Հնդեվրոպական նախահայրենիք

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Վարկածներ հնդեվրոպացիների նախահայրենիքի գտնվելու վայրի մասին:

Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հայրենիքն այն ենթադրյալ շրջանն է, որտեղ ի սկզբանե օգտագործվել է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի բոլոր լեզուների ընդհանուր նախահայրը՝ նդեվրոպական նախալեզուն։

Ժամանակակից գիտության մեջ գերակշռում է Կուրգանի (տափաստանային) վարկածը, ըստ որի հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի լեզուներով խոսողների նախահայրենիքը Սև և Կասպից ծովերի միջև ընկած պոնտական-կասպյան տափաստանն է[1][2][3]։ Ըստ այս վարկածի ժամանակակից տարբերակի՝ նախահնդեվրոպական լեզվի խոսողները ապրել են մոտավորապես մ.թ.ա. 4 հազար տարի առաջ[4][5][6][7][8]։ Հաջորդը Անատոլիական վարկածն է, ըստ որի նախահնդեվրոպացիների հայրենիքը եղել է Անատոլիայի թերակղզին (Փոքր Ասիա) մոտ մ.թ.ա. 8000 թվականին[4][9][10][11]։ Երրորդ տարածված վարկածը՝ հայկական վարկածն է, որը ենթադրում է, որ նախահնդեվրոպական լեզուն ծագել է Հայկական լեռնաշխարհից։ Այս վարկածի հանրաճանաչությունը կապված է ԴՆԹ-ի ուսումնասիրությունների հետ, որոնք հաստատում են ենթադրությունները հնագույն պրոտո-հնդեվրոպացիների կովկասյան նախնիների տան մասին[12][13][14]։

Բացի դրանից, ժամանակակից վարկածներ կան հնդեվրոպական նախնյաց տան գտնվելու վայրի վերաբերյալ[2][3]։

  • հարավ-կենտրոնական եվրոպական կամ «բալկանյան» (լեզվաբաններ՝ Ջակոմո Դևոտո, 1962 թվական[15], Իգոր Դյակոնով 1982 թվական[16][17][18], հնագետներ Պ. Բոսկ Ժիմպերա 1960 թվական[19], Հյու Հենկեն և Յանոս Մակկին 1991 թվական[20][21])
  • Հյուսիս-կենտրոնական եվրոպայի վարկած(լեզվաբաններ՝ Լ. Գեյգեր, Յուլիուս Պոկոռնի, Հերման Հիրտ, Ֆ. Շպեխտ, Գ. Դեկի և Ջ.Կ.Կրյուգեր, 2000 թվական[22][23], հնէաբաններ,,մարդաբաններ և պատմաբաններ՝ Կ. Պենկա, Մ. Մուխ 1902 թվական[24],Գ. Կոսիննա, Գ. Շվանտես և Լ. Ս. Քլեյն 2010 թվական[25][26][27])
  • Մերձավորարևելյան, արևմտաատոլիական կամ առաջավորասիական հայկական վարկած (լեզվաբաններ Մ. Մյուլլեր, Տ. Վ. Գամկրելիձե և Վյաչ, և Իվանով 1984 թվական[28]; հնագետներ Կ. Ռենֆրյու 1987 թվական[29],Պ. Մ. Դոլուխանով 1984 թվական[30] և Մ. Զվելեբիլ 1988 թվական[31][32][33])
  • «Լայն նախնիների տան» տեսություն (ամբողջ Եվրոպան կամ դրա էական մասը) (լեզվաբաններ Ն. Ս. Տրուբեցկոյ, Գ. Կրաե և Վ. Պ. Շմիդ, հնագետներ և պատմաբաններ Գ. Կյուն, Կ. Յաժժևսկի և Լ Կիլիան 1983 թվական[34],Ա. Հոյսլեր 1985 թվական[35], Լեոնիդ Լվովիչ Զալիզնյակ, Սերգեյ Վիկտորովիչ Կոնչա)
  • «Շրջանակային օջախի» տեսություն.,Ն. Չեռնիխ 1987թվական[36][37], համադրելով արևելաեվրոպական և մերձավորարևելյան վարկածների հասկացությունները։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդեվրոպացիների նախնյաց օջախի որոնումները սկսվել են հնդեվրոպագիտության ծննդի հետ միաժամանակ։ Սանսկրիտի և հին պարսկական գրվածքների հսկայական ազդեցությունը, որ թողել են առաջին հնդեվրոպացիների վրա, նույնպես ազդել է նախնիների հայրենիքի տեղայնացման վրա։ Վ.Ջոնսը կարծել է, որ նախահնդեվրոպացիների նախնիների տունը Իրանում է։ Այլ գիտնականներ 19-րդ դարի սկզբին համարել են, որ այն ծագել է Հիմալայներում կամ անմիջապես Հնդկական թերակղզում[38]։

1851 թվականին ասիական նախնիների տան վարկածները անգլիացի գիտնական Ռ. Լաթամը քննադատության է ենթարկել, որը կարծում էր, որ հնդ-իրանական ժողովուրդները տեղափոխվել են իրենց բնակության վայրերը ուշ ընդլայնման հետևանքով և հնդեվրոպացիների նախնիների տունը պետք է փնտրել Եվրոպայում[39]։ Հետագայում այս գաղափարը ընդունվել և զարգացրել են ազգայնական տրամադրված գիտնականները, ովքեր ձևակերպել են Հյուսիսային Եվրոպայի վարկածը և լեզուն չտարածեցին ռասայից, ինչպես Գ. Կոսիննան՝ «Արիացիներին» (իրականում միայն հնդե-իրանական ժողովուրդներն էին իրենց անվանում արիներ) Հյուսիսային Եվրոպայից (Հարավային Սկանդինավիա և Հյուսիսային Գերմանիա)։

1886 թվականին գերմանացի լեզվաբան Օ.Շրեյդերը որպես հնդեվրոպացիների նախնիների հայրենիք դիտարկել է Ռուսաստանի հարավային սևծովյան տափաստաններրը։ 1890 թվականին հրատարակվել է նրա «Արիական ժողովուրդների նախապատմական հնությունները. համեմատական ​​բանասիրության ձեռնարկ և ամենավաղ մշակույթը» աշխատության թարգմանությունը գերմաներենից անգլերեն[40]։

1926 թվականին հնագետ Գորդոն Չայլդը հրատարակել է իր՝ «Արիացիները, հնդեվրոպական ծագման ուսումնասիրություն» աշխատությունը։

1956 թվականին լիտվացի ծագումով ամերիկացի հետազոտող Մարիա Գիմբուտասը ձևակերպել է Կուրգանի վարկածը, ըստ որի՝ Վոլգան և Սև ծովի տափաստանները եղել են հնդեվրոպացիների նախնիների հայրենիքը։ Նրա վարկածի համաձայն, նախահնդեվրոպացիների միգրացիան տեղի է ունեցել մի քանի ալիքներով մ.թ.ա. 4500-2500 թվականներին, իսկ նրանց համար առաջին խթանը տվել է ձիու ընտելացումը[41]։ Տափաստանային տեղայնացմանը հետևել են նաև լեզվաբաններ Ավգուստ Շլայխերը, Օ. Շրեյդերը, Տ. Բենֆեյը, Տ. Սուլիմիրսկին (1968 թվական)[42] և հնագետներ Է. Վեյլը և Ջ. Պ. Մալլորին (1989 թվական)[43]։

1960-1970-ական թվականներին խորհրդային հնագետների մեծ մասը կարծել է, որ պրոտո-հնդեվրոպական համայնքի ձևավորումը տեղի է ունեցել Կասպից-Սև ծովի տափաստաններում, որտեղից բրոնզի դարաշրջանում հնդեվրոպացիների առանձին խմբեր բնակություն են հաստատել հարևան շրջաններում։

Բալթիկ-Սև ծովի վարկածը ենթադրում է, որ արդեն Մեսոլիթում (մ.թ.ա. 8500-5000) պրոտո-հնդեվրոպացիները գրավել են հսկայական տարածքներ Բալթյան և Սև ծովերի միջև[44]։

Բալկանյան հիպոթեզը նախահնդեվրոպացիների նախահայրենիքը դիտարկում է Բալկանյան թերակղզում և Կենտրոնական Եվրոպայում և նույնացնում նրանց Գծային ժապավենի կերամիկայի մշակույթի հետ[45]։

Մ.թ.ա. 7-5-րդ հազարամյակների նեոլիթյան ընդլայնումը, որը նույնացվում է Անատոլիայի վարկածով նախահնդեվրոպացիների ընդլայնման հետ:

Ըստ անատոլիական վարկածի, որը ձևակերպել է Կ.Ռենֆրյուն, ենթադրվում է, որ նախահնդեվրոպական լեզուն գոյություն է ունեցել ավելի վաղ, քան ընդունված է համարել՝ մ.թ.ա. 7-6-րդ հազարամյակները։ Անատոլիայում (հնդեվրոպացիների բնակավայրը համարվում է Չաթալ Հույուքը), իսկ հնդեվրոպացիների հայտնվելը Եվրոպայում կապված է Անատոլիայից Հարավ-Արևելյան Եվրոպա ֆերմերների բնակության հետ[46]։ Աջակցում է Վ.Վ.Շևորոշկինին[47].

Հայկական վարկածը ենթադրում է, որ նախահնդեվրոպական լեզուն առաջացել է Հայկական լեռնաշխարհից։ Վարկածը առաջ են քաշել լեզվաբաններ Տ.Վ.Գամկրելիձեն և Վ.Վ.Իվանովը իրենց աշխատություններում։ ԴՆԹ-ի ուսումնասիրությունները հաստատում են ենթադրությունները ամենահին պրոտո-հնդեվրոպացիների կովկասյան նախնիների տան մասին[48][49][50][51][52]։

2015 թվականի մարտին Nature ամսագիրը հոդված է հրապարակել գիտնականների միջազգային խմբի աշխատանքի արդյունքներով, որի համակարգողներից մեկը եղել է Դեյվիդ Ռայխը։ Այս թիմը կատարել է հին եվրոպական ԴՆԹ-ի լայնածավալ գենոմի ուսումնասիրություն և եզրակացրել, որ մոտավորապես 4500 տարի առաջ Արևելյան Եվրոպայի տափաստաններից դեպի Կենտրոնական Եվրոպա միգրացիայի ալիք է եղել։ Հեղինակները կապում են այս միգրացիան Յամնայա մշակույթի ներկայացուցիչների հետ և ընդգծում, որ գենետիկական տվյալները լավ համընկնում են Եվրոպայում հնդեվրոպական լեզուների հայտնվելու մասին տափաստանային (կուրգան) վարկածի հետ[53]։

2015 թվականին «Nature» ամսագրում հրապարակվել է Հակայի և այլոց հոդվածը, որտեղ գիտնականները եզրակացրել են, որ Հայկական բարձրավանդակում հնդեվրոպացիների ծագման վարկածը դառնում է արժանահավատ, քանի որ Յամնայա մշակույթը մասամբ սերում է մերձավորարևելյան բնակչությունից։ Մյուս կողմից, նրանք նշում են, որ «հարցը, թե ինչ լեզուներով էին խոսում Արևելյան Եվրոպայի որսորդ-հավաքիչները և հարավային հայանման բնակչությունները, մնում է բաց»[8]։

Դեյվիդ Ռայխը 2018 թվականի իր «Ով ենք մենք և ինչպես ենք հայտնվել այստեղ» հրապարակման մեջ պնդում է, որ «հնդեվրոպական լեզվով առաջին անգամ խոսող բնակչության ամենահավանական վայրը Կովկասյան լեռների հարավում է, գուցե ժամանակակից Իրանում կամ Հայաստանում, քանի որ այնտեղ ապրող մարդկանց հնագույն ԴՆԹ-ն համապատասխանում է այն ամենին, ինչ մենք ակնկալում ենք սկզբնական բնակչությունից ինչպես փոսային մշակույթի, այնպես էլ հին անատոլիացիների համար»։ Այնուամենայնիվ, Ռայխը նաև պնդում է, որ հնդեվրոպական լեզուներից որոշները, եթե ոչ մեծ մասը, տարածվել են Յամնայա մշակույթի խոսողների կողմից[54]։

Ժամանակակից գիտության մեջ գերակշռում է տափաստանային վարկածը[55][56][57][58][59]։ Ջեյմս Մելլորին նշում է. «Կուրգանի տեսությունը գրավիչ է և մասամբ կամ ամբողջությամբ ընդունվել է բազմաթիվ հնագետների և լեզվաբանների կողմից։ Այս որոշումը արտացոլված է Բրիտանիկա հանրագիտարանում և Լարուսի մեծ հանրագիտարանային բառարանում»[1]։ Ֆիլիպ Ստրազնին գրել է Կուրգանի վարկածի մասին՝ «ամենահայտնի առաջարկը Պոնտական ​​տափաստաններն են»[60]։

2023 թվականի հուլիսին Science ամսագրում հրապարակվել է հետազոտություն, ըստ որի՝ շուրջ 8120 տարի առաջ Հարավային Կովկասում գոյություն է ունեցել վերակառուցված նախահնդեվրոպական լեզու, որտեղից տարբեր ճյուղերի խոսնակներ հետագայում տարածվել են ամբողջ Եվրասիայում։ Նրանցից մի քանիսը հայտնվել են Եվրոպայում Անատոլիայի ճանապարհով, իսկ մյուսը, ըստ ամենայնի, Պոնտական-կասպյան տափաստանով։ Պերուի պապական կաթոլիկ համալսարանից Փոլ Հեգգարտին, 13 երկրների, այդ թվում՝ Ռուսաստանի գիտնականների հետ, ներկայացրել է նախահնդեվրոպական լեզվի գոյության ժամանակի նոր հաշվարկների արդյունքները՝ վերացնելով նախորդ մոդելներին բնորոշ որոշ անճշտություններ։ Մասնավորապես, լեզվաբանները պարզել են, որ միայն երեք հնագույն գրավոր լեզուներ կարելի է համարել որպես ժամանակակից լեզուների անմիջական նախնիներ։ Դրանց թվում էին դասական հայերենը (գրաբար) և հին հունարենի երեք տարբերակներ, և միայն երկու դեպքում է հավանականությունը 50 տոկոսից մեծ կամ հավասար։ Նախկին ուսումնասիրությունների ժամանակ կար 27 նման լեզու։ Մոդելի մեջ նոր տվյալներ ներառելով՝ գիտնականները հաշվարկեցին, որ նախահնդեվրոպական լեզուն գոյություն է ունեցել մոտ 8120 տարի առաջ (6740-9610 տարի առաջ՝ 95 տոկոս վստահության միջակայքով), այսինքն շատ ավելի վաղ, քան հաշվարկված էր որոշ անցյալ ուսումնասիրություններում։ Վերլուծությունը հաստատեց, որ հնդեվրոպական լեզուները բաժանված են տասը հիմնական ճյուղերի՝ անատոլիական, թոչարերեն, ալբաներեն (պալեո-բալկանյան), հայերեն, հունարեն, հնդ-իրանական, բալթոսլավոնական, գերմանական, իտալերեն և կելտական[61][62]։

Որոնման մեթոդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվաընտանիքի պատկանելությունը փնտրելու հիմնական միջոցը լեզվաբանական պալեոնտոլոգիան է։ Հաշվի է առնվում ինչպես որոշակի իրողություններ նշող բառերի առկայությունը, այնպես էլ դրանց բացակայությունը (argumentum a silentio). Օրինակ, նախահնդեվրոպական լեզվում բացակայել են նոճի, դափնու, սև ձիթապտուղ, ձիթապտղի յուղ, խաղող և ավանակ նշանակումները, ինչը թույլ է լեզվաընտանիքի ծագման վայրը համարել Միջերկրական ծովը, մեկ այլ օրինակ են՝ կապիկ, փիղ, արմավենի և պապիրուս բառերը ինչը թույլ է տալիս ծագման վայրը համարել արևադարձային գոտիները, կամ սաթ, ինչը թույլ է տալիս բացառել Բալթիկ ծովի ափերը։

Երկար ժամանակ *loḱs «սաղմոն» և *bʰeh₂ǵos «հաճարենի» բառերի առկայությունը նախալեզվում համարվել է որպես փաստարկ (համապատասխանաբար սաղմոնի փաստարկը և հաճարենու փաստարկը) հօգուտ հյուսիսեվրոպական լեզվաընտանիքի, բայց ավելի ուշ ենթադրվել է, որ նախահնդեվրոպացիները չեն օգտագործել սաղմոն (Salmo salar), եվրոպական հաճար (Fagus sylvatica) և շագանակագույն իշխան (Salmo trutta, ապրում է Սև և Կասպից ծովերում) բառերը, պատճառը եղել է այն, որ սրանք չեն հայտնաբերվել այդ տարածաշրջաններում։

Ներկայումս հնդեվրոպական լեզվական հայրենիքը համարվում է եվրոպական տափաստանները՝ Կարպատներից մինչև Ուրալ, Հնդեվրոպական լեզվի ծագման վայր համարելու համար ավելի կարևոր է մայր լեզվում «մեղու», «մեղր», «մեխակ» բառերի առկայությունը, ինչպես նաև *h₁eḱwos «ձի» բառը։ Մեղր մեղուն չի տարածվել Ուրալից արևելք, ինչը թույլ է տալիս մեզ բացառել Սիբիրը և Կենտրոնական Ասիան։ Ձին, որը մեծ նշանակություն է ունեցել նախահնդեվրոպացիների համար և տարածված է եղել նախալեզվի հիպոթետիկ գոյության ժամանակաշրջանում հիմնականում Եվրասիայի տափաստաններում, բացառում է Մերձավոր Արևելքը, Հայկական լեռնաշխարհը, Իրանը, Հինդուստանը և. Բալկանները[63][5]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Mallory, 1989, էջ 185: «The Kurgan solution is attractive and has been accepted by many archaeologists and linguists, in part or total. It is the solution one encounters in the Encyclopædia Britannica and the Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse»
  2. ↑ 2,0 2,1 Клейн Л. С. Происхождение индоевропейцев и археология // Культуры степной Евразии и их взаимодействие с древними цивилизациями. Кн. 2. Материалы международной научной конференции, посвященной 110-летию со дня рождения выдающегося российского археолога Михаила Петровича Грязнова. — СПб.: ИИМК РАН, «Периферия», 2012. — С. 25—27. — ISBN 978-5-906168-01-6-2
  3. ↑ 3,0 3,1 «Где находилась прародина индоевропейцев? Новые данные генетики». antropogenez.ru. 2015 թ․ փետրվարի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Mallory, J. P., Adams, D. Q. (2006), The Oxford introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European world (Repr. ed.), Oxford [u.a.]: Oxford University Press, ISBN 9780199287918.
  5. ↑ 5,0 5,1 Anthony, 2007, էջեր 90—91
  6. ↑ Asya Pereltsvaig, Martin W. Lewis The Indo-European controversy: facts and fallacies in historical linguistics. — Cambridge: Cambridge university press, 2015. — ISBN 978-1-107-05453-0
  7. ↑ David W. Anthony, Don Ringe The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives(անգլ.) // Annual Review of Linguistics. — 2015-01-01. — В. 1. — Т. 1. — С. 199–219. — ISSN 2333-9691 2333-9683, 2333-9691. — doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812 Архивировано из первоисточника 27 Մարտի 2019.
  8. ↑ 8,0 8,1 Haak W, et al. (2015). "Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe". Nature. 522 (7555): 207–211. arXiv:1502.02783. Bibcode:2015Natur.522..207H. doi:10.1038/nature14317. PMC 5048219. PMID 25731166..
  9. ↑ Renfrew, Colin (1990). Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. CUP Archive. ISBN 9780521386753..
  10. ↑ Gray, Russell D.; Atkinson, Quentin D. (2003). "Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin". Nature. 426 (6965): 435–439. Bibcode:2003Natur.426..435G. doi:10.1038/nature02029. PMID 14647380. S2CID 42340. // nature. Архивировано из первоисточника 18 Հունիսի 2021.
  11. ↑ Bouckaert, Remco; Lemey, Philippe; Dunn, Michael; Greenhill, Simon J.; Alekseyenko, Alexander V.; Drummond, Alexei J.; Gray, Russell D.; Suchard, Marc A.; Atkinson, Quentin D. (2012). "Mapping the Origins and Expansion of the Indo-European Language Family". Science. 337 (6097): 957–960. Bibcode:2012Sci...337..957B. doi:10.1126/science.1219669. PMC 4112997. PMID 22923579. // Science.
  12. ↑ Haak W, et al. (2015). "Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe". Nature. 522 (7555): 207–211. arXiv:1502.02783. Bibcode:2015Natur.522..207H. doi:10.1038/nature14317. PMC 5048219. PMID 25731166. // Nature.
  13. ↑ Reich, David (2018). Who We Are and How We Got Here: Ancient DNA and the new science of the human past. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-255438-3..
  14. ↑ Peter de Barros Damgaard, Rui Martiniano, Jack Kamm, J. Víctor Moreno-Mayar, Guus Kroonen, Michaël Peyrot, Gojko Barjamovic, Simon Rasmussen, Claus Zacho, Nurbol Baimukhanov, Victor Zaibert, Victor Merz, Arjun Biddanda, Ilja Merz, Valeriy Loman, Valeriy Evdokimov, Emma Usmanova, Brian Hemphill, Andaine Seguin-Orlando, Fulya Eylem Yediay, Inam Ullah, Karl-Göran Sjögren, Katrine Højholt Iversen, Jeremy Choin, Constanza de la Fuente, Melissa Ilardo, Hannes Schroeder, Vyacheslav Moiseyev, Andrey Gromov, Andrei Polyakov, Sachihiro Omura, Süleyman Yücel Senyurt, Habib Ahmad, Catriona McKenzie, Ashot Margaryan, Abdul Hameed, Abdul Samad, Nazish Gul, Muhammad Hassan Khokhar, O. I. Goriunova, Vladimir I. Bazaliiskii, John Novembre, Andrzej W. Weber, Ludovic Orlando, Morten E. Allentoft, Rasmus Nielsen, Kristian Kristiansen, Martin Sikora, Alan K. Outram, Richard Durbin, Eske Willerslev The first horse herders and the impact of early Bronze Age steppe expansions into Asia(անգլ.) // Science. — 2018-06-29. — В. 6396. — Т. 360. — ISSN 1095-9203 0036-8075, 1095-9203. — doi:10.1126/science.aar7711 Архивировано из первоисточника 27 Նոյեմբերի 2022.
  15. ↑ Devoto G. Origini indeuropee. — Firenze: Sansoni, 1962. — xii, 521 с. — (Origines; Istituti italiano di preistoria e protostoria).
  16. ↑ Дьяконов, Игорь Михайлович О прародине индоевропейских диалектов // Вестник древней истории. — 1982. — № 3 (161). — С. 3—30.
  17. ↑ Дьяконов И. М. О прародине индоевропейских диалектов // Вестник древней истории. — 1982. — № 4 (162). — С. 11—25.
  18. ↑ Diakonoff I. On the Original Home of the Speakers of Indo-European // Journal of Indo-European Studies. — 1985. — Vol. 13. — P. 92—174.
  19. ↑ Бош-Гимпера, Пере El Problema Indoeuropeo. — México: Universidad Nacional. Autónoma. Publicaciones del Instituto de Historia, 1960. — xix, 385 p.
  20. ↑ Makkay J. Az Indoeurópai Népek Östörténete. — Budapest: Gondolat Könyvkiadó, 1991. — 315 p. — ISBN 9-632-82418-0
  21. ↑ Makkay J. A Neolithic Model of Indo-European Prehistory // Journal of Indo-European Studies. — 1992. — Vol. 20. — P. 193—238.
  22. ↑ Decsy G., Krueger J. R. The Linguistic Identity of Europe: in 2 Pt. — Bloomington, IN: Eurolingua, 2000. — 262 (Pt. 1) + 268–507 (Pt. 2) p. — (Transworldidentity research series 4). — ISBN 0-931-92265-8, ISBN 0-931-92267-4
  23. ↑ Осипова О. А. Рецензия на книгу: Decsy G., Krueger J. R. The Linguistic Identity of Europe. Eurolingua. Bloomington, Indiana, 2000. P. 1, 2. 507 p : [арх. 27 Սեպտեմբերի 2015] // Вестник Томского государственного педагогического университета. — 2004. — Вып. 1 (38): Серия: гуманитарные науки (филология). — С. 91. — ISSN 1609-624X.
  24. ↑ Much M. Die Heimat der Indogermanen im Lichte der urgeschichtlichen Forschung. — Berlin: Verlag von Herman Costenoble, 1902. — 311, [1] S.
  25. ↑ Клейн Л. С. Время кентавров: Степная прародина греков и ариев. — СПб.: Евразия, 2010. — 496 с. — ISBN 978-5-8071-0367-3
  26. ↑ Клейн Л. С. Происхождение индоевропейцев и археология // Культуры степной Евразии и их взаимодействие с древними цивилизациями. Кн. 2. Материалы международной научной конференции, посвященной 110-летию со дня рождения выдающегося российского археолога Михаила Петровича Грязнова. — СПб.: ИИМК РАН, «Периферия», 2012. — С. 25—34. — ISBN 978-5-906168-01-6-2
  27. ↑ Шер Я. А. Кентавры, единороги, драконы и другие мифологические персонажи (о книге Л. С. Клейн. Время кентавров. Степная прародина греков и ариев. – СПб, Евразия, 2010. – 496 с., илл. цв. 32 с.) // Вестник Кемеровского государственного университета. — 2011. — В. 2 (46). — С. 206. — ISSN 2078-8975. Архивировано из первоисточника 17 Նոյեմբերի 2015.
  28. ↑ Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета, 1984.
  29. ↑ Ренфрю, Колин The Origins of Indo-European Languages(անգլ.) // Scientific American. — Springer Nature, 1989. — P. 82—90.
  30. ↑ Долуханов П. М. Неолитическая революция в Передней Азии: экологические, культурно-исторические и лингвистические аспекты // Лингвистическая реконструкция и древнейшая история Востока. Тезисы и доклады конференции. Ч. 1. — М.: «Наука», Глав. ред. восточной лит-ры, 1984. — С. 29—31.
  31. ↑ Zvelebil M., Zvelebil K. Agricultural Transition and Indo-European Dispersals // Antiquity. — Praha: Institute of Archaeology, 1988. — P. 574—583.
  32. ↑ Zvelebil M., Zvelebil K. Agricultural Transition. Indo-European Origins and the Spread of Farming // When Worlds Collide: the Indo-Europeans and pre-Indo-Europeans: the Rockefeller Foundation's Bellagio Study and Conference Center, Lake Como, Italy, February 8—13, 1988 / Ed. T. L. Markey, J. Greppia. — Ann Arbor, MI: Karoma, 1990. — P. 237—266. — ISBN 0-897-20090-X
  33. ↑ Zvelebil M. Indo-European origins and the agricultural transition in Europe // Whither archaeology? Papers in honor of Evžen Neustupný. — Praha: Institute of Archaeology, 1995. — P. 173—203. — ISBN 8-090-19340-4
  34. ↑ Killian L. Zum Ursprung der Indogermanen. — Bonn: Habelt, 1983. — 248 S. — ISBN 8-090-19340-4
  35. ↑ Häulser A. Kulturebeziehungen zwischen Ost- und Mitteleuropa im Neolithikum? // Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte. — 1985. — Bd. 68. — S. 21—74.
  36. ↑ Черных Е. Н. Протоиндоевропейцы в системе Циркумпонтийской провинции // Античная балканистика / Отв. ред. Л. А. Гиндин. — М.: Наука, 1987. — С. 136—147.
  37. ↑ Черных Е. Н. Циркумпонтийская провинция и древнейшие индоевропейцы // Древний Восток: этнокультурные связи / Под. ред. Г. М. Бонгард-Левина; Академия наук СССР; Институт востоковедения АН СССР. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1988. — С. 37—57. — ISBN 5-02-016792-4
  38. ↑ Anthony, 2007, էջեր 9—10
  39. ↑ Adams D. Q., Mallory J. P. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 291. — ISBN 978-1-884-96498-5
  40. ↑ C. F. Keaby Schrader's Prehistoric Antiquities of the Aryan Peoples - Prehistoric Antiquities of the Aryan Peoples, by DrO. Schrader. Translated from the second edition by F. B. Jevons. (London:Charles Griffin & Co.). 21s. // The Classical Review. — 1890-11. — В. 9. — Т. 4. — С. 419–421. — ISSN 1464-3561 0009-840X, 1464-3561. — doi:10.1017/s0009840x00191346
  41. ↑ Adams D. Q., Mallory J. P. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 338—341. — ISBN 978-1-884-96498-5
  42. ↑ Mallory, 1989, The Indo-European homeland problem, էջեր 143—184
  43. ↑ Sulimirski T. Corded Ware and Globular Amphorae North-East of the Carpathians. — L.: Athlone P., 1968. — xxiii, 227 p.
  44. ↑ Adams D. Q., Mallory J. P. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 297. — ISBN 978-1-884-96498-5
  45. ↑ Adams D. Q., Mallory J. P. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 298—299. — ISBN 978-1-884-96498-5
  46. ↑ Adams D. Q., Mallory J. P. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 297—298. — ISBN 978-1-8849-6498-5
  47. ↑ Shevoroshkin V. Indo-European Homeland and Migrations // Folia Linguistica Historica. — 1986. — Т. VII. — № 2. — С. 243.
  48. ↑ Wolfgang Haak, Iosif Lazaridis, Nick Patterson, Nadin Rohland, Swapan Mallick Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe(անգլ.) // Nature. — 2015-03-02. — В. 7555. — Т. 522. — С. 207—211. — ISSN 1476-4687 0028-0836, 1476-4687. — doi:10.1038/nature14317
  49. ↑ Reich, David. Who We Are and How We Got Here : the Ancient DNA Revolution and the New Science of the Human Past. — Knopf Doubleday Publishing Group, 2018. — ISBN 978-1-101-87032-7, 1-101-87032-X
  50. ↑ First Farmers and Herders: // The Horse, the Wheel, and Language. — Princeton University Press. — С. 134—159. — ISBN 978-1-4008-3110-4, 978-0-691-05887-0, 0-691-05887-3.
  51. ↑ Stefan Karol Kozlowski The Eastern Wing of the Fertile Crescent: Late prehistory of Greater Mesopotamian lithic industries. — Oxford, UK: British Archaeological Reports, 1999. — ISBN 978-0-86054-965-9, 978-1-4073-5084-4
  52. ↑ Stefan Gesell-May Keratitis-Therapie beim Pferd und der bewusste Verzicht auf Entzündungshemmer // pferde spiegel. — 2018-03. — В. 01. — Т. 21. — С. 12—22. — ISSN 1868-0445 1860-3203, 1868-0445. — doi:10.1055/s-0043-119167
  53. ↑ «Индоевропейские языки в Европе – результат степной миграции?». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 8-ին.
  54. ↑ Carlos Quiles (2018 թ․ մարտի 30). «Proto-Indo-European homeland south of the Caucasus?». Indo-European.eu (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 6-ին.
  55. ↑ Bomhard, Allan. «The Origins of Proto-Indo-European: The Caucasian Substrate Hypothesis» // Journal of Indo-European Studies, 47 (1-2). Spring-Summer 2019. P. 2.
  56. ↑ Reich, David. Who We Are and How We Got Here: Ancient DNA and the new science of the human past. Oxford University Press, 2018. ISBN 978-0-19-255438-3. P. 152.
  57. ↑ Kristiansen, Kristian; Allentoft, Morten E.; Frei, Karin M.; Iversen, Rune; Johannsen, Niels N.; Kroonen, Guus; Pospieszny, Łukasz; Price, T. Douglas; Rasmussen, Simon; Sjögren, Karl-Göran; Sikora, Martin. «Re-theorising mobility and the formation of culture and language among the Corded Ware Culture in Europe». Antiquity. 91 (356): 334—347. doi:10.15184/aqy.2017.17. ISSN 0003-598X. P. 341-2.
  58. ↑ Anthony, David W.; Ringe, Don. «The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives» // Annual Review of Linguistics, 1 (1): 199—219, doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812. P. 199.
  59. ↑ Mallory, 1989, էջ 185
  60. ↑ «Прародиной индоевропейских языков назвали Южный Кавказ. Реконструируемый праязык существовал больше восьми тысяч лет назад». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 28-ին.
  61. ↑ «Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 28-ին.
  62. ↑ Mallory, 1991, էջեր 158—162

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հնդեվրոպական_նախահայրենիք&oldid=9793297» էջից