[135][141][142]։ Նոյեմբերի 1-ին ԳՈՒԼԱԳ-ի պատմության թանգարանում տեղի է ունեցել համերգ՝ նվիրված «Վշտի պատի» ստեղծմանն ու կանգնեցմանը[147]։

Կոմպոզիցիա և սիմվոլիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իմ «Վշտի պատն» այլաբանություն է, կերպար։ Նրանում կան դուրս հանված ֆիգուրներ, նրանք կազմում են անցումներ հուշարձանի մեջ, ամեն ոք կարող է կանգնել գնացածների շարքում կամ անցնել նրա միջով։ Սա սանր է, որ անցել է երկրով՝ ոմանց թողնելով կենդանի։ Եվ մենց ցանկացած պահի կարող ենք կանգնել այս շարքում և մեր մաշկի վրա զգանք, թե ինչ է եղել դա։

Քանդակագործ Գեորգի Ֆրանգուլյանը հուշարձանի մասին[94]
Արտաքին պատկերներ
«Վշտի պատ» հուշարձանը՝ նկարված օդից

Հուշարձանը տեղակայված է 5,4 հազար քառակուսի մետր մակերես ունեցող հրապարակում, որ գտնվում է Սադովոե կոլցոյի ներքին կողմում՝ Սադովայա-Սպասսկայա փողոցի և Ակադեմիկոս Սախարովի պողոտայի հատման վայրում, քանի որ այդ վայրը կարևոր դեր է ունեցել ռուսական դեմոկրատիայի համար[148][149][150]։ Վեց մետր բարձրություն և 36 մետր երկարություն ունեցող հուշարձանը երկկողմանի խորաքանդակ է 80 տոննա բրոնզից, որ ներկայացնում է կարծես թե դեպի վեր թռչող սխեմատիկ կատարված միաժամանակ հարթ և ծավալային մարդկային ֆիգուրներ, որոնց թիվը կազմում է շուրջ վեց հարյուր։ Նրանք կարծես քարացել են շարժման պահին որպես անցյալում բռնկված ողբերգության մի կադր։ Այդ մարդկանց գլուխները թեքված են վար որպես սգո նշան, իսկ մարմինները ներհյուսված են բազմատոննայանոց միաձուլվածքի մեջ, որ խորհրդանշում է աղճատված ճակատագրերի ու ասես կյանքից դուրս նետված մարդկանց ողբերգությունը[36][38][39][148][149][151][152][153]։ Պատի մեջ կան դռների լուսաճեղքեր, որ արված են մարդկային ուրվագծերով. դրանց միջով կարող են անցնել մարդիկ՝ իրենց զգալով անողոք համակարգի զոհերի դերում, ինչպես նաև նրանց, որոնք փրկվել են։ Հուշարձանը, որ նախազգուշացում է ապագա սերունդներին, առաջարկում է գիտակցել ավտորիտարիզմի ողբերգական հետևանքներն ու կյանքի փխրուն լինելը, բացառել անցյալի սխալների կրկնությունը, հասկանալ, որ բռնաճնշումների սանդերքը կարող է կրկին սկսել գործել՝ ճզմելով իր ճանապարհին պատահածներին ու կենդանի մարդկանց վերածելով անդեմ ստվերների[34][36][38][39][148][151][153][154]։ Ֆիգուրների ուրվագծերն մինչև կրունկները հասնող իրենց հագուստներով հիշեցնում են ուղղափառական սրբապատկերների նկարման տեխնիկա[155]։ Պատերի եզրերին՝ քարետախտակների վրա, 22 լեզուներով՝ ԽՍՀՄ նախկին պետությունների 15 լեզուներով, ՄԱԿ-ի հինգ լեզուներով և գերմաներենով՝ Եվրամիության պաշտոնական լեզուներից մեկով, որպես աղոթք գրված է մեկ բառ՝ «Հիշի՛ր»[69][151][156][157]։ Դա առաջարկվել է անձամբ Մարդու իրավունքների խորհրդի նախագահ Ֆեդոտովի կողմից[158]։

Հուշարձանի կողքին տեղադրված գրանիտե մեծաղյուսի վրա գրված է այն մասին, որ այն կանգնեցվել է նախագահ Պուտինի հրամանով[155]։ Կիսաշրջանաձև հուշարձանը շրջանակված է գրանիտե սալերից կառուցված հենապատերով[150], որոնցից մի քանիսի վրա խոշոր մեծատառերով գրված են «Помнить» (հայերեն՝ «Հիշել»), «Знать» (հայերեն՝ «Իմանալ»), «Осудить» (հայերեն՝ «Դատապարտել»), «Простить» (հայերեն՝ «Ներել») բառերը[155]։ Հրապարակի հետին կողմում որպես հենապատ տեղակայված են «լացող» քարեր, որոնց վրայով ջուր է հոսում[36][39]։ Հուշարձանի մոտ տեղադրված են յոթ գրանիտե սյուներ լուսարձակներով, որոնց շողերը՝ ասես մարդկային հոգիներ, ուղղված են դեպի երկինք, իսկ հուշարձանի գիշերային լուսավորությունն կազմակերպված է մեղմ դեղին լույս արձակող հատուկ լամպերով[150][159]։ Առջևում տեղադրված են հատուկ կարճասյուներ, որոնց միջոցով ստեղծվում է տպավորություն, թե մարդիկ հուշարձանին մոտենում են տողաններով՝ քայլելով մեկը մյուսի հետևից[154]։ Հրապարակը եզերապատված է գրանիտե քարերով, իսկ շուրջը տնկված են ծառեր[150]՝ եղևնիներ՝ սիբիրյան ժայռերի նմանակումների համադրությամբ[154]։ Տեղի «նվիրական» լինելու համար, ըստ Ֆրանգուլյանի, դեպի հուշարձան տանող ուղին պատվել է քարերով, որ բերվել են ԳՈՒԼԱԳ-ի ամենահայտնի ճամբարներից[154][160], կալանավայրերից ու զանգվածային գնդակահարությունների վայրերից, նախկին ճամբարների տեղակայման վայրերից, ինչպես նաև այն մարզերից, որոնց բնակչությունը ենթարկվել է բռնի տեղահանության, այդ թվում՝ Պսկովի մարզից[161], Իրկուտսկից[162], Լևաշովոյից[163], Ուխտայից[164], Ինտայից[165], Վորկուտայից[166], Բուտուգիչագից[167], Խաբարովսկի երկրամասից[168], Սմոլենսկի մարզից[169], Բաշկիրիայից[170], Վոլգոլագից[171], Չելյաբինսկի «Ոսկե լեռից»[172], ընդհանուր առմամբ՝ Ռուսաստանի 58 մարզերից[173]։ Բրոնզից, քարից, ջրից կազմված կոմպոզիցիան, ըստ քանդակագործի մտահղացման, լուսավորության հետ միասին վերածվում է «միասնական օրգանիզմի» (ռուս.՝ «единый организм»)[174]։ Հուշարձանի մաս է դարձել նաև նրա հետևում գտնվող Согаз-ի շենքը՝ մի իսկական «կոմոդ», որը, քանդակագործի կարծիքով, «իշխանության ու ծանրաշարժության խորհրդանիշն» է[175][176]։

Ընկալում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշարձանի բացումն ու բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի օրը, ըստ լրագրողների, բավարար չափով չեն լուսաբանվել պետական հեռուստատեսությամբ[177], թեև, ըստ որոշ տվյալների, Կրեմլին սատարող «SERB» ծայրահեղական շարժման ակտիվիստներին, որոնք հայտնի են ընդդիմադիրների վրա կատարված հարձակումներով, հատուկ «զգուշացում» են ստացել ներքին գործերի նախարարությունից, որ այդ օրը չհայտնվեն հուշարձանի մոտ՝ խուսափելու համար ընդհարումներից բարձրաստիճան պաշտոնյաների ներկայությամբ[178]։ Ինչպես նշվել է լրատվամիջոցներում՝ Ռուսաստանի նախագահի կողմից խիստ քննադատվել են բռնաճնշումների դեպքերը, որ տեղի են ունեցել իր կառավարման 18 տարիների ընթացքում[179]։ Միևնույն ժամանակ, ըստ հարցուների՝ Ստալինի ժողովրդականությունը միայն աճում է, ինչին նպաստել է նաև այն, որ հունիսյան իր հարցազրույցում Պուտինն ասել է, թե «Ստալինի չափից դուրս դիվանակացումը» (անգլ.՝ «излишняя демонизация Сталина») Ռուսաստանի վրա հարձակվելու ձևերից մեկն է[180][181][182], ինչը, ըստ քննադատների կարծիքի, արտացոլում է ռուսական իշխանությունների ձգտումը՝ մոռանալ բռնաճնշումների մասին[183], ինչն արտահայտվել է Ռուսաստանի որոշ քաղաքներում «առաջնորդի» արձանների հայտնվելով[184]։

Պատրիարք Կիրիլն ու նախագահ Պուտինը հուշարձանի բացման ժամանակ

Ինչպես գրել են լրագրողները, «Վշտի պատը» դարձել է բռնաճնշումների ենթարկվածների հիշատակին նվիրված առաջին պետական հուշարձանը՝ իսկապես համազգային հուշարձան[185][186][187], թեև ըստ Մոսկվայի քաղաքապետի տեղակալ Լեոնիդ Պեչատնիկովի խոսքերի՝ այն ունեցել է «հակառակորդներ»[93]։ Նրանց շարքում է եղել 38 խորհրդային այլախոհների ու նախկին քաղբանտարկյալների խումբը, այդ թվում՝ Ալեքսանդր Պոդրաբինեկը, Վլադիմիր Բուկովսկին, Իգոր Գուբերմանը, Մուստաֆա Ջեմիլևը և այլք, որոնք բաց նամակում դեմ են հանդես եկել բռնաճնումների ենթարկվածների հիշատակին նվիրված միջոցառումներին «այն իշխանության մասնակցությունը, որը խոսքով զղջում է խորհրդային ռեժիմի զոհերի համար, իսկ գործնականում շարունակում է քաղաքական բռնաճնշումներն ու ճնշում քաղաքացիական ազատությունները երկրում»[188]։ Ինչպես նշվել է լրատվամիջոցներում, ռուսական իշխանությունները համառորեն հերքում են երկրում ինչպես քաղաքական բռնաճնշումների, այնպես էլ նոր քաղբանտարկյալների գոյության փաստը[189][190]։ Ընդ որում՝ հուշարձանի բացումից առաջ տեղի ունեցած Մարդու իրավունքների խորհրդի նիստում լրագրող Ստանիսլավ Կուչերը ներկայացրել է «սողացող խավարամտության» (ռուս.՝ «ползущего мракобесия») մի շարք օրինականեր, այդ թվում՝ Կիրիլ Սերեբրեննիկովի ու Յուրի Դմիտրիևի գործը, «Մաթիլդա» ֆիլմի պատճառով առաջացած իրադրությունը, և նախագահին խնդրել ազատել քաղբանտարկյալներին։ Դրան ի պատասխան Պուտինը խոսել է այն «հիստերիաներից», որ կատարվում են Եվրոպայում ու ԱՄՆ-ում, ապա չի համաձայնել Կուչերի ներկայացրած կոնկրետ դեպքերի հետ, սակայն վերջում խոստացել է մտածել նրա ելույթի ու առաջարկների մասին[191][192][193]։ Դրանից մի քանի օր առաջ Մտավորականության կոնգրեսի անդամները, այդ թվում՝ Լիա Ախեջակովան, Գարրի Բարդինը, Յուրի Բոգոմոլովը, Վլադիմիր վոյնովիչը, Լև Գուդկովը, Անդրեյ Մակարևիչը, Անդրեյ Սմիրնովը, Լյուդմիլա Ուլիցկայան, Էդուարդ Ուսպենսկին, Լև Շլոսբերգը, իրենց հայտարարությունում առանձնացրել են Դմիտրիևին, որը՝ որպես բռնաճնշման ենթարկվածների թաղումների վայրերը գտնելու գործում մեծ ներդրում ունեցած մարդ, չի կարողացել ներկա գտնվել հուշարձանի բացմանը քննչական մեկուսարանում գտնվելու պատճառով[194]։ Ի պատասխան այլախոհների դիմումի՝ Ֆեդոտովը նշել է, որ հուշարձանը նվիրված է միայն խորհրդային ժամանակաշրջանին[195]։ Այնուամենայնիվ, Մտավորականության կոնգրեսի անդամները, այդ թվում՝ Յուրի Սամոդուրովը, Լև Պոնոմարյովը, Իգոր Շելկովսկին, Բորիս Վիշնևսկին, Դենիս Դրագունսկին, Նիկիտա Սոկոլովը, Լև Տիմոֆեևը, Օլեգ Օռլովը, Լյուդմիլա Ալեքսեևան, Վալերի Բորշչյովը, Յուլի Կիմը, շուտով պատարաստել են նամակ, որում ասվել է, թե ցավոք հուշարձանի վրա գոնե ամենափոքր տեղը չի գտնվել ցույց տալու համար, որ մարդիկ, այդ թվում նաև բռնաճնշման ենթարկվածների սերունդները, դատապարտում են այն «մարդասպան-իշխանությանն ի դեմս երկրի այն ղեկավարների և այն անձանց ու մարմինների, որոնք արտոնել, կազմակերպել, իրականացրել են այդ բռնաճնշումները»[196]։

Քննադատները նշել են, որ Սախարովի պողոտան հարմար չէ «Վշտի պատի» համար[197][198], որը պետք է կանգնեցվեր «հենց Լուբյանկայում՝ դրանով գոտևորելով ԱԴԾ-ն, որպեսզի բոլոր այնտեղ աշխատողները անցնեն այն կամարով, որ փորված է դիակներից պատի մեջ»[199]։ Մասնավորապես ճարտարապետ Եվգենի Ասսը նշել է, որ այդպիսի հուշարձանի համար ընտրվել է պատահական, քաղաքում ոչնչով աչքի չընկնող վայր, այնինչ այն արժանի էր կանգնեցվելու մայրաքաղաքի սրտում, որ հավասար լիներ Վասիլի Երանելու տաճարին կամ Քրիստոս Փրկիչ տաճարին[200]։ Սակայն բռնաճնշումների ենթարկվածների հիշատակին նվիրված հուշարձանը կանգնեցվել է Կրեմլից նույնիսկ ավելի հեռու, քան քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակած Վլադիմիր Մեծի արձանը, ինչը, ըստ լրագրողների, ցույց է տալիս, թե «սուրբ Վլադիմիրը ներկայիս իշխանությունների համար էականորեն ավելի թանկ է, քան տասնյակ միլիոնավոր անմեղ զոհերի հիշատակը»[201]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Хрущёв, 1961, էջ 256
  2. ↑ «Памятники жертвам политических репрессий в РФ. Досье». ТАСС. 15 января 2015. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  3. ↑ «Пирамида из черепов: в Москве представили проекты памятника жертвам репрессий». Московский комсомолец. 16 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  4. ↑ Роберт Берновский (2 հոկտեմբերի, 2015). «Точка исторической памяти. В Москве поставят памятник жертвам политических репрессий». Lenta.ru. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  5. ↑ Леонид Максименков (26 հոկտեմբերի, 2015). «Кто не забыт? Что не забыто? Как трансформировалась за полвека идея мемориала жертвам репрессий». Коммерсантъ. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  6. ↑ Дарья Гармоненко, Иван Родин (3 նոյեմբերի, 2015). «Правозащитники и Кремль решили сотрудничать. Инициативы президентского Совета по правам человека все чаще превращаются в государственные решения». Независимая газета. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  7. ↑ «Стенографический отчёт о заседании Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 1 февраля 2011. Վերցված է 26 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  8. ↑ «Заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 28 апреля 2012. Վերցված է 26 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  9. ↑ «Распоряжение об образовании рабочей группы по подготовке предложений, направленных на реализацию программы увековечения памяти жертв политических репрессий». Президент России. 27 դեկտեմբերի, 2011. Վերցված է 27 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  10. ↑ Светлана Павлова (12 января 2012). «Память о жертвах или десталинизация?». Радио Свобода. Վերցված է 27 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  11. ↑ «Заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 14 հոկտեմբերի, 2014. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  12. ↑ «Президент Российской Федерации Владимир Путин провел встречу с Советом в Кремле». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 14 հոկտեմբերի, 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  13. ↑ «Перечень поручений по итогам заседания Совета при Президенте по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 2 դեկտեմբերի, 2014. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  14. ↑ «Опубликован перечень поручений по итогам встречи Президента Российской Федерации с Советом 14 октября». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 3 դեկտեմբերի, 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  15. ↑ «Об исполнении поручения Президента по установке в Москве памятника жертвам политических репрессий». Президент России. 31 դեկտեմբերի, 2014. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  16. ↑ «Памятник жертвам политрепрессий возведут за счет краудфандинга. Организатором конкурса на разработку концепции памятника будет Государственный музей истории ГУЛАГа». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 12 января 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  17. ↑ «Правозащитники попросят "РЖД" и "Норникель" вернуть моральный долг. Конкурс на установку памятника жертвам политрепрессий стартует в феврале». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 19 января 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  18. ↑ «Президент одобрил установку памятника жертвам репрессий на проспекте Сахарова». Интерфакс. 15 января 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  19. ↑ «Памфилова: Путин одобрил установку памятника жертвам советских репрессий на проспекте Сахарова». Ведомости. 15 января 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 «Михаил Федотов и Александр Брод вошли в состав жюри конкурса на разработку памятника жертв политических репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 11 февраля 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  21. ↑ «Почти 350 человек подтвердили свое участие в конкурсе проектов монумента жертвам политрепрессий в Москве». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 5 мая 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  22. ↑ «Конкурс на разработку памятника жертвам репрессий продлили до 15 мая». ТВ Центр. 5 мая 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  23. ↑ «На конкурс создания памятника жертвам политрепрессий пришло 337 работ». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 21 мая 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 «Жюри и эксперты». Музей истории ГУЛАГа. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 13 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  25. ↑ «Принять участие в создании первого в России общенационального монумента жертвам политических репрессий «Стена скорби» может каждый». Администрация Санкт-Петербурга. 31 հուլիսի, 2017. Վերցված է 13 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  26. ↑ «Выставка проектов монумента жертвам политрепрессий». Мэр Москвы. 16 սեպտեմբերի, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 13 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  27. ↑ Эдвард Сержан (18 սեպտեմբերի, 2015). ««Соловецкий камень» всегда будет священным, и его никто не тронет». Скульптор Георгий Франгулян — о том, почему Москве необходим монумент жертвам политических репрессий». Известия. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  28. ↑ «Музей ГУЛАГа и Музей Москвы представляют выставку проектов по созданию Монумента жертвам политических репрессий». Департамент культуры города Москвы. 17 սեպտեմբերի, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  29. ↑ «В Музее Москвы открылась выставка работ, поступивших на Конкурс по созданию Монумента жертвам политических репрессий». Музейное объединение «Музей Москвы». 16 սեպտեմբերի, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  30. ↑ «Продление выставки всех проектов, поступивших на Конкурс по созданию Монумента жертвам политических репрессий». Музейное объединение «Музей Москвы». 7 հոկտեմբերի, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  31. ↑ Наталья Рожкова (22 սեպտեմբերի, 2015). «Закладной камень. Володин и Собянин посетили место установки памятника жертвам репрессий». Lenta.ru. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  32. ↑ «Победители Конкурса на создание Монумента жертвам политических репрессий». Музей истории ГУЛАГа. 23 սեպտեմբերի, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  33. ↑ «Победители Конкурса на создание Монумента жертвам политических репрессий». Музейное объединение «Музей Москвы». 23 սեպտեմբերի, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  34. ↑ 34,0 34,1 «Победителем конкурса памятника жертвам политических репрессий стал проект "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 23 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  35. ↑ «На Садовом кольце возведут "Стену скорби"». BBC Russian. 23 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 ««Стена скорби» и «Разорванные судьбы» Каким будет памятник жертвам политических репрессий». Meduza. 23 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  37. ↑ «На Садовом кольце установят «Стену скорби»». Lenta.ru. 24 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Лиля Пальвелева (24 սեպտեմբերի, 2015). «Противостоять сталинистам». Радио Свобода. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 «Стена скорби и разорванные судьбы. Названы победитель и призеры конкурса на создание Монумента жертвам политических репрессий». Новая газета. 25 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  40. ↑ «Указ Президента Российской Федерации от 30.09.2015 г. № 487 «О возведении мемориала жертвам политических репрессий»». Президент России. 30 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  41. ↑ «Президент России Владимир Путин подписал указ о возведении в Москве мемориала жертвам политических репрессий «Стена скорби»». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 սեպտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  42. ↑ «Заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 1 հոկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  43. ↑ «Встреча Президиума СПЧ с Вячеславом Володиным 24 декабря». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 24 դեկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  44. ↑ «Глава СПЧ назвал прорывом 2015 года решения по увековечению памяти жертв репрессий и усиление внимания к проблемам НКО». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 դեկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  45. ↑ «Выставка «Стена скорби» открылась в Ельцин Центре». Музей истории ГУЛАГа. 27 սեպտեմբերի, 2016. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  46. ↑ «Выставка «Стена скорби»». Ельцин-центр. 27 սեպտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  47. ↑ «В Музее ИЗО им. Ткаченко открылась выставка «Стена скорби»». Министерство культуры Кабардино-Балкарской республики. 11 նոյեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  48. ↑ «Передвижная выставка музея истории ГУЛАГа "Стена Скорби" открылась в Нальчике». ТАСС. 10 նոյեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  49. ↑ «Выставка Государственного музея истории ГУЛАГа и Фонда памяти "Стена скорби" открылась в Нальчике». Интерфакс. 10 նոյեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  50. ↑ «Михаил Федотов и глава Карачаево-Черкесии открыли выставку, посвященную монументу "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 26 դեկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  51. ↑ «В Карачаево-Черкесии открылась передвижная выставка Государственного музея истории ГУЛАГа и Фонда Памяти "Стена скорби"». Глава Карачаево-Черкесии. 26 դեկտեմբերի, 2016. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  52. ↑ «В Карачаево-Черкесии открылась передвижная выставка «Стена скорби»». Министерство культуры Карачаево-Черкесской Республики. 26 դեկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  53. ↑ Владимир Емельяненко (20 января 2017). «Передвижная выставка "Стена скорби" приехала в Ставрополь». Российская газета. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  54. ↑ «Стена скорби». Ставропольский государственный краеведческий музей. 20 января 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  55. ↑ «Правозащитники посетили мемориальные комплексы и открыли передвижную выставку "Стена скорби" в Ингушетии». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 10 марта 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  56. ↑ «Глава Ингушетии принял участие в акции памяти жертв политических репрессий». Глава Ингушетии. 10 марта 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  57. ↑ «Передвижная выставка «Стена скорби» открылась в Магасе». Парламент Ингушетии. 10 марта 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  58. ↑ «Во Владикавказе состоялась торжественная церемония открытия передвижной выставки, посвященной монументу "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 13 апреля 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  59. ↑ «Во Владикавказе состоялось открытие выставки «Стена скорби»». Глава Северной Осетии — Алании. 13 апреля 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  60. ↑ «Выставка «Стена скорби»». Министерство культуры Республики Северная Осетия — Алания. 14 апреля 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  61. ↑ «Выставка «Стена скорби»». Иркутская областная государственная универсальная научная библиотека имени И. И. Молчанова-Сибирского. 13 апреля 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  62. ↑ «В иркутской Молчановке 13 апреля открылась передвижная выставка «Стена скорби»». Иркутск.NEWS. 13 апреля 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  63. ↑ «Председатель Совета принял участие в открытии передвижной выставки "Стена скорби" в Чеченской Республике». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 10 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  64. ↑ «Председатель СПЧ Михаил Федотов принял участие в открытии передвижной выставки "Стена скорби" в Чеченской Республике». Полномочный представитель Президента России в Северо-Кавказском федеральном округе. 11 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  65. ↑ Владимир Емельяненко (11 мая 2017). «"Стена скорби" переехала в Грозный». Российская газета. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  66. ↑ «Передвижная выставка музея истории ГУЛАГа "Стена Скорби" открылась в Магадане». ТАСС. 7 июня 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  67. ↑ Владимир Емельяненко (8 июня 2017). «В Магадан привезли "Стену скорби"». Российская газета. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  68. ↑ «Директор музея ГУЛАГ: стоимость монумента жертвам репрессий составит 460 млн руб». ТАСС. 26 мая 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Анастасия Курилова (1 դեկտեմբերի, 2016). «"Стена скорби" обойдется в полмиллиарда. Монумент репрессированным будет почти в пять раз дороже памятника князю Владимиру». Коммерсантъ. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  70. ↑ «На долгую память о несвободе. В среду открылся конкурс заявок на эскизы памятника жертвам политических репрессий, который поставят в центре Москвы». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 12 февраля 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  71. ↑ ««Простимся с Гражданской войной» - новая статья в «Российской газете» члена СПЧ Сергея Караганова». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 27 օգոստոսի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  72. ↑ Ольга Слободчикова (12 февраля 2015). «Каким будет новый монумент жертвам репрессий в Москве?». BBC Russian. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  73. ↑ «Музей Гулага начал сбор пожертвований на установку "Стены скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 8 հոկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  74. ↑ «В Москве проходит акция, посвященная памяти жертв политических репрессий». ТАСС. 29 հոկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  75. ↑ Михаил Федотов, Роман Романов, Виталий Дымарский, Владимир Рыжков (6 мая 2017). «Память о войне и память о ГУЛАГе». Эхо Москвы. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  76. ↑ «Володин перечислил зарплату на памятник жертвам политических репрессий». Известия. 8 դեկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  77. ↑ «Фонд Кадырова направит 5 млн рублей на возведение в Москве мемориала жертвам репрессий». ТАСС. 10 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  78. ↑ Мааз Билалов (11 мая 2017). «И нашим, и вашим». Кавказ. Реалии. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  79. ↑ «Евкуров пожертвовал месячную зарплату на возведение в Москве мемориала жертвам репрессий». ТАСС. 10 марта 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  80. ↑ 80,0 80,1 «Мешок денег от бабушки. Продолжается сбор народных пожертвований на создание в Москве монумента памяти жертв политических репрессий». Новая газета. 2 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  81. ↑ «Глава Ингушетии перечислит месячную зарплату на монумент "Стена скорби"». РИА Новости. 10 марта 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  82. ↑ «Монумент жертвам политических репрессий в Москве будет установлен в запланированные сроки». ТАСС. 5 հուլիսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  83. ↑ «На памятник жертвам репрессий пожертвовали 32 млн рублей». Ведомости. 5 հուլիսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  84. ↑ «На установку памятника жертвам массовых репрессий в Москве собрано 32 млн руб». Независимая газета. 6 հուլիսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  85. ↑ «Михаил Федотов дал интервью телеканалу "Дождь" о сталинизме и памяти жертв политических репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 6 марта 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  86. ↑ «К сбору средств на мемориал жертвам политрепрессий захотели привлечь крупнейшие банки». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 21 апреля 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  87. ↑ «Глава СПЧ предложил россиянам дать по рублю на памятник жертвам репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 17 мая 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  88. ↑ «Средства на мемориал "Стена скорби" планируется собрать к сентябрю 2017 года. Об этом сообщил руководитель "Фонда памяти" Роман Романов». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 նոյեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  89. ↑ «Просветительские и монументальные проекты в память жертвам политических репрессий обсудили эксперты в СПЧ». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 27 апреля 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  90. ↑ Ольга Волкова (31 мая 2017). «Злодейская станица защищает детей». Медиапроект «Стол». Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  91. ↑ Владимир Емельяненко (30 հոկտեմբերի, 2017). «Ожог памяти. В Москве установлен памятник жертвам политических репрессий». Российская газета. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  92. ↑ Владимир Емельяненко (25 հոկտեմբերի, 2017). «С шести вечера и навсегда». Российская газета. Վերցված է 28 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  93. ↑ 93,0 93,1 Елена Рачева (27 հոկտեմբերի, 2017). «Не для памяти, а для cовести». Новая газета. Վերցված է 28 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  94. ↑ 94,0 94,1 Олег Матвеев (24 սեպտեմբերի, 2015). ««Этого памятника ждали 60 лет»». Moslenta.ru. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  95. ↑ «Установка памятника жертвам репрессий в Москве займет полтора года». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 4 հոկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  96. ↑ «Учрежденная Президентом группа по увековечению памяти репрессированных провела первое рабочее заседание». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 23 марта 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  97. ↑ «Скульптор Георгий Франгулян откроет двери своей мастерской и покажет, как идет работа над монументом "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 31 марта 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  98. ↑ «Пресс-тур в мастерскую скульптора Георгия Франгуляна». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 2 апреля 2016. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  99. ↑ «Скульптор Георгий Франгулян провел экскурсию по мастерской и показал, каким будет монумент "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 4 апреля 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  100. ↑ «Михаил Федотов и Вячеслав Володин проверили, как идет работа над созданием "Стены скорби" Георгия Франгуляна». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 27 հոկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  101. ↑ «Володин посетил мастерскую, где создают "Стену скорби"». РИА Новости. 27 հոկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  102. ↑ «Сергей Капков: «Не позднее հոկտեմբերի, 2016 года в Москве появится общероссийский Мемориал жертвам политических репрессий»». Департамент культуры города Москвы. 11 февраля 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 13 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  103. ↑ «Заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 8 դեկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  104. ↑ «Президент России провел заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 8 դեկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  105. ↑ «В столице началась установка мемориала "Стена скорби"». Vesti.ru. 7 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  106. ↑ «Михаил Федотов: защищая человека, правозащитник заставляет государство становиться человечнее». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 28 դեկտեմբերի, 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  107. ↑ Михаил Федотов, Ольга Бычкова, Виталий Дымарский (27 հոկտեմբերի, 2017). «2017». Эхо Москвы. Վերցված է 28 հոկտեմբերի, 2017-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  108. ↑ «В мастерской скульптора Георгия Франгуляна продолжается монтаж монумента памяти жертв репрессий "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 6 февраля 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  109. ↑ «Скульптор Георгий Франгулян завершил лепку всех глиняных элементов "Стены скорби" - мемориала памяти жертв репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 17 февраля 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  110. ↑ «Скульптор Георгий Франгулян начал работы на площади, где будет установлен мемориал "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 19 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  111. ↑ «Литейный цех Георгия Франгуляна, где создается 30-метровый мемориал "Стена скорби", откроет двери для журналистов». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 22 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  112. ↑ «Как рождается "Стена скорби". Пресс-тур в литейный цех автора монумента памяти жертв политических репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  113. ↑ «Первую часть монумента памяти жертв политических репрессий "Стена скорби" перевезли на Садовое кольцо». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 6 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  114. ↑ «Первую часть монумента жертвам политических репрессий привезли к месту установки в Москве». ТАСС. 6 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  115. ↑ «Вторая часть монумента Георгия Франгуляна памяти жертв политических репрессий "Стена скорби" установлена в Москве». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 8 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  116. ↑ «"Стену скорби" в память о жертвах политических репрессий начали устанавливать в Москве». ТАСС. 6 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  117. ↑ Виктория Одиссонова (8 սեպտեմբերի, 2017). «Молдаванин собирает «Стену Скорби» на Сахарова». Новая газета. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  118. ↑ «Скульптор Георгий Франгулян рассказал о том, как идут работы по возведению в Москве монумента "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 10 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  119. ↑ «В Москве продолжается монтаж "Стены скорби" - установлены все бронзовые элементы памятника». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 16 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  120. ↑ «Собянин: основные элементы "Стены скорби" в Москве готовы». ТАСС. 21 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  121. ↑ «Члены межведомственной группы по увековечению памяти жертв репрессий посетили площадку монтажа "Стены скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 29 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  122. ↑ «На Сретенке завершилось благоустройство по программе «Моя улица»». Мэр Москвы. 21 օգոստոսի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  123. ↑ «30 октября Президент проведёт заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека и примет участие в церемонии открытия мемориала «Стена скорби»». Президент России. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  124. ↑ «Открытие мемориала памяти жертв политических репрессий «Стена скорби»». Президент России. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  125. ↑ «Мемориал памяти жертв политических репрессий "Стена скорби" открыли сегодня в центре Москвы». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  126. ↑ «Крупнейший мемориал жертвам политических репрессий открыли в центре Москвы». Мэр Москвы. 30 հոկտեմբերի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 7-ին. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  127. ↑ «Святейший Патриарх Кирилл принял участие в церемонии открытия мемориала памяти жертв политических репрессий «Стена скорби»». Русская православная церковь. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  128. ↑ «В.П. Лукин принял участие в церемонии открытия мемориала памяти жертв политических репрессий «Стена скорби» в Москве». Паралимпийский комитет России. 1 նոյեմբերի, 2017. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.
  129. ↑ «Путин: столетие революции должно подвести черту под расколом в обществе». РИА Новости. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  130. ↑ «В Кремле на заседании СПЧ говорили о создании национального плана действий в пользу прав человека». Первый канал. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  131. ↑ «Заседание Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Президент России. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  132. ↑ «Президент России Владимир Путин провел встречу с членами Совета по развитию гражданского общества и правам человека». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  133. ↑ «Слова Путина о репрессиях не совпали с расшифровкой на сайте Кремля». Дождь. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  134. ↑ Леонид Никитинский (31 հոկտեմբերի, 2017). «С Путиным по дороге. Администрация президента стремится ограничить влияние СПЧ. А что об этом думает сам Путин?». Новая газета. Վերցված է 31 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  135. ↑ 135,0 135,1 135,2 Андрей Колесников (31 հոկտեմբերի, 2017). «В скорби рождается истина. Как Владимир Путин отдал долг жертвам репрессий». Коммерсантъ. Վերցված է 31 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  136. ↑ Сергей Пархоменко (31 հոկտեմբերի, 2017). «Путин едет на открытие памятника жертвам репрессий в автобусе с членами Совета по правам человека». Facebook. Վերցված է 19 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  137. ↑ Александр Балицкий (30 հոկտեմբերի, 2017). «Путин предложил НКО не заниматься политикой или отказаться от чужих денег». Россия 24. Վերցված է 19 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  138. ↑ Анастасия Курилова (30 հոկտեմբերի, 2017). «Правозащитники и президент обсудили перспективы помилования. Члены СПЧ пожаловались Владимиру Путину на атмосферу ненависти». Коммерсантъ. Վերցված է 31 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  139. ↑ Кирилл Мартынов (31 հոկտեմբերի, 2017). «Мера скорби. На открытии памятника жертвам политических репрессий президент Владимир Путин произнес предвыборную речь». Новая газета. Վերցված է 31 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  140. ↑ Татьяна Меликян (31 հոկտեմբերի, 2017). ««У нашего народа милость в большой цене!». Путин открыл «Стену скорби» и выслушал страхи правозащитников». Lenta.ru. Վերցված է 31 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  141. ↑ 141,0 141,1 141,2 Виктория Одиссонова, Глеб Лиманский, Елена Рачева (30 հոկտեմբերի, 2017). ««Страшное прошлое нельзя оправдать никакими высшими так называемыми благами народа». Владимир Путин открыл «Стену скорби»». Новая газета. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  142. ↑ 142,0 142,1 «Путин приехал на церемонию открытия мемориала жертвам политических репрессий». ТАСС. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  143. ↑ «Помнить, но не сводить счеты. Владимир Путин и Патриарх Кирилл открыли мемориал памяти жертв политических репрессий». Российская газета. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  144. ↑ «Путин считает, что прошлые политические репрессии не имеют оправдания». ТАСС. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  145. ↑ «Оправданий политическим репрессиям 1930-х быть не может, заявил Путин». РИА Новости. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  146. ↑ Константин Эггерт (31 հոկտեմբերի, 2017). «Комментарий: День памяти жертв репрессий - день триумфа КГБ, трусости и унижения». Deutsche Welle. Վերցված է 31 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  147. ↑ ««Запечатление памяти»: концерт к открытию монумента «Стена Скорби»». Музей истории ГУЛАГа. 1 նոյեմբերի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  148. ↑ 148,0 148,1 148,2 «Продолжается сбор средств на установление в Москве "Стены скорби" - Монумента жертвам политических репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 14 դեկտեմբերի, 2015. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  149. ↑ 149,0 149,1 Владимир Емельяненко (1 июня 2017). «Двадцать две молитвы. "Стену скорби" собирают на народные деньги». Российская газета. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  150. ↑ 150,0 150,1 150,2 150,3 «С 6 августа в Москве начнется установка горельефа «Стена скорби»». Мэр Москвы. 5 օգոստոսի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  151. ↑ 151,0 151,1 151,2 Виктория Одиссонова (14 օգոստոսի, 2017). «Время возводить стену. Монумент жертвам политрепрессий — уже на углу Сахарова и Садового». Новая газета. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  152. ↑ «Мемориал жертвам политических репрессий в Москве будет готов через два месяца». Интерфакс. 30 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  153. ↑ 153,0 153,1 «В Москве появится мемориал "Стена скорби"». РИА Новости. 2 апреля 2016. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  154. ↑ 154,0 154,1 154,2 154,3 Владимир Нордвик (2 февраля 2016). «Стены и люди. Беседа со скульптором Георгием Франгуляном, которому предстоит создать мемориал в память о жертвах политических репрессий». Российская газета. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 «Предлагать обществу простить преступления государства против человечности не имеет права никто!». Московская Хельсинкская группа. 15 դեկտեմբերի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  156. ↑ «Журналистам показали, как будет выглядеть памятник жертвам политических репрессий». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 мая 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  157. ↑ «Двадцать две молитвы "Помни!" В подмосковных Химках отлиты и готовы к переезду в Москву две трети "Стены скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 1 июня 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  158. ↑ «Председатель СПЧ предложил написать на монументе жертвам политрепрессий "Никогда больше". Он пояснил, что бронзовая стена будущего монумента оставляет довольно большое место для текста». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 30 հոկտեմբերի, 2015. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  159. ↑ «Тундра, амфитеатр, золотой автомат: новые достопримечательности Москвы». BBC Russian. 8 սեպտեմբերի, 2017. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  160. ↑ «В Москву для "Стены скорби" доставят камни из памятных мест Хабаровского края». ТАСС. 15 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 12 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  161. ↑ «Камни из Псковской области будут окружать «Стену скорби» в Москве». Псковское агентство информации. 26 հուլիսի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  162. ↑ «Камни из Иркутской области станут частью монумента "Стена скорби" в Москве». Интерфакс. 17 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  163. ↑ «Осенью в Москве откроется масштабный монумент памяти жертв политических репрессий «Стена скорби»». Администрация Санкт-Петербурга. 2 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  164. ↑ «Камень из Ухты в «Стене скорби»». Газета «Республика». 2 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  165. ↑ «Камни из Инты и Воркуты увековечат память политзаключенных в московском монументе, посвященном жертвам ГУЛАГа». Комиинформ. 30 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  166. ↑ «Воркутинский камень увековечит память политзаключенных в московском монументе жертвам ГУЛАГа». VORKUTA-ONLINE. 29 օգոստոսի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  167. ↑ «В музее истории ГУЛАГа планируют создать 3D-модель лагеря Бутугычаг». Vesti.ru. 13 июня 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  168. ↑ «Стена скорби: камни из Хабаровского края станут частью горельефа в Москве». Федеральное агентство новостей. 15 օգոստոսի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  169. ↑ «Смоленская область для «Стены скорби» отправила 80 килограммов камней». Glavny.tv. 11 սեպտեմբերի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  170. ↑ «В Башкирии собирают камни для московского памятника «Стена скорби»». Известия. 28 հուլիսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  171. ↑ «Камни из Волголага станут частью монумента «Стена скорби» в Москве». Regnum. 15 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  172. ↑ «Южноуральские камни "Золотой горы" станут частью мемориала памяти жертв репрессий "Стена скорби"». Совет при Президенте Российской Федерации по развитию гражданского общества и правам человека. 25 օգոստոսի, 2017. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  173. ↑ «В России появится первый в стране общенациональный мемориал жертвам политических репрессий «Стена скорби»». Пятый канал. 19 սեպտեմբերի, 2017. Վերցված է 19 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  174. ↑ Михаил Серафимов (5 հոկտեմբերի, 2015). «"Памятник должен предостерегать от кошмара". Скульптор Георгий Франгулян — о мемориале жертвам политических репрессий». Огонёк. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  175. ↑ Тамара Ляленкова (11 հոկտեմբերի, 2015). «Памятник-предостережение». Радио Свобода. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  176. ↑ Екатерина Кинякина (11 օգոստոսի, 2017). «Скульптор Георгий Франгулян: "Страх толкает нас на самые подлые поступки"». Москва 24. Վերցված է 11 սեպտեմբերի, 2017-ին.
  177. ↑ Слава Тарощина (1 նոյեմբերի, 2017). «Когда все ненавидят всех. Неугомонные либералы продолжают разрушать Россию». Новая газета. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.
  178. ↑ Анастасия Михайлова (9 նոյեմբերի, 2017). «Группу SERB курировал сотрудник Центра «Э» МВД». Дождь. Վերցված է 19 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  179. ↑ Andrew Osborn (30 հոկտեմբերի, 2017). «Putin opens monument to Stalin's victims, dissidents cry foul». Reuters. Վերցված է 3 նոյեմբերի, 2017-ին.
  180. ↑ Julia Chapman (30 հոկտեմբերի, 2017). «With new Wall of Grief, Russia grapples with Soviet crimes». Deutsche Welle. Վերցված է 3 նոյեմբերի, 2017-ին.
  181. ↑ «Wall of Grief: Putin opens first Soviet victims memorial». BBC Russian. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 3 նոյեմբերի, 2017-ին.
  182. ↑ «Amid Controversy, Putin Unveils Monument To Victims Of Political Repression». Радио Свобода. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 3 նոյեմբերի, 2017-ին.
  183. ↑ Павел Аптекарь (1 օգոստոսի, 2017). «Реабилитация репрессий. Почему восьмидесятилетие «большого террора» Россия встречает его оправданием». Ведомости. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.
  184. ↑ Олег Болдырев (8 դեկտեմբերի, 2017). «Вождь без постамента: кто и зачем ставит памятники тиранам?». BBC Russian. Վերցված է 19 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  185. ↑ «Монумент "Стена скорби" будет перевезен в центр Москвы». Культура. 5 օգոստոսի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 12 сентября 2017-ին.
  186. ↑ Владимир Емельяненко (6 օգոստոսի, 2017). «"Стена скорби" приехала в Москву». Российская газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 12 сентября 2017-ին.
  187. ↑ Сара Рейнсфорд (17 օգոստոսի, 2017). «Стена Скорби: в России вспоминают жертв сталинских репрессий». BBC. Վերցված է 12 сентября 2017-ին.
  188. ↑ «Советские диссиденты против установки мемориала "Стена скорби"». Радио Свобода. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  189. ↑ «Путин: последствия политических репрессий ощутимы до сих пор». BBC Russian. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 30 հոկտեմբերի, 2017-ին.
  190. ↑ Ренат Давлетгильдеев (31 հոկտեմբերի, 2017). «Стена скорби по настоящему. Почему правозащитники говорят о политических репрессиях, которых власти России не видят». Настоящее время. Վերցված է 26 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  191. ↑ Анастасия Курилова (30 հոկտեմբերի, 2017). «Правозащитники и президент обсудили перспективы помилования. Члены СПЧ пожаловались Владимиру Путину на атмосферу ненависти». Коммерсантъ. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  192. ↑ «О чем правозащитники рассказали Путину и что его удивило». BBC Russian. 30 հոկտեմբերի, 2017. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  193. ↑ Иван Преображенский (31 հոկտեմբերի, 2017). «Комментарий: Путин и биомасса». Deutsche Welle. Վերցված է 6 января 2018-ին.
  194. ↑ «Конгресс интеллигенции призвал Кремль защитить права инакомыслящих». Новая газета. 28 հոկտեմբերի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  195. ↑ Василий Полонский (30 հոկտեմբերի, 2017). «Стена преткновения: почему некоторые диссиденты выступили против открытия памятника жертвам репрессий». Дождь. Վերցված է 5 նոյեմբերի, 2017-ին.
  196. ↑ «Предлагать обществу простить преступления государства против человечности не имеет права никто!». Эхо Москвы. 15 դեկտեմբերի, 2017. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  197. ↑ «Об открытии мемориала памяти жертв политических репрессий "Стена скорби"». Новости культуры. 5 նոյեմբերի, 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.
  198. ↑ Дмитрий Губин (6 նոյեմբերի, 2017). «Как нам победить свое прошлое ради лучшего будущего». Новые Известия. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.
  199. ↑ Дмитрий Губин (3 նոյեմբերի, 2017). «Это невыносимо «прекрасное» прошлое». Росбалт. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.
  200. ↑ Мумин Шакиров (30 հոկտեմբերի, 2017). «Путин и патриарх скорбят». Радио Свобода. Վերցված է 20 դեկտեմբերի, 2017-ին.
  201. ↑ Кирилл Харатьян (3 նոյեմբերի, 2017). «Что не так с памятником жертвам репрессий. Жертвы по-прежнему безлики, а палачи анонимны». Ведомости. Վերցված է 9 նոյեմբերի, 2017-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վշտի_պատ&oldid=9372961» էջից