Ստրկությունը իսլամում
Իսլամում ստրկությունն իր արմատներն ունի նախաիսլամական դարաշրջանում[1]։ Մուհամմադ մարգարեի Ղուրանը և Սուննան ստրկությունը դիտարկում են որպես բացառիկ պայման, որը կարող է փոփոխվել որոշակի հանգամանքներում[2]։ Իսլամում թույլատրելի է ստրկության գոյությունը և ստրուկի ազատումը համարվում է աստվածահաճո գործերից մեկը[3]։
Իսլամական աղբյուրներում կան ստրուկների շատ տարբեր անուններ, ինչպես օրինակ «աբդ» բառը, որը մաս է կազմում աստվածաբանական անունների (օրինակ՝ Աբդուլլահ, Աբդուրահման)։
Նախաիսլամական շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստրկությունը կիրառվել է նախաիսլամական Արաբիայում, ինչպես հին և վաղ միջնադարյան աշխարհի մնացած մասերում։ Արևմտյան Արաբիայում ստրուկների ճնշող մեծամասնությունը վաճառվել է Մեքքայում։ Ստրուկները հիմնականում եթովպիական ծագում են ունեցել (հաբաշա)։ Ստրուկների թվում էին նաև սպիտակամորթ ցեղի մի քանի ներկայացուցիչներ, որոնց բերում էին արաբ քարավանները կամ բեդվին զավթիչները։ Արաբական գրականության մեջ հայտնի է բեդվինի որդու և եթովպացի ստրուկ Կանտարայի պատմությունը, որը պետք է կատարեր մի քանի սխրանքներ, նախքան հայրը կհամաձայներ նրան տալ ժառանգության իրավունք[4]։
Մերձավորարևելյան ավանդույթի համաձայն, նախաիսլամական ժամանակներում ստրուկները մարմնավաճառությամբ ծառայել են իրենց տերերին, ինչը Ղուրանում ակնհայտորեն արգելված է.
|
Թող մաքրաբարոյությունը պահեն նրանք, ովքեր ամուսնության հնարավորություն չեն գտնում, քանի դեռ Ալլահը չի հարստացրել նրանց իր ողորմածությունից ելնելով։ Թող Ալլահը օրհնի նրանց, ովքեր չեն կարող ամուսնանալ։ Մի պարտադրեք ձեր ստրուկներին պոռնկության՝ աշխարհիկ կյանքի ապականիչ օրհնությունների համար, եթե նրանք ցանկանում են պահպանել մաքրաբարոյությունը[5][4]։
- Ղուրան, 24:33
|
|
Ղուրան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ղուրանում ստրուկները կոչվում են «աբդ» կամ «ամա» (ստրուկ), ինչպես նաև «աբդ մամլուկ» (ռազմագերի ստրուկ)։ Ի տարբերություն «ստրուկ ծնվածների» (քին), ռազմագերի ստրուկը կարող է գնվել։ Ղուրանը նաև ասում է, որ մուսուլման ստրուկն ավելի լավ է, քան ազատ բազմաստվածը, ավելի լավ է ամուսնանալ մուսուլման ստրուկի հետ, քան ազատ բազմաստվածի։ Ազատ մուսուլմանների համեմատ մուսուլման ստրուկները երկու անգամ ավելի քիչ են պատասխանատու իրենց արարքների համար[6]։
Ըստ Ղուրանի՝ ստրուկների ազատումը համարվում է գովելի արարք։ Ստրուկին ազատելը և «նրանց, ում սրտերը բերվել են ստրուկների փրկագնմանը» օգնելը համարվում է աստվածահաճո գործ։ Այն կարող է օգտագործվել որպես քավություն այնպիսի ծանր հանցագործությունների համար, ինչպիսիք են ոչ դիտավորյալ սպանությունը (Ղուրանում նշված է «հավատացյալ ծառան») և կեղծ վկայությունը (շահադա)։
Տերը պետք է «հեշտությամբ ազատ արձակի» իր ստրուկին։ Ստրուկը հիշատակվում է նրանց մեջ, ում պետք է «լավություն» անել (իհսանան)[7]։
Օրինական ամուսնությունը թույլատրվում է ինչպես տղամարդ ստրուկների, այնպես էլ կին ստրուկների համար։ Տիրոջ բարոյական պարտականությունն է այս երկուսին իր «օրհնությունը» շնորհել։ Անհրաժեշտության դեպքում ազատ մուսուլմաններին թույլատրվում է ամուսնանալ ստրուկների հետ։ Ստրուկը, որը Տիրոջից համաձայնություն է ստացել ամուսնանալ ազատ մարդու հետ, իրավունք ունի ամուսնուց «ողջամիտ օժիտ» ստանալ։ Ամուսնացած ստրուկը պարտավոր է հավատարիմ մնալ իր ամուսնուն, բայց եթե նա շնություն անի, ապա ստրուկի կարգավիճակ ունենալով՝ նա կկրի ազատ ամուսնացած կնոջ համար նախատեսված պատժի կեսը[7]։ Վերջապես, Ղուրանը պաշտպանում է ստրուկի կյանքը վրեժխնդրության օրենքով (քիսաս), բայց «ազատ՝ ազատի, ստրուկ՝ ստրուկի համար» բանաձևով, որը ցույց է տալիս, որ քրեական գործերում անհավասարության սկզբունքը պահպանվում է[7]։
Ստրուկի դիրք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իսլամական օրենսդրության համաձայն, բոլոր մուսուլմաներն ի սկզբանե ազատ են (Ալ-Ալ խուվա Ալ-Հուրիա)։ Անհնար է մուսուլմանին ստրկության վերածել մուսուլման տիրույթներում, այդ թվում՝ պարտքերի դիմաց։ Ըստ հանաֆիական իրավունքի՝ մուսուլմաններով բնակեցված տարածքում հայտնաբերված անհայտ ծագման երեխան (գտնված) համարվում է մուսուլման և ազատ։ Ընդ որում, իսլամի ընդունումը ստրուկին ինքնաբերաբար ազատ չի դարձնում[6]։
Բոլոր դպրոցների իրավաբանները ճանաչել են մուսուլմաններին ստրկության վերածելու անթույլատրելիությունը։ Գործնականում այս դրույթը հաճախ խախտվել է, քանի որ ցանկացած ապստամբ կարող էր համարվել հավատացյալ մուսուլման։ Որոշ երկրներում կիրառվել է նաև պարտքերի դիմաց ստրկության դիմելը։ Թույլատրվել է նաև ստրկության ենթարկել իսլամի այլ ճյուղերի ներկայացուցիչներին։ Օրինակ՝ 1611 թվականին Հերաթում սուննի հոգևորականությունը հրապարակել է ֆեթվա, որը թույլ էր տալիս շիաների ստրկությունը[8]։
Ֆակիհների տեսանկյունից ստրուկը համարվել է ընտանի կենդանու նմանակ[6]։ Ստրկավաճառն ու անասունների վաճառականը կոչվել է նախաս, իսկ ստրուկի երեխան երբեմն կոչվել է գալլա (սերունդ, եկամուտ)[9]։
Տերը իրավունք չուներ հյուծել ստրուկին ճնշող աշխատանքով, տնօրինել նրա կյանքը և պետք է լավ կերակրեր նրան։ Ստրուկին վատ պահելու համար պատիժ չի նախատեսվում։ Ազատը, որը սպանել է ուրիշի ստրուկին, վճարում է վիրի Տիրոջը և չի պատժվում կյանքից զրկելով (կիյաս)[9]։
Լրիվ և անվերապահ սեփականության տակ գտնվող ստրուկը սեփականության և տեղաշարժի ազատության իրավունք չի ունեցել։ Նա պատասխանատու չի եղել իր պարտքերի համար։ Ստրուկի իրավունակությունը, որը տիրոջ կողմից թույլտվություն է ստացել առևտուր անելու կամ արհեստով զբաղվելու համար (մա'զուն), սահմանափակվել է տիրոջ կողմից թույլատրված սահմաններով։ Նման ստրուկի ձեռք բերած գույքի ժառանգը տերն էր[9]։ Կրոնական առումով մուսուլման ստրուկը ճանաչվել է որպես ազատ մուսուլմանին հավասար և գերազանցել է ոչ մուսուլմանին (զիմմի)[10]։ Մուսուլման ստրուկն ազատվել է զաքաթի վճարումից և ուրբաթօրյա աղոթքին (խուտբա) ներկա լինելու պարտականությունից։ Ստրուկը կարող էր իմամ լինել աղոթքի մեջ՝ ազատ մուսուլմանների բացակայության պայմաններում, որոնք կարող էին առաջնորդել նրան։ Ստրուկը չէր կարող զբաղեցնել անկախություն պահանջող կրոնական պաշտոն (դատավոր, մուխթասիբ, մզկիթի իմամ և այլն)[9]։
Որոշ դեպքերում ստրուկների վիճակն այնքան դժվարին է եղել, որ հանգեցրել է ապստամբությունների, ինչպիսիք են զինջայի ապստամբությունները[9][10]։
Ստրուկի ազատ արձակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իսլամում ստրուկին կամավոր ազատ արձակումը (ի'տակի) համարվում է աստվածահաճո գործ։ Նման արարքի համար պարգևը հավասարեցվում է սովի ժամանակ որբին կամ աղքատին կերակրելուն[6]։
Ստրուկին ազատ արձակելը կարող է լինել տուգանքի մի ձև՝ հատուցում, որը կիրառվում է տիրոջ վրա մուսուլմանին ակամա սպանելու կամ էլ երդումը խախտելու համար հատուցում։ Ազատումը պետք է ամրագրվի գրավոր վկայագրով։ Մուհամմադ մարգարեի կյանքից հայտնի է, որ նա ունեցել է ընդհանուր առմամբ մինչև երկու տասնյակ հայտնի ստրուկներ, որոնք տարբեր ժամանակներում ազատվել են նրա կողմից. նրա կանանցից երկուսը ստրուկներ էին[6]։ Առաջին մուսուլմանների շարքում կային շատ ստրուկներ (օրինակ՝ Սաման, Զեյդը, Բիլալը և այլն)[11]։
Նորից ազատ դարձած ստրուկը (մաուլա) շարունակում էր պահպանել հատուկ հարաբերություններ նախկին տիրոջ կամ նրա ժառանգի հետ։ Ազատ արձակման ամենատարածված ձևերից էր տիրոջ մահից առաջ կամավոր ստրուկին ազատելն էր (թադբիր)[9]։
Համակեցություն ստրուկի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստրկուհու սեփականության իրավունքը իրացվել է նաև նրա հետ համատեղ կյանքի միջոցով։ Այն դեպքում, երբ ստրուկը (ում վալադ) տիրոջից երեխա է ծնել, նա որոշ առավելություններ է ձեռք բերել։ Եթե տերը չի ունեցել ազատ կին, ապա նա կարող էր ամուսնանալ ստրուկի հետ, որը ազատի համեմատ ձեռք էր բերում կիսատ իրավունքներ։ Ում վալադի երեխաներն ազատ էին։ Աբբասյան խալիֆաներից շատերը ստրուկների երեխաներ էին[9]։
Ստրուկը կարող էր ունենալ իր սեփական ընտանիքը։ Մալիքիական մազհաբում տղամարդ ստրուկը կարող էր չհարցնել տիրոջ համաձայնությունը, իսկ կին ստրուկը պարտավոր էր թույլտվություն ստանալ, քանի որ նրա ամուսնության ընթացքում տերը կորցնում էր նրա հետ համատեղ ապրելու իրավունքը։ Տերը իրավունք չուներ խզել իր ստրուկների ամուսնությունը։ Ստրուկներին ամուսնալուծության համար տիրոջ թույլտվության կարիք չի եղել։ Ստրուկը կարող էր պատկանել մի քանի տերերի, բայց չէր թույլատրվում տերերի համակեցությունը մեկ ստրուկի հետ[9]։
Ներկայիս իրավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստրկությունը իսլամական աշխարհում պահպանվել է մինչև 20-րդ դարի կեսերը։ Ալժիրում չեղարկվել է 1848 թվականին, Կենտրոնական Ասիայում՝ Ռուսաստանին միանալուց հետո, Իրանում, Իրաքում և Աֆղանստանում՝ 1923-1929 թվականներին, իսկ Սաուդյան Արաբիայում՝ 20-րդ դարի 70-ական թվականներին[9]։ Մավրիտանիայում ստրկությունը վերացվել է 1905 թվականին, 198 թվականին և 2007 թվականի օգոստոսին[12]։ Ներկայումս ստրկությունը թույլատրվում է իսլամական այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Չադը, Նիգերը, Մալին և Սուդանը[13]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Lewis, 1990
- ↑ Brunschvig, 1986
- ↑ Murray, 1987, էջ 40
- ↑ 4,0 4,1 Brunschvig, 1986, էջ 24
- ↑ «Сура 24 Ан-Нур (Свет). Читать и слушать Коран · Академия Корана». ru.quranacademy.org. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 23-ին.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Ислам: ЭС, 1991, էջ 6
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Brunschvig, 1986, էջ 25
- ↑ Тохтиев, 2012
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Ислам: ЭС, 1991, էջ 7
- ↑ 10,0 10,1 Clarence-Smith, 2006, էջեր 2—5
- ↑ Holt, Lambton, Lewis, 1977, էջ 36
- ↑ Martin, 2002
- ↑ Segal, 2001, էջ 206—222
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Тохтиев Ш. Р. Краткая история самаркандских и бухарских «ирани» // Евразийский журнал региональных и политических исследований. — 2012. — № 33 (287). — С. 124—125.
- The Cambridge History of Islam / Peter M. Holt; Lambton, Ann. — Cambridge University Press, 1977. — ISBN 0-521-29137-2(անգլ.)
- Gordon, Murray Slavery in the Arab World. — N. Y.: New Amsterdam Press, 1987. — ISBN 1-561-31023-9(անգլ.)
- Lewis, Bernard Race and Slavery in the Middle East. — N. Y.: Oxford University Press, 1990. — ISBN 0-19-505326-5(անգլ.)
- Segal, Ronald Islam's Black Slaves: The Other Black Diaspora. — N. Y.: Farrar, Straus and Giroux, 2001.(անգլ.)
- Martin A. Klein. Historical Dictionary of Slavery and Abolition. — 2002.(անգլ.)
- Martin, Vanessa The Qajar Pact. I.B.Tauris. — 2005. — ISBN 1-85043-763-7(անգլ.)
- Clarence-Smith, Willian Gervase Islam and the Abolition of Slavery. — Oxford University Press, 2006.(անգլ.)
- Надырадзе Л. И. Вопрос о рабстве в Аравии VII в. — НАА, 1968. — С. 5, 75—85.
- Петрушевский И. П. Применение рабского труда в Иране и сопредельных странах в позднее средневековье. — МКВ. — С. 25.
- Петрушевский И. П. К истории рабства в халифате VII—X веков. — НАА, 1971. — С. 3.
- John Ralph Willis Slaves and slavery in Muslim Africa. Volume 1, Islam and the ideology of enslavement. — Frank Cass, 2006. — 284 p. — ISBN 978-0-714-63142-4(անգլ.)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ստրկությունը իսլամում» հոդվածին։ |
|
