Մարիա Տենիշևա

Մարիա Տենիշևա;
Ծնվել է	հունիսի 1, 1858 կամ մայիսի 20 (հունիսի 1), 1858
Ծննդավայր	Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	ապրիլի 14, 1928 (69 տարեկան)
Մահվան վայր	Փարիզ
Գերեզման	Լա Սել-Սեն Կլուի գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Ժյուլիանի ակադեմիա
Մասնագիտություն	նկարչուհի, հավաքորդ, վիզուալ արտիստ և բարեգործ
Ամուսին	Վյաչեսլավ Տենիշև
	Maria Tenisheva Վիքիպահեստում

Իշխանուհի Մարիա Կլավդիևնա Տենիշևա (ծննդյամբ՝ Պյատկովսկայա, խորթ հոր կողմից՝ Մարիա Մորիցովնա ֆոն Դեզեն, առաջին ամուսնությամբ՝ Նիկոլաևա, հունիսի 1, 1858(1858-06-01)^[1]^[2] կամ մայիսի 20 (հունիսի 1), 1858^[2], Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն - ապրիլի 14, 1928(1928-04-14)^[1]^[3]^[2], Փարիզ^[4]), ռուս ազնվականուհի, հասարակական գործիչ, արծնապատող նկարչուհի, ուսուցչուհի, մեկենաս և կոլեկցիոներ։ Հիմնադրել է Սանկտ Պետերբուրգի գեղարվեստական ստուդիան, Սմոլենսկի նկարչական դպրոցը և Ռուսական հնությունների թանգարանը, Բեժիցայի արհեստագործական ուսումնարանը, ինչպես նաև Տալաշկինոյի սեփական կալվածքի գեղարվեստա-արդյունաբերական արհեստանոցները։ Եղել է ռուսական մշակութային ազգայնականության ներկայացուցիչ^[5]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարիա Պյատկովսկայան ծնվել է 1858 թվականի մայիսի 20-ին (հունիսի 1) Սանկտ Պետերբուրգում։ 1869 թվականին ընդունվել է Մարիա Սպեշնևայի գիմնազիա, որտեղ կրթությունն իրականացվել է տղամարդկանց ռեալական ուսումնարանների ծրագրերով։ Հետաքրքրվել է օտար լեզուների, ռուսաց պատմության և բնական գիտությունների ուսումնասիրությամբ։

Առաջին ամուսնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1876 թվականին ամուսնացել է Ռաֆայել Նիկոլաևիչ Նիկոլաևի հետ։ Ամուսինները դուստր են ունեցել, ում անունը նույնպես Մարիա է եղել։ Ամուսնությունը անհաջող է ստացվել, շուտով Մարիա Կլավդիևնան և իր փոքրիկ դուստրը մեկնել են Փարիզ՝ հայտնի Մաթիլդա Մարքեզիի մոտ երգեցողություն սովորելու, քանի որ նա լավ ձայն է ունեցել (մեցցո-սոպրանո)^[6]։ Փարիզում ծանոթացել է Իվան Տուրգենևին, Կոնստանտին Մակովսկուն, ով նկարել է նրա դիմանկարը և Անտոն Ռուբինշտեյնին^[7]։

1885 թվականին Մարիա Կլավդիևնա Նիկոլաևան և Ռաֆայել Նիկոլաևիչ Նիկոլաևն ամուսնալուծվել են, իսկ իրենց դստերը՝ Մարիա Ռաֆայլովնա Նիկոլաևային ուղարկել են փակ գիշերօթիկ դպրոց։ Այնուհետև դուստրը հեռացել է մորից՝ չհասկանալով նրա ընտրությունը դեպի ստեղծագործական ինքնաիրացում։ Մարիա Կլավդիևնա Նիկոլաևան բնակություն է հաստատել Տալաշկինոյում, իր մտերիմ ընկերուհու՝ Եկատերինա Սվյատոպոլկ-Չետվերինսկայայի ընտանեկան կալվածքում, որտեղ նա բացել է գյուղացի երեխաների առաջին դպրոցը։

Ամուսնություն Վյաչեսլավ Տենիշևի հետ։ Կերպարվեստով զբաղվելը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1888 թվականին Տենիշևան մեկնել է Մոսկվա՝ ծրագրելով հանդես գալ թատրոնում։ Նա հանդիպել է Կոնստանտին Ստանիսլավսկուն և նրա բեմադրած բարեգործական ներկայացման մեջ դեր խաղացել^[7]։ Ռուսաստան վերադառնալուց որոշ ժամանակ անց Մարիա Կլավդիևնան հանդիպել է խոշոր արդյունաբերող իշխան Վյաչեսլավ Նիկոլաևիչ Տենիշևին։ 1892 թվականին Մարիան ամուսնացել է նրա հետ (ամուսնու հարազատները անօժիտ աղջկան չեն ընդունել, իսկ Մարիա Կլավդիևնային չեն ներառել Տենիշևների տոհմական ծագումնաբանության մեջ)։ Ամուսինները բնակություն են հաստատել Բեժիցկի գործարանից ոչ հեռու Խոտիլյով կալվածքում, որը ձեռք է բերել արքայազն Տենիշևը Օրյոլի նահանգի Բրյանսկի գավառում և գտնվել է Դեսնա գետի ափին, որտեղ իշխանուհին հիմնել է մեկ դասարանի դպրոց։ Իշխանուհի Տենիշևայի լուսավորական գործունեությունը սկսվել է Բեժիցայի գործարանի մոտ գտնվող արհեստագործական ուսումնարանի (որն առաջին շրջանավարտներն է տվել 1896 թվականի մայիսին) և գործարանի աշխատողների համար ճաշարանի ու ակումբի կազմակերպմամբ։

Տենիշևան ունեցել է հիանալի գեղարվեստական ճաշակ, զգացել և սիրել է արվեստը։ Նիկոլայ Ռերիխը նրան անվանել է «իսկական Մարֆա Բորեցկայա»։ Տենիշևան հավաքել Է ջրաներկ աշխատանքներ և ծանոթ է եղել նկարիչներ Վասնեցովի, Վրուբելի, Ռերիխի, Մալյուտինի, Բենուայի, քանդակագործ Տրուբեցկոյի և այլ արվեստի գործիչների հետ։ Սանկտ Պետերբուրգում (1894-1904) երիտասարդներին գեղարվեստական բարձրագույն կրթության նախապատրաստելու համար նա ստուդիա է կազմակերպել, որտեղ դասավանդել է Ռեպինը։ Միաժամանակ 1896-1899 թվականներին Սմոլենսկում բացել է նկարչական տարրական դպրոց։ Փարիզում եղած ժամանակ Տենիշևան սովորել է Ժյուլիանի ակադեմիայում և լրջորեն զբաղվել գեղանկարչությամբ ու հավաքածու կազմելով։ Ռուս վարպետների ջրաներկ աշխատանքների հավաքածուն Տենիշևան նվիրել է Սանկտ Պետերբուրգի Ալեքսանդր III թանգարանին։

Մարիա Կլավդիևնան ֆինանսավորել է (Սավվա Մամոնտովի հետ համատեղ) «Արվեստի աշխարհ» ամսագրի հրատարակումը, նյութապես աջակցել Ալեքսանդր Բենուայի, Սերգեյ Դյագիլևի և արծաթե դարի այլ նշանավոր գործիչների ստեղծագործական գործունեությանը։ Իշխանուհին ավելի ուշ հատկապես զղջացել է Դիաղիլևի հետ համագործակցության համար, քանի որ ամուսինը նրան զգուշացրել է․

Իսկ Դյագիլևի համար ես քեզ երաշխավորում եմ, որ դու նրան հետաքրքրում ես այնքանով, որքան անցյալ տարվա ձյունը, նրան միայն քո միջոցներ են պետք...^[5]։

Տենիշևայի նվիրական երազանքը արծնապակու արտադրությունն է եղել, որտեղ նրան հսկայական հաջողություններ են սպասել։ Տենիշևայի աշխատանքի և նրա փնտրտուքի շնորհիվ էմալապատման արտադրությունը վերածնվել է, նկարիչ Ժակինի հետ միասին մշակվել և ստացվել է ավելի քան 200 անթափանց գուներանգ (ճենակավե) էմալ, և վերականգնվել է «ակոսավոր» էմալ պատրաստելու եղանակը։ Մարիա Կլավդիևնայի աշխատանքները գնահատվել են ըստ արժանվույն, իսկ Ֆրանսիայում նա ընտրվել է Փարիզի Գեղարվեստի ընկերության իսկական անդամ և Փարիզի դեկորատիվ և կիրառական արվեստի միության անդամ։ Հռոմում իր աշխատանքների ցուցահանդեսից հետո Տենիշևան ստացել է Իտալիայի ժողովրդական կրթության նախարարության պատվավոր դիպլոմ և ընտրվել Հռոմի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ։

Մարիա Տենիշևան Սմոլենսկում և Տալաշկինոյում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տենիշևայի իսկական բուռն ցանկությունը ռուսական հնություններով հետաքրքրվելն է եղել։ Նրա հավաքած ռուսական հնությունների կոլեկցիան ցուցադրվել է Փարիզում և անջնջելի տպավորություն թողել։ Հենց այդ հավաքածուն է դարձել Սմոլենսկի «Ռուսական հնություն» թանգարանի հիմքը։ 1911 թվականին Տենիշևան Սմոլենսկին է նվիրել Ռուսաստանի ազգագրության և ռուսական դեկորատիվ և կիրառական արվեստի առաջին թանգարանը՝ «Ռուսական հնություն»-ը։ Այդ առիթով նա անձամբ ստեղծել է էմալապատ սպասք հետևյալ մակագրությամբ․ «Մոսկվայի հնագիտական ինստիտուտին։ Եկե՛ք և տիրե՛ք, ո՛վ իմաստուններ։ Հետևե՛ք այս գաղտնիքին և թող Սմոլենսկում հավերժ գանձեր լինեն ռուս ժողովրդին ծառայելու համար։ Այս սպասքը պատրաստել է իշխանուհի Մարիա Տենիշևան իր աշխատանքով 1911 թվականի ամռանը»^[8]։

Միաժամանակ Տենիշևային շնորհվել է Սմոլենսկ քաղաքի պատվավոր քաղաքացու կոչում։

Տենիշևները Սանկտ Պետերբուրգի իրենց տանը հավաքել են ստեղծագործ մտավորականության և կոմպոզիտորների լայն շրջանակ^[5]։

Մեր երաժշտական երեկոներին Սանկտ Պետերբուրգում մասնակցել են Բրանդուկովը, Հոֆմանը, Սկրյաբինը, Մենտերը, Վերժբիլովիչը, Աուերը, Արենսկին…:

Իշխանուհի Տենիշևան հնարավորություն է ունեցել տանը երգել Պյոտր Չայկովսկու ռոմանսները՝ հենց հեղինակի դաշնամուրային նվագակցությամբ, որից հետո Պյոտր Իլյիչը հիացել է իշխանուհու հատուկ վոկալ կատարմամբ^[5]։

Տենիշևայի կյանքի գլխավոր լուսավորչական նախագծերից է Տալաշկինոն՝ իշխանուհի Եկատերինա Կոնստանտինովնա Սվյատոպոլկ-Չետվերտինսկայայի (ծննդյամբ Շուպինսկայա) (1857-1942) ընտանեկան կալվածքը, որը Տենիշևները ձեռք են բերել 1893 թվականին (գործերի կառավարումը մնացել է նախկին սեփականատիրուհու տնօրինության տակ)։ Տենիշևան և Սվյատոպոլկ-Չետվերտինսկայան, մանկական տարիներից ընկերուհիներ են եղել, Տալաշկինոյում մարմնավորել են «գաղափարական կալվածքի» հայեցակարգը, այսինքն՝ լուսավորության կենտրոն, ավանդական ժողովրդական գեղարվեստական մշակույթի վերածնունդ և միևնույն ժամանակ գյուղատնտեսության զարգացում։

1894 թվականին Տենիշևները ձեռք են բերել Տալաշկինոյի մոտ գտնվող Ֆլենովոյի ագարակը և այնտեղ բացել գյուղատնտեսական դպրոց, որն այդ ժամանակ եզակի է եղել՝ հավաքելով գերազանց ուսուցիչներ և հարուստ գրադարան։ Գյուղատնտեսական գիտության ամենաառաջադեմ նվաճումների օգտագործումը թույլ է տվել դպրոցին պատրաստել բարձր արդյունավետությամբ ֆերմերներ, որոնք պահանջել են ստոլիպինյան բարեփոխումները։ Իշխանուհին մեծ ուշադրություն է դարձրել Ֆլենովոյում Սուրբ Հոգու եկեղեցու կառուցմանը։ Տաճարի ճարտարապետական նախագծի ստեղծողի մասին բանավեճ է ընթացել։ Ամենատարածված տարբերակը այն է եղել, որ հենց իշխանուհի Մարիա Տենիշևան է եղել նախագծի հեղինակը^[9]։ Հայտնի է, որ նախագծի ստեղծման գործում մեծ դեր են խաղացել դիմանկարիչ Սերգեյ Մալյուտինը և ռուսական ճարտարապետական լուսանկարչության հիմնադիր Իվան Բարշչևսկին։ Տաճարի ինտերիերի վատ պահպանված նկարների և տաճարի մուտքի վերևում գտնվող ճակատի խճանկարների հեղինակը ռուս փիլիսոփա, նկարիչ, ճանապարհորդ Նիկոլայ Ռերիխն է եղել^[10]։

Իշխանուհի Տենիշևան տարվել է հայրենասիրական խորը զգացմունքներով և ռուսական ազգային գաղափարներով։

Ի՞նչ է պատահել վերևներին։ Այսպես կոչված կիրթ ազնվական դասին։ Եղավ այն, որ մեզ թողեցին հայրենասիրությունից զուրկ ու ռուսական ամեն ինչի հանդեպ արհամարհական ու անբարյացակամ սերունդ։ Դարերի ընթացքում ռուսական հասարակությունն աստիճանաբար կորցրել է իր արժանապատվությունը, ամաչել է ինքն իրենից, իսկ մեր օրերում մեծամասնությունը լիովին կորցրել է ռուսական ազգային գաղափարի գիտակցությունը^[5]։

Մենք հիվանդ ենք, մենք շատ ծանր հիվանդ ենք։ Մեր իբր երիտասարդ ազգը, իր լուսաբացին էլ չհասած, արդեն հասցրել է արմատներով փտել ու ծերացած օրգանիզմի պես քայքայվում է։ Սարսափելի է, ողբալի, ցավալի և վիրավորական ...:

Նա խիստ անհանգստացած է եղել եկեղեցական հոգևորականների բարոյալքմամբ, ովքեր մասնակցել են Ռասպուտինի անձի հետ կապված իրադարձություններին։

Ինչի՞ ենք հասել։ Կրոնը պղծվում է, հոգևորականները՝ ահաբեկվում են, մարդկանց միտքն ու կարողությունները արժեզրկվում են, թափվում են անպետք աղբի պես և մեկը մյուսի հետևից ջրի երես են դուրս գալիս արկածախնդիրները...^[5]

Իշխանուհի Տենիշևան 1905 թվականից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1905 թվականին հեղափոխական իրադարձությունների պատճառով Տենիշևան լքել է Ռուսաստանը։ Աստիճանաբար նրա հավաքածուն արտահանվել է Փարիզ։ Փարիզում Սերգեյ Դյագիլևի հետ միասին մասնակցել է ցուցահանդեսի, որտեղ ներկայացվել են Տենիշևայի հավաքածուի դեկորատիվ և կիրառական արվեստի առարկաները։ Փարիզը ողողվել է ռուսական մոտիվներով նորաձևությամբ^[7]։

Մարիա Կլավդիևնան օժանդակել է նաև ռազմաճակատի մատակարարմանը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, մասնավորապես՝ կաղամբ է մշակել և առաքել (1916)։ Խորը անկում է ապրել ոչ միայն ռազմաճակատը, այլ նաև թիկունքը, ինչը չափազանց վրդովեցրել է իշխանուհուն։

Իսկ նրանց [առևտրականների և նրանց երեխաների] համեմատ նա գյուղացի էր... Հայրենասիրություն բառն անգամ չիմանալով՝ նա հայրենիքին տվեց այն ամենը, ինչ ուներ՝ իր որդիներին, իր վերջին անասուններին, իր աշխատանքը ուժերը ներածի չափով, ի դեմս միայնակ դաշտում դեռահասի հետ չարչարվող կնոջ, վերջապես նա հրաժարվեց իր համար ամենաթանկից՝ կյանքից^[5]։

Իշխանուհին Ռուսաստանում տեսել է էլիտայի դավաճանությունը, ինչը հատկապես ակնհայտ է եղել պատերազմի տարիներին․

Այս բոլոր լիբերալները, սոցիալ-դեմոկրատները և մյուսները ճոռոմախոսներ են, ոչ ավելի լավը, քան մյուսները։ Մարդկության բարօրության մասին նրանց ամպագոռգոռ արտահայտությունները ընդամենը մի կեղև են, որի տակ թաքնված է պարտվողի կամ մանր հոգու վրդովմունքը կամ նույն կարիերիզմը, որի համար նրանք մեղադրում էին ուրիշներին։ Այնքան հաճախ էի տեսնում, որ նրանց խոսքերը չեն համապատասխանում իրենց գործերին... Հակառազմականության, ինտերնացիոնալիզմի և այլ «իզմերի» սրված քարոզչությունը թուլացնում էր հայրենասիրական ոգին, ավելի ճիշտ՝ ոչնչացնում այդ միանգամայն բնական զգացումը^[5]։

Տենիշևան ամուր կանգնած էր ժողովրդի կողքին, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ դա մոդայիկ չէր և ծաղր էր առաջացնում որոշ ամբարտավան մարդկանց մոտ։

Ինձ միշտ վիրավորում է մեր ռուսական բնավորության հիմնարար թերությունների նկատմամբ զվարճալի հանդուրժողականությունը, որոնք սովորաբար բացատրվում են որպես «սլավոնական խառնվածքի» մխիթարության ձև։ Ինչ է դա «սլավոնական խառնվածքը»։ Ասում են, որ մեր այդ խառնվածքի առանձնահատկություններն են բարությունը, հեզությունը, դյուրահավատությունը, բարի բնավորությունը, երազկոտությունն ու զիջողականությունը։ Անկասկած, նման գծերը շատ գրավիչ կլինեին, եթե դրսևորվեին առողջ խոհեմության սահմաններում, այլապես հեշտությամբ դառնում են թերություն՝ ոչ միայն վնաս հասցնելով մերձավորներին, այլ նաև հասարակությանը։ Չափազանցված չափով այդ նույն հատկությունները հեշտությամբ այլասերվում են և բարությունը վերածվում է թուլության, հեզությունը՝ անողնաշարության, դյուրահավատությունը՝ անհոգության, բարի բնավորությունը՝ անկայունության, երազկոտությունը՝ ծուլության և, վերջապես, նվաստացումը՝ անսկզբունքայնության։ Մեր բոլոր դասակարգերից, կարծում եմ, միայն գյուղացիությունն ու հոգևորականությունն են դեռ պահպանում բնավորության այս գծերը մաքուր, չաղավաղված ձևով^[5]։

Բազմաթիվ նկարչներից, որոնց հետ շփվել է Տենիշևան, հոգեպես մտերիմ և հատկապես հաճելի են եղել Միխայիլ Վրուբելը և Նիկոլայ Ռերիխը։

Ես և Վրուբելը հիանալի ընկերներ էինք։ Նա կիրթ, խելացի, ստեղծագործական հանճարով համակրելի տղամարդ էր, որին, անամոթաբար մեր ժամանակակիցները չհասկացան և չգնահատեցին։ Ես նրա ջերմ երկրպագուն էի և մեծապես գնահատում էի նրա ջերմ, ընկերական վերաբերմունքն իմ հանդեպ։ Նման տաղանդները ծնվում են հարյուր տարին մեկ և սերունդները հպարտանում են նրանցով^[5]։

Շիրմաքար Տենիշևայի գերեզմանի վրա Լա Սել-Սեն-Կլուի հին գերեզմանատանը

Իմ կյանքում հանդիպած բոլոր ռուս նկարիչներից, բացի Վրուբելից, նա [Ն. Կ. Ռերիխը] միակն էր, ում հետ կարելի էր խոսել՝ իրար հասկանալով կես խոսքից, կուլտուրական, շատ կիրթ, իսկական եվրոպացի, ոչ սահմանափակ, ոչ միակողմանի, բարեկիրթ ու հաճելի, անփոխարինելի զրուցակից, արվեստի մեծ գիտակ էր և խորապես հետաքրքրվում էր դրանով^[5]։

Ռուսաստանում քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ՝ 1919 թվականի մարտի 26-ից հետո, տիկին Տենիշևան իր ամենամոտ ընկերոջ՝ Է. Կ. Սվյատոպոլկ-Չետվերտինսկայայի, սպասուհի Լիզայի և մտերիմ ընկեր և օգնական Վ. Ա. Լիդինի հետ հերթական անգամ լքել է Ռուսաստանը, բայց ընդմիշտ և Ղրիմով մեկնել Ֆրանսիա։ Արտագաղթը տեղի է ունեցել մինչ ռուսական բանակի և խաղաղ բնակչության տարհանումը բարոն Պյոտր Վրանգելի ղեկավարությամբ։ Իշխանուհի Տենիշևայի հուշերը, որոնք գրվել են արտագաղթում և նրա մահից հետո հրատարակվել Փարիզում՝ «Իմ կյանքի տպավորություններն են։ Հուշեր»^[5], ընդգրկում են 1860-ականների վերջից մինչև 1917 թվականի Ամանորի գիշերն ընկած ժամանակահատվածը։

Իշխանուհի Տենիշևան մահացել է 1928 թվականի ապրիլի 14-ին, Փարիզի Լա Սել Սեն Կլու արվարձանում։ Նրան թաղել են Լա Սել-Սեն Կլուի Հին գերեզմանատանը (գերեզմանը գտնվում է Հին գերեզմանատան 1-ին տեղամասում՝ Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների ժամանակ զոհվածների հուշակոթողի մոտ)։

Գործունեության գնահատականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարիա Կլավդիևնային նվիրված մահախոսականում Իվան Բիլիբինը գրել է.

Նա իր ողջ կյանքը նվիրել է հայրենի ռուսական արվեստին, ինչի համար նա անսահման շատ բան է արել։

Կատակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ լեգենդի՝ Տենիշևան Ալեքսանդր II-ի ապօրինի դուստրն էր (տես՝ Ռուս կայսրերի անօրինական զավակներ)

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարիա Տենիշևայի դիմանկարը, հեղինակ՝ Իլյա Ռեպին (1896)
Իշխանուհի Տենիշևայի «Ռուսական հնություն» թանգարան Սմոլենսկում, Տենիշևա 7
Սերգեյ Մալյուտին. Թերեմոկը Տալաշկինոյում
Տեղեկատվական տախտակ Սմոլենսկում՝ Տենիշևայի անվան փողոցում

Երկեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

М. Тенишева. Эмаль и инкрустация. Прага, 1930.
Тенишева М.К. Впечатления моей жизни. — Л.: Искусство, 1991. — 287 с.

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նատալյա Շաբելսկայա

Մատենագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Билибин, Иван Яковлевич Памяти кн. М. Кл. Тенишевой // Возрождение. — 1928. — 19 апреля. — № 1052.
Озер, Джеско. Мир эмалей княгини Марии Тенишевой. — М.:, 2004. — 65 с. : ил., портр., цв. ил. — ISBN 5-94982-009-6
Журавлёва, Лариса Сергеевна «Далось мне это не без борьбы» // Прометей [: историко-биографический альманах серии «Жизнь замечательных людей»]. — Т. 14. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 383 [1] с. — С. 65–79.
Журавлёва Л. С. Княгиня Мария Тенишева. — Смоленск: Смол. пед. ин-т, 1992 (1993). — 235,[2] с. : ил. — ISBN 5-88018-012-3; — 2-е изд., расшир. и испр.: Смоленск; Минск: Полиграмма, Алфавит, 1994. — 318, [2] с. : ил. — ISBN 5-87264-029-9
Рерих, Николай Константинович Заклятое зверьё: Эмали кн. М. К. Тенишевой // Нива. — 1909. — № 28 [2 мая]. — С. 340—341.
Рерих Н. К. Памяти М. К. Тенишевой Արխիվացված 2022-06-10 Wayback Machine // Тенишева М. К. Эмаль и инкрустация. — Прага: Seminarium Kondakovianum, 1930. — 162 с. — С.8-13.
- Святополк-Четвертинская, Екатерина Константиновна . Кн. М. К. Тенишева: некролог // Там же. — С.5-7.
Roche, Denis. L’Art russe: Les emaux champlevés de la Princesse Marie Tenichev: 20 planches en couleurs. — Paris: Jacques Povolozky & Cie, 1909.
Княгиня М. К. Тенишева и Смоленский край: библиогр. указ.: к 160-летию со дня рождения / Смоленская областная универсальная научная библиотека имени А. Т. Твардовского; сост.: В. И. Карпеченкова, И. Е. Малащенкова. — Смоленск: Свиток, 2018. — 517 с. : ил., портр.
Княгиня Мария Тенишева в зеркале Серебяного века [каталог выставки 24 июня — 15 сентября 2008 г. в Государственный исторический музей ]. — М.: ГИМ, 2008. — 214 с. : ил.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век (ռուս.) / под ред. О. В. Богданова
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Howard J. Tenisheva [Ténicheff; née Pyatkovskaya and Fou Dezen, Mariya (Klavdiyevna), Princess] // Grove Art Online / J. Turner — [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2017. — ISBN 978-1-884446-05-4 — doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T083800
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
↑ ^5,00 ^5,01 ^5,02 ^5,03 ^5,04 ^5,05 ^5,06 ^5,07 ^5,08 ^5,09 ^5,10 ^5,11 М. Тенишева. Впечатления моей жизни. Воспоминания. — М.: «Захаров», 2002, ISBN 5-8159-0226-8
↑ «Драматическая судьба княгини Тенишевой: почему имя самой известной женщины-мецената было забыто на родине». Культурология. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 «Тенишева Мария Клавдиевна — биография, личная жизнь и фото». www.culture.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
↑ 5858 11 03 2016 / Алексей МИТРОФАНОВ (2016 թ․ մարտի 11). «Как Мария Тенишева сделала свое имение центром русского художества» (ռուսերեն). Милосердие.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
↑ Тютюгина Н. В. Образ Храма Небесного в церковно-монументальной живописи Н. К. Рериха. — Новосибирск: Сибирское Рериховское Общество, 2016. — С. 5. — 131 с. — 1000 экз. — ISBN 5-86091-065-7
↑ Журавлёва Л. С. Талашкино. Очерк-путеводитель. — М: Изобразительное искусство, 1989. — С. 129—130. — 280 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85200-016-7

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարիա Տենիշևա» հոդվածին։

[_6dfe35711e30eea4-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_a0c8de3be7ce98a4-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век (ռուս.) / под ред. О. В. Богданова

[_ff83e6a7aa8cf469-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Howard J. Tenisheva [Ténicheff; née Pyatkovskaya and Fou Dezen, Mariya (Klavdiyevna), Princess] // Grove Art Online / J. Turner — [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2017. — ISBN 978-1-884446-05-4 — doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T083800

[_a7824edb450b302c-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ

[memory-5] 5,00 ^5,01 ^5,02 ^5,03 ^5,04 ^5,05 ^5,06 ^5,07 ^5,08 ^5,09 ^5,10 ^5,11 М. Тенишева. Впечатления моей жизни. Воспоминания. — М.: «Захаров», 2002, ISBN 5-8159-0226-8

[6] «Драматическая судьба княгини Тенишевой: почему имя самой известной женщины-мецената было забыто на родине». Культурология. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.

[:0-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 «Тенишева Мария Клавдиевна — биография, личная жизнь и фото». www.culture.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.

[8] 5858 11 03 2016 / Алексей МИТРОФАНОВ (2016 թ․ մարտի 11). «Как Мария Тенишева сделала свое имение центром русского художества» (ռուսերեն). Милосердие.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)

[9] Тютюгина Н. В. Образ Храма Небесного в церковно-монументальной живописи Н. К. Рериха. — Новосибирск: Сибирское Рериховское Общество, 2016. — С. 5. — 131 с. — 1000 экз. — ISBN 5-86091-065-7

[10] Журавлёва Л. С. Талашкино. Очерк-путеводитель. — М: Изобразительное искусство, 1989. — С. 129—130. — 280 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85200-016-7

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]