Տաղավար տոներ

Հակոբ Հովնաթանյան, «Մոգերի երկրպագությունը»: Հայաստանի ազգային պատկերասրահ

Տաղավար կամ Տաղավար տոներ են կոչվում Հայ Առաքելական եկեղեցու հինգ Տերունի տոները, որոնք ունեն շաբաթապաս (Պահք), նավակատիք, մեռելոց և տևում են մի քանի օր։ Այդ տոներն են՝ Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն, Զատիկ, Վարդավառ, Վերափոխումն Սբ. Աստվածածնի և Խաչվերաց։ Հին կտակարանում նկարագրվում է հրեաների մեծահանդես արարողությամբ տոնակատարվող Տաղավարահարաց տոնը՝ աշնանային բերքահավաքի տոնը. կատարվել է յոթերորդ ամսվա 15-րդ օրը և տևել յոթ օր (Ղևտ. 23.33–43, Բ Օր. 16.13–17)։ Տաղավարահարաց տոնը հիշատակվում է նաև Նոր կտակարանում (Հովհ. 7.2–10), նաև հիշատակվում են Հիսուսի ուսուցումները տոնակատարության ժամանակ (Հովհ. 7.11–24, 37–39)։ Այդ օրերին հրեաները յոթ օր ապրել են վրաններում (տաղավարներում, այստեղից էլ՝ տոնի անունը) և մեծ տոնախմբություններով, ողջակեզ մատուցելով, հանդեսներով երախտագիտություն հայտնել Աստծուն՝ պարգևած բարիքների համար։ Ենթադրվում է, որ Տաղավար անվանումն առաջացել է այդտեղից և գործածական դարձել քրիստոնեական մեծ Տերունի տոների համար։

Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն

Տաղավար տոներից առաջինը, որը նվիրված է Աստծո Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյանն ու Աստվածահայտնությանը(Մկրտությանը)։ Տիրոջ ծննդյան տոնակատարության առաջին հիշատակությունները սկսվում են III դարից։ Արևելքում մինչև IV դ. Քրիստոսի ծննդյան տոնը կապվել է Աստվածահայտնության, այսինքն՝ Մկրտության տոնի հետ, որը նշվել է հունվարի 6-ին։ Սակայն 336-ին Հռոմի եկեղեցին դեկտեմբերի 25-ը պաշտոնապես որոշել է Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան օր։ Հետագայում՝ IV դ. վերջին, Ասորիքում, իսկ ապա՝ V դ. կեսին, գրեթե ողջ Արևելքում (Ալեքսանդրիայում, Անտիոքում, Կ. Պոլսում) Քրիստոսի Ծննդյան տոնի օրը փոխադրվել է դեկտեմբերի 25-ին, իսկ հունվարի 6-ը մնացել որպես Տիրոջ Աստվածահայտնության օր։ 451-ին Քաղկեդոնի ժողովը դեկտեմբերի 25-ը վերջնականապես հաստատել է Հիսուսի Ծննդյան օր, թեև Երուսաղեմի եկեղեցին մինչև 549-ը շարունակել է նշել հունվարի 6-ին։ Միայն Հայ Եկեղեցին է, որ հաստատուն է մնացել հնագույն ավանդույթին և Քրիստոսի Ծննդյան ու Աստվածահայտնության տոնը շարունակում է նշել միասին՝ հունվարի 6-ին։ Հայ եկեղեցում Սուրբ Ծնունդը և Աստվածահայտնությունը օրացուցային տարվա առաջին տոնն է։

Արարողությունը

Եկեղեցական տոնակատարությունն սկսվում է հունվարի 5-ի երեկոյան՝ Ճրագալույցի կամ Խթման Սբ. Պատարագով, որին նախորդում է յոթօրյա պահեցողության ու ապաշխարության շրջանը։ Երեկոյան Սբ. Պատարագի ընթացքում հնչում է ավետիսը՝ «Քրիստոս ծնավ և հայտնեցավ»։ Պատարագից հետո պահքը լուծվում է, և սկսվում ուտիքի ու տոնակատարության շրջանը, որը տևում է մինչև հունվարի 13-ը։ Այս բոլոր օրերին քրիստոնյաները միմյանց ողջունում են «Քրիստոս ծնավ և հայտնեցավ» ավետիսով, որի պատասխանն է՝ «Ձեզ և մեզ մեծ ավետիս»։ Գլխավոր տոնակատարությունը կատարվում է հունվարի 6-ին՝ Սբ. Պատարագի հանդիսավոր արարողությամբ ու Ջրօրհնյաց մեծաշուք հանդեսով։ Ջրօրհնեքը նվիրված է Տիրոջ մկրտությանը և այդպիսով՝ ջրի սրբագործման մեծագույն խորհրդին։ Հունվարի 7-ը, ինչպես և բոլոր Տաղավար տոներին հաջորդող օրերը, մեռելոց հիշատակության օր է, երբ հոգեհանգստյան Սբ. Պատարագից հետո հավատացյալներն այցելում են իրենց հարազատների շիրիմներին։ Հանդիսություններն ավարտվում են հունվարի 13-ին՝ Հիսուսի Անվանակոչության տոնակատարությամբ, որը նվիրված է Տիրոջ յոթ օրական հասակում տաճար բերվելու, 8-րդ օրը թլփատվելու և Հիսուս անունը ստանալու հիշատակին։

Երաժշտություն

Ծննդյան տոնի հոգևոր երգերը վերագրվում են պատմահայր Մովսես Խորենացուն (ըստ Ն. Թահմիզյանի, Մովսես Խորենացուն պատկանող Ծննդյան, Տյառնընդառաջի, Աստվածածնի Վերափոխման և այլ տոներին նվիրված երգերի ընդհանուր թիվը 120 է)։ Դրանցից առանձնապես ճանաչված է «Խորհուրդ մեծ»-ը։ Ջրօրհնեքին, ի թիվս այլ հոգևոր երգերի, կատարվում են երկու հանրածանոթ ստեղծագործություններ՝ Գրիգոր Գ Պահլավունու (XII դ.) «Ով զարմանալի» տաղը և Հովհաննես Երզնկացի Պլուզի (XIII դ.) «Այսօր ձայնն հայրական» հորդորակը։ Տոնի սրբասացությունը Ներսես Շնորհալու «Բազմութիւնք հրեշտակացն» է։

Պատկերագրություն

Ըստ Մատթեոս և Ղուկաս ավետարանիչների «Ծնունդը» քրիստոնեական արվեստում պատկերագրական հարուստ ավանդներ ունեցող, նաև հին կանոնից շեղվող, ձևի թարմության ձգտող թեմաներից է։ «Ծննդյան» տեսարանի հին օրինակները պահպանվել են Պաղեստինի նկարազարդ սրվակներին, Կապադովկիայի ժայռափոր տաճարների որմերին, Հռոմի Սանկտա Սանկտորիում եկեղեցու մետաքսե գործվածքի վրա։ Օձունի հայտնի կոթողի հարթաքանդակը և «Էջմիածնի Ավետարան»-ի «Մոգերի երկրպագությունը» մանրանկարը (VI դ.) «Ծննդյան» թեման ներկայացնող հայկական արվեստի վաղ շրջանի նմուշներից են։ Քրիստոնեական կանոնի համաձայն՝ Բեթղեհեմի նշանավոր քարայրում մանուկ Հիսուսը շորերով փաթաթված կամ մերկ դրված է մսուրի մեջ, որի աջ մասում Տիրամայրն է, ձախում՝ եզ և ավանակ։ Վերևի հատվածում սովորաբար պատկերվում են հրեշտակները, ներքևի մասում՝ հովիվներն ու մոգերը։ Պատկերի առաջամասում՝ ամենաներքևի հատվածում, նկատելի է մտորող Հովսեփը։ Այդ մասում երբեմն պատկերվում են Եվան ու Սողոմեն՝ ավազանի մեջ Հիսուսին լողացնելիս։ Հայկական արվեստում թեմայի լավագույն իրագործումներից են Թորոս Ռոսլինի, Գրիգոր Ծաղկողի, Հովհաննես Սանդղկավանեցու համապատասխան մանրանկարները, Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու (921) որմնանկարը։

Զատիկ

Սուրբ Զատիկը (Յարութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի) նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի Հարությանը։ Հին կտակարանի Պասեքի տոնը քրիստոնեության մեջ վերածվել է Քրիստոսի Հարության տոնի, որը հայոց մեջ հաճախ կոչվել է Զատիկ Հարության։ Քրիստոսի Հարությունը հիշատակվում է Զատիկ անվամբ։ Զատիկ բառի վերջնական բացատրություն ցայսօր չկա, այն մերթ մեկնաբանվում է իբրև բիսախ բառի հայկական թարգմանություն՝ զատվելու, ազատվելու իմաստով, մերթ իբրև դիցաբանական անուն՝ սերված հին եգիպտական Սադի, հին հնդկական Սատի աստծո անունից (Ղ. Ալիշան), երբեմն էլ մեկնաբանվում է երկու նշանակությամբ՝ և որպես զոհ, և որպես ուրախության տոն, ազատություն (Հ. Աճառյան)։ Իր բարձրագույն իմաստով՝ Հին ուխտի Պասեքը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսին, նրա թափած սուրբ քավչարար արյունը և հառնումը մեռելների միջից՝ հանուն մարդկության փրկության ու ազատության։ Ինչպես որ Իսրայելը (Աստծո ժողովուրդը), գերի լինելով Եգիպտոսում (խորհրդաբանորեն՝ մեղքի ծառայության մեջ), նոխազի արյան (խորհրդաբանորեն՝ Հիսուսի արյան) միջոցով ճանաչվեց Տիրոջ կողմից, և զատված լինելով, խուսափեց Ոչնչացնողի (Ելք 12.23) հարվածներից ու դուրս եկավ Եգիպտոսից դեպի Ավետյաց երկիր (խորհրդաբանորեն՝ Աստծո թագավորություն), այդպես էլ Հիսուս Քրիստոսը՝ «Գառն Աստուծո» (Հովհ. 1.29), հեղեց իր Սուրբ արյունը՝ հանուն մարդկության փրկության և հարություն առավ՝ զատվեց մեռելներից, մեզ ևս շնորհելով հավիտենական կյանքի ավետիսը՝ Սուրբ Հոգու միջոցով։

Արարողությունը

Եկեղեցին Հիսուսի հրաշափառ Հարությունը տոնում է որպես Զատիկ, որովհետև նա է հավիտենական այն զոհը կամ պատարագը, որի միջոցով մարդն ստանում է մեղքերի թողություն, ապա՝ կյանք և հարություն։ Պողոս առաքյալը Հիսուսին հենց այդպես էլ կոչում է՝ Զատիկ, «..քանզի Քրիստոս՝ մեր զատիկը, մորթվեց...» (Ա Կորնթ. 5.7–8)։ Ըստ Նոր կտակարանի (Մատթ. 28, Մարկ. 16, Ղուկ. 24, Հովհ. 20, 21)՝ խաչյալ և թաղյալ Հիսուսը երրորդ օրը առավոտյան հարություն է առել, երևացել Մարիամ Մագդաղենացուն, ապա առաքյալներին՝ Պետրոսին, Հովհաննեսին և մյուսներին՝ Երուսաղեմոում։ Ութ օր հետո դարձյալ հայտնվել է աշակերտներին՝ Թովմասին հավատքի մեջ հաստատելու համար։ Երրորդ անգամ հարուցյալ Հիսուսը աշակերտներին երևացել է Գալիլիայում, ծովեզերքին։ Քառասուն օրերի ընթացքում նա հայտնվել է շատերին, այդ թվում նաև Էմմավուսի ճամփորդներին՝ հավաստելով իր հարությունը մարմնով, ապա Ձիթենյաց լեռան վրայից համբարձվել երկինք(Համբարձում)։ Զատկի տոնախմբության օրը (Հարության ճշգրիտ թվականը) քննարկման առարկա է դարձել եկեղեցիների միջև։ Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովը (325) որոշել է Զատկի օրը առանձնացնել հրեական Պասեքից և որպես շարժական տոն, ըստ Ալեքսանդրյան կանոնի, տոնել գարնանային օրահավասարին հաջորդող առաջին կիրակի օրը։ Հետագայում, երբ տոմարը փոփոխության է ենթարկվել, օրթոդոքս եկեղեցին հավատարիմ է մնացել հուլյան տոմարին, որով Զատիկը կատարում են 13 օրվա տարբերությամբ։ Մինչև Զատիկը լինում է պահք (քառասնօրյա պաս՝ շաբաթ-կիրակիները հանած), որը սկսվում է Բուն Բարեկենդանին հաջորդող երկուշաբթի օրվանից (Մեծ պահք)։ Զատկի նախընթաց երեկոյան եկեղեցում կատարվում է Ճրագալույց։ Որպես բեղմնավոր կյանքի, փրկության և ուրախության խորհրդանշան՝ ներկվում է կարմիր ձու (հավկիթ)։ Գրիգոր Տաթևացին ձուն համարել է աշխարհի խորհրդանշանը. դրսի կեղևը՝ երկինքը, թաղանթը՝ օդը, սպիտակուցը՝ ջուրը, դեղնուցը՝ երկիրը։ Իսկ կարմիր ներկելը նշանակում է, թե ամբողջ աշխարհը փրկագնվել է Քրիստոսի արյունով։ Զատկի օրը, վաղ առավոտյան սկսվում է ժամերգությունը, որի ավարտին ընթերցվում են հատվածներ չորս Ավետարաններից, երգվում շարականներ, կատարվում է անդաստան, ապա սկսվում է Պատարագը։ Հավատացյալները միմյանց ողջունում են «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց» ավետիսով և ստանում «Օրհնյալ է հարությունը Քրիստոսի» և «Փառք Քրիստոսի ամենազոր հարության» պատասխանները։ Զատկի հաջորդ օրը լինում է մեռելոց։ Ներկայումս Հայ եկեղեցին Զատկիը նշում է գարնան գիշերահավասարին հաջորդող լուսնի լրման առաջին կիրակի օրը (35 օրվա շարժականությամբ, մարտի 21-ից հետո՝ մինչև ապրիլի 26-ը)։

Երաժշտություն

Հարության օրհնությունները Ստեփանոս Սյունեցունն են (VIII դ.)։ Ութ հարցնակարգերի մեծ մասի (ըստ Ն. Թահմիզյանի՝ 186 երգ) հեղինակն Անանիա Շիրակացին է (VII դ.)։ Հարցնակարգերն ընդմիջարկող Տապանակի կանոնը հեղինակել է Հովհաննես Ա Մանդակունին (V դ.)։ Հարության և Ծննդյան մի շարք մեծացուսցեների մեծ մասը վերագրվում է Բարսեղ Ճոնին (VIIդ.)։ Տոնը ներառում է նաև այլ հոգևոր երգեր, որոնցից հիշարժան է Ներսես Շնորհալու (XII դ.) «Գովեա Երուսաղեմ» ստեղծագործությունը։ Օրվա սրբասացությունն է՝ «Ով է որպէս Տէր»-ը։ Հարությանը նվիրված տաղերից են Գրիգոր Նարեկացու «Հաւուն, հաւուն»-ը, «Սայլնայն իջանէր»-ը, Ներսես Շնորհալու «Նոր ծաղիկ»-ը ևն։ Հարության տոնին է նվիրված նաև Գրիգոր Նարեկացու թերևս միակ շարականը՝ «Փառք Քրիստոսի ամենազօր յարութեանն» Հարության տեր երկնիցը, որն ունի մի շարք զուգահեռներ «Սայլն այն իջանէր» տաղի հետ։

Պատկերագրություն

«Հարության» պատկերներն ի հայտ են եկել III դ.: Հնագույնը ասորական Դուրա Եվրոպոսի մկրտարանի որմնանկարն է։ Հայկական արվեստում «Հարության» տեսարանի վաղագույն օրինակներն են Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարները (X դ.), որտեղ Յուղաբեր կանանց հետ պատկերված են Պետրոս և Հովհաննես առաքյալները։ «Հարության» տեսարանում սովորաբար պատկերվում են հրեշտակը, գերեզմանը, որից մի փոքր հեռու կամ արդեն մոտեցած՝ Մարիամ Մագդաղենացին, երկու (երբեմն ավելի) կանայք՝ յուղի սրվակներով։ Մարիամ Մագդաղենացին երբեմն պատկերվում է միայնակ, և այդ տեսարանը հայտնի է «Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացու» անունով՝ ի տարբերություն «Հրեշտակի հայտնությունը Յուղաբեր կանանց» առավել հնավանդ խորագրի և հորինվածքային կառուցվածքի։ Վերևի կամ կենտր. Հատվածում պատկերված են հրեշտակները, իսկ ներքևում՝ քնած զինվորները։ Հրեշտակների ձեռքերին շեփորներ կամ գավազաններ կան։ Վերածննդի արվեստում «Հարության» տեսարանը պատկերվում է Հիսուսի անմիջական մասնակցությամբ, մինչդեռ բյուզանդական և հայկական մանրանկարչության մեջ Հիսուսը բացակայում է՝ Հարությունն առավել խորությամբ արտահայտելու նպատակով։ Հայտնի են Թորոս Ռոսլինի, Սարգիս Պիծակի, Ռստակեսի և այլ հայ մանրանկարիչների «Հարության» պատկերները։

Վարդավառ

Պայծառակերպութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի կամ Այլակերպություն։ Համաձայն Ավետարանի՝ Քրիստոսն իր քարոզչական գործունեության երրորդ տարվա ամռանը, իր մահվան և հարության մասին առաքյալներին հայտնած կանխասացությունից վեց օր հետո, Պետրոս, Հակոբոս և Հովհաննես առաքյալների հետ բարձրանում է Թաբոր լեռը՝ աղոթելու։ Աղոթքի պահին Հիսուսը նրանց առաջ պայծառակերպվում և այլակերպվում է. «դեմքը փայլեց ինչպես արեգակը. և նրա զգեստները դարձան սպիտակ՝ ինչպես լույսը» (Մատթ. 17.2, հմմտ. Մարկ. 9.2, Ղուկ. 9.29)։ Աշակերտների ապշած աչքերի առջև Քրիստոսը խոսում է շուրջ հազար տարի առաջ վախճանված Մովսեսի և հրեղեն կառքով երկինք համբարձված Եղիա մարգարեի հետ։ Ղուկաս ավետարանիչը պատմում է, որ նրանք խոսում էին Քրիստոսի երկրային կյանքի վերջին օրերի դեպքերի մասին, որ տեղի պիտի ունենային Երուսաղեմում (Ղուկ. 9.31)։ Շուտով մի ամպ հովանի է լինում իրենց, և մի ձայն ամպի միջից ասում. «Դա է իմ սիրելի Որդին, դրան լսեցեք» (Մարկ. 9.6, հմմտ. Մատթ. 17.5, Ղուկ. 9.35)։ Ի հիշատակ այս իրադարձության՝ եկեղեցին հաստատել է տոն, որը հայերի մեջ տարածված է Վարդավառ անունով։ Որոշ հետազոտողներ և աստվածաբաններ Վարդավառի տոնը կապում են Ջրհեղեղի և Նոյի՝ տապանից իջնելու հետ՝ միմյանց վրա ջուր ցանելը, աղավնի բաց թողնելը դիտելով իբրև Ջրհեղեղն ու նրանից ազատվելը հիշատակող կամ խորհրդաբանող արարողություն։

Արարողությունը

Հույները և լատինները Վարդավառը տոնում են օգոստոսի 6-ին։ Հայ եկեղեցին, [ Ա Լուսավորչի կարգադրությամբ, նախկինում տոնել է հայկական տոմարի տարեգլխին, Նոր տարվա առաջին օրը՝ Նավասարդ ամսվա 1-ին, որ համապատասխանում է օգոստոսի 11-ին։ Ըստ մեկ այլ տեսակետի՝ այս կարգադրությամբ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը քրիստոնեացրել է Նավասարդի հեթանոսական այն մեծ տոնը, որը հանդիսավորությամբ կատարվել է հեթանոսական Հայաստանի գլխավոր սրբավայրեր Աշտիշատում և նրանից քիչ հեռու ընկած Իննակնյա մեհյանի շուրջը (Մշո Ս. Կարապետ վանքի տեղում)։ Հայկական թվականի հաստատումով (551 թ. = հայոց 1 թ.) Վարդավառի տոնը բաժանվել է Նավասարդից, կապվել Քրիստոսի Հարության տոնի շարքին և սկսել տոնվել Սբ. Զատկին հաջորդող 14-րդ կիրակի օրը՝ տատանվելով հունիսի 28-ից օգոստոսի 1-ի միջև։ Թեև բաժանվել է Նավասարդյան տոնից, սակայն պահպանել է Վարդավառ անունը և հեթանոսական այնպիսի սովորություններ, ինչպիսիք են վարդերով ու ծաղիկներով զարդարվելը, միմյանց վրա ջուր ցողելը, աղավնի թռցնելը։ Ինչպես Վարդավառի, այնպես էլ մյուս չորս Տաղավար տոներին հաջորդող օրը մեռելոց է՝ հիշատակի օր, երբ ննջեցյալների հոգիների համար մատուցվում է Սբ. Պատարագ և կատարվում հոգեհանգիստ։ Հայ մատենագրության մեջ Վարդավառին նվիրված առավել հայտնի երկերից են Մովսես Խորենացու անվամբ կենցաղավարած «Յաղագս Վարդավառին խորհրդոյ» (Մովսես Խորենացի, «Մատենագրութիւնք», 1865, էջ 326– 338), «Ի մեծի աւուր տապանակին..., որ ի Կարիաթարիմ, որ բերէ զտօն Վարդավառի» («Սոփերք հայկականք», հ. 18, 1854, էջ 71–86) ճառերը, Գրիգոր Նարեկացու նշանավոր տաղը («Գոհար վարդն...»), Ներսես Շնորհալու տաղերը («Արփիական լոյսն...») և այլն։

Երաժշտություն

Շարակնոցում Վարդավառի Ա օրվա կանոնը («Որ ի լերինն այլակերպեալ») վերագրվում է Անանիա Շիրակացուն, իսկ Բ («Ճառագայթ փառաց») և Գ («Այսօր որ էն ի յերկինս բան») օրերի կանոնների երգերը հեղինակել է Ներսես Շնորհալին։ Գրչագիր Գանձարաններում ևս պահպանվել են Վարդավառին նվիրված մի շարք խազագրված տաղեր և մեղեդիներ, որոնցից մի քանիսը երգվում են առ այսօր։ Դրանցից են, օր., Գրիգոր Նարեկացու «Տաղ Վարդավառի», ինչպես նաև անանուն «Այսօր լեառն Թաոր» և «Լեառն ցնծա դու Թաբոր» տաղերը։

Պատկերագրություն

«Պայծառակերպության» կամ Վարդավառի պատկերագրությունն իր կանոնական հորինվածքով, գունային և լուսային համապատասխան հարաբերակցությամբ մասնավոր տեղ է զբաղեցրել հայ միջնադարի մանրանկարչության և արվեստի մեջ։ «Պայծառակերպության» տեսարանի հնագույն օրինակն Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարն է, սակայն այս թեմայի պատկերումները հայտնի են դեռևս VI դ. բյուզանդական արվեստից։ Մանրանկարներում սովորաբար Հիսուսը պատկերվում է Թաբոր լեռը խորհրդանշող բարձունքի վրա, աջ և ձախ կողմերում՝ Եղիա և Մովսես մարգարեները, ներքևում՝ վախեցած կամ զարմացած Պետրոս, Հակոբոս, Հովհաննես առաքյալները։ Երբեմն Քրիստոսին նկարում են կլոր կամ էլիպսաձև մանդոռլայի (Քրիստոսի փառքի խորհրդանիշը) մեջ։ Հին օրինակներում վերևում պատկերվում են Աստծո Աջը, աստղեր, խաչ։ Եղիան և Մովսեսը պատկերվում են կիսատ մարմնով, իսկ առաքյալների փոխարեն պատկերվում են երեք գառներ։ Հատկապես ուշագրավ են XI–XIII դդ. հայկական մանրանկարները։

Վերափոխումն Սուրբ Աստվածածնի

Ննջումն Աստվածածնի, Մարիամ Աստվածածնի երկինք փոխադրվելու հիշատակի օրն է, որ Հայ եկեղեցին տոնում է Սբ. Աստվածածին, Փոխում, Ննջում, Վերափոխում անունների ներքո օգոստոսի 15-ի մերձակա կիրակի օրը (օգոստ. 12–18-ը)։ Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման մասին Նոր կտակարանում հիշատակություններ չկան։ Գոյություն ունի մի ավանդություն, ըստ որի, Հիսուսը համբարձվելուց առաջ, Ձիթենյաց լեռան վրա առաքյալներին պատվերներ տալիս՝ մորը խոստացել է տանել իր մոտ։ Քանի որ խաչելությունից առաջ Հիսուսը Հովհաննես առաքյալին էր ասել. «Ահա քո մայր։ Եվ այդ պահից աշակերտը նրան իր մոտ առավ» (Հովհ. 19.27), Տիրոջ համբարձումից հետո Աստվածամայրը տասնհինգ տարի ապրել է Հովհաննես առաքյալի խնամակալության ներքո և սպասել Որդու խոստումին։ Ննջելուց հետո Աստվածամորն առաքյալները հուղարկավորել են Գեթսեմանիի պարտեզում։ Բարդուղիմեոս առաքյալը, որ ներկա չի եղել հուղարկավորությանը, վերադառնալով Երուսաղեմ և իմանալով Սբ. Կույսի ննջումի մասին, ստիպել է առաքյալներին բացել գերեզմանը՝ գոնե Տիրամոր դեմքը տեսնելու և նրան վերջին հրաժեշտը տալու համար։ Սակայն, ի զարմանս առաքյալների, մարմինը գերեզմանում չեն գտել և հասկացել են, որ Հիսուսը մորը չի թողել գերեզմանում, այլ, իր խոստման համաձայն, հարություն է տվել ու տարել իր մոտ։ Այս ավանդության վրա հիմնվելով՝ եկեղեցու հայրերը հաստատել են Սբ. Աստվածածնի Վերափոխման տոնը։ Հայկական ավանդույթի համաձայն, Տիրամոր պատկերը տրվել է Բարդուղիմեոս առաքյալին, որն էլ այն բերել է Հայք։ Սկզբում Անձևացիք գավառում (Դարբնաց քար կոչված վայրում) կառուցել են Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, ապա՝ կուսանոց և Հոգեաց վանքը, իսկ պատկերը դրվել է այնտեղ։ Շուտով վանքն ու շրջապատը դարձել են ուխտավայր-սրբատեղի, ուր մարդիկ այցելել են պատկերի միջոցով բժշկվելու նպատակով։ Դարերի ընթացքում սրբապատկերի հետքերը կորել են, բայց մնացել է տոնը և Աստվածածնի անունը կրող եկեղեցիներն ու վանքերն ուխտի գնալու սովորույթը։

Արարողությունը

Հին Հայաստանում գրեթե յուրաքանչյուր բնակավայր ուներ Աստվածածնի տոնի առիթով ուխտագնացության իր սրբատեղին (եկեղեցի, վանք, մատուռ, խաչքար, սբ. մասունք)։ Երևանի և նրա շրջակայքի բնակչության համար դա հիմնականում Նորքի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին էր, Ջավախքի համար՝ Վարձիայի Վերափոխման կամ Գյումրու Յոթ վերք եկեղեցիները, Օձունի շրջակա բնակավայրերի համար՝ Օձունի Սբ. Աստվածածին կամ Խաչգունդ եկեղեցին և այլն։ Հայ եկեղեցին Վերափոխման տոնի օրը Սբ. Պատարագի ընթացքում կատարում է Խաղողօրհնեք, որը տոնի մաս է կազմում։

Երաժշտություն

Վերափոխումն Սուրբ Աստվածածնի տոնի շարականները միջնադարյան աղբյուրներում վերագրվում են Մովսես Խորենացուն և Հովհաննես Ա Մանդակունուն։ XII դ. Վերափոխման և Խաղողօրհնեքի կանոնները ճոխացրել և վերանայել է Ներսես Շնորհալին, որը և հեղինակել է տոնի Բ և Գ օրերի կանոնների շարականները։

Պատկերագրություն

«Ննջումն Աստվածածնի» պատկերագրական թեմայի տարրերը սկզբնավորվել են IX դ. և զարգացել հետագա դարերում։ Հայ արվեստում հնագույն պատկերները Աղթամարի վանքի Սբ. Խաչ (921),Անիի Տիգրան Հոնենցի (XIII դ.) եկեղեցիների որմնանկարներն են։ Առանձնահատուկ պատկերագրական սկզբունքներով և գեղարվեստական բարձր մակարդակով աչքի է ընկնում «Թարգմանչաց Ավետարան»-ի (XIII դ.) համապատասխան մանրանկարը։ «Վերափոխման» տեսարանում սովորաբար ներկայացվում է մահվան մահճում ասես քնած Աստվածածինը, ում շուրջը խմբված են առաքյալներն ու հրեշտակները։ Սնարի վերևում Սբ. Կույսին երկինք փոխադրելու առաքելությամբ հայտնված Հիսուս Քրիստոսն է (պատկերվում է նաև երկնքում՝ հրեշտակների ուղեկցությամբ)։ Աստվածամոր հոգին պատկերվում է մանկան կերպարանքով։ Այն Հիսուսի գրկում է, երբեմն Գաբրիել հրեշտակապետն է իր գրկից մանկանը փոխանցում Հիսուսին։ Գլխավոր այս պատկերի ներքևում որոշ մանրանկարիչների ստեղծագործություններում երևում են Աստվածամոր դագաղին հարվածող Սոփոնիան և նրա ձեռքերը սրով կտրող հրեշտակը։ «Վերափոխման» տեսարանում պատկերագրական տարբեր լուծումներ է ունեցել հատկապես այս վերջին գործողությունը, որը ծագում է պարականոն գրքերից։

Խաչվերաց

Սուրբ Խաչի Վերացման տոն։ Խաչի տոներից ամենահինն է և իր պատմական սկզբնավորությամբ հասնում է մինչև քրիստոնեության ակունքները, որովհետև խաչը վերացնելու (բարձրացնելու) և փառավորելու առաջին գործողությունը վերագրվում է Տեառնեղբայր (Տիրոջ եղբայր) Հակոբոս առաքյալին։ Նա եղել է Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոսը և, խաչը ի տես ժողովրդի բարձրացնելով, «Խաչի քո, Քրիստոս, երկրպագեմք» օրհնությունն ու աղոթքն է ասել։ Ենթադրվում է, որ Հակոբոսը ոչ թե Քրիստոսի բուն խաչն է բարձրացրել, այլ նրա նմանությամբ պատրաստված քառաթևով է այդ արարողությունը կատարել։ Հայ և Ընդհանրական եկեղեցում տոնը հաստատվել է IV դ.: Խաչի փառավորության երկրորդ պարագան Խաչի գյուտն է, երբ բյուզանդական Կոստանդիանոս կայսրի մայրը՝ Հեղինե թագուհին, այն գտնելուց հետո մեծ շուքով զետեղել է Երուսաղեմի Սբ. Հարություն տաճարում։ Խաչվերացի տոնի նախընթաց օրը նավակատիքի հիշատակ կատարելը և այդ հիշատակը Սբ. Հարություն տաճարի նավակատիքի տարեդարձ լինելը, Խաչի գյուտն ու Խաչվերացը ներքին կարգով իրար են միացվում։ Երրորդ պարագան, երբ խաչը հատուկ փառավորություն է ստացել, խաչի վերադարձն է։ 614-ին, պարսկա-բյուզանդական պատերազմի ժամանակ, Պարսից Խոսրով II թագավորը գրավել է Երուսաղեմը՝ գրեթե հիմնովին ավերելով քաղաքը։ Թալանելով Երուսաղեմը՝ պարսիկները նյութական և հոգևոր շատ արժեքների հետ Քրիստոսի Խաչափայտը ևս գերեվարել են և իբրև ավար տարել Պարսկաստան։ Միայն 628-ին բյուզանդացի Հերակլ կայսրը (610–641), հաղթելով Պարսկաստաին և գրավելով Տիզբոնը, վերադարձրել է գերված Խաչափայտը և նույն թվի սեպտեմբերի 14-ին փառավոր հանդեսով զետեղել իր ավանդական տեղում՝ Երուսաղեմի Սբ. Հարություն տաճարում։ Կայսրը և եկեղեցական հայրերը սեպտեմբերի 14-ը հռչակել են Քրիստոսի Խաչափայտի վերադարձի կամ Խաչվերացի տոն։ Հայ եկեղեցին Խաչվերացի տոնը կատարում է սեպտեմբերի 14-ի մոտակա կիրակի օրը (սեպտեմբերի 11–17-ը հանդիպող կիրակին)։ Սահակ Գ Ձորոփորեցի կաթողիկոսը (677–703) կարգավորել է Խաչվերացի արարողությունը՝ գրելով նաև այդ առթիվ երգվող շարականներ։

Արարողությունը

Խաչվերացի տոնին հայոց բոլոր եկեղեցիներում երեկոյան ժամերգության ընթացքում կատարվում է հանդիսավոր թափոր և անդաստան (արարողություն, որի ժամանակ քահանաներն օրհնում են աշխարհի չորս ծագերը)։ Հանդիսավոր թափորի ժամանակ, Մայր աթոռ Սբ. Էջմիածնում, ի տես ժողովրդի, բարձրացվում է Քրիստոսի Խաչափայտի մասունքով ճաճանչավոր մի խաչ, որը սրբությամբ պահվում է Մայրավանքի թանգարանում։

Աղբյուրներ

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002: