Թմրամիջոցների դեմ պատերազմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
ԱՄՆ պետքարտուղար Քոլին Փաուելը 2003-2005 թվականներին այցելել է Կոլումբիա՝ «Կոլումբիա» ծրագիրն իրականացնելու համար: Թմրանյութերի դեմ պատերազմի շրջանակներում ԱՄՆ-ն տարեկան հատկացնում էր մոտ 500 միլիոն դոլար, որոնց մեծ մասը գնում էր այնպիսի ապստամբ խմբերի դեմ պայքարի, ինչպիսիք են «Կոլումբիայի հեղափոխական զինված ուժերը՝ ժողովրդի բանակը», որոնք զբաղվում են թմրավաճառությամբ[1][2][3][4][5]:

Թմրամիջոցների դեմ պատերազմ (անգլ.՝ War on Drugs), Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների քաղաքականության մեջ մի տերմին, որը նկարագրում է թմրամիջոցների առևտրի և թմրամիջոցների օգտագործման դեմ պայքարի երկար տարիների պետական արշավը, ինչպես ներքին, այնպես էլ միջազգային մակարդակում։ Թմրանյութերի դեմ պատերազմի հետ կապված ԱՄՆ կառավարության ձեռնարկած միջոցները ներառում էին արգելող օրենսդրության ներդրում, այլ պետություններին ռազմական օգնություն թմրակարտելների դեմ պայքարի շրջանակներում և ռազմական միջամտություն[6][7]։ Տերմինը առաջին անգամ օգտագործել է նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը ԱՄՆ-ում, այնուհետև հայտնի է դարձել լրատվամիջոցների շնորհիվ[8][9][10]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1960-ականներին ԱՄՆ-ում լայն տարածում են գտել նոր թմրամիջոցները՝ առաջին հերթին LSD-ն։ Վիետնամի պատերազմը նպաստել է երկրում թմրամոլների թվի կտրուկ աճին։ Ռիչարդ Նիքսոնը, որը նախագահ է դարձել 1969 թվականին, սկսել վճռականորեն պայքարել թմրանյութերի վաճառքի դեմ։ 1969 թվականի սեպտեմբերին ԱՄՆ-Մեքսիկա սահմանը գրեթե ամբողջությամբ փակվել է մեկ ամսով՝ Մեքսիկայից մարիխուանայի հոսքը դադարեցնելու համար։ Սակայն ԱՄՆ-ում սկսել են թմրանյութեր ստանալ Մերձավոր Արևելքից, սկսել է գործել Թուրքիայից Ֆրանսիա հերոինի մատակարարման համակարգը, իսկ այնտեղից արդեն ԱՄՆ, որը հայտնի է որպես French Connection։ 1978-1984 թվականներին ԱՄՆ-ում կոկաինի սպառումը տարեկան 19-25 տոննայից աճել է մինչև 71-137 տոննա։ 1977 թվականին Gallup-ի հարցումը ցույց է տվել, որ բնակիչների մեկ քառորդը գոնե մեկ անգամ փորձել է մարիխուանա, իսկ մոտ տասը տոկոսը՝ կոկաին[11]:

Թմրավաճառների կիսասուզված նավը Խաղաղ օվկիանոսում, 2007 թվական

Կոկաինի ծագման հիմնական երկրներն են Կոլումբիան, Պերուն և Բոլիվիան։ Նրանց մեջ անվերապահ առաջատարը Կոլումբիան է։ Կոլումբիական Մեդելինյան թմրակարտել Պաբլո Էսկոբարի տարեկան շրջանառությունը գնահատվել է 30 միլիարդ դոլար։ Երբ Կոլումբիայի իրավապահ մարմինները սկսել են պայքարել թմրանյութի դեմ, 1984 թվականից ի վեր Էսկոբարը սկսել է ամենադաժան ահաբեկչական պատերազմը, որին զոհ են գնացել հարյուրավոր մարդիկ՝ ինչպես պաշտոնյաներ, այնպես էլ ոստիկաններ և սովորական քաղաքացիներ։ Կոկայի տերևների մեծ մասը, որից պատրաստվում է կոկաինը, աճեցվում է Պերուում և Բոլիվիայում։ Այնտեղից դրանք տեղափոխվում են Կոլումբիա, որտեղ ստորգետնյա լաբորատորիաներում վերամշակվում են կոկաինի հիդրոքլորիդի՝ վերջնական արտադրանքի մեջ։ Դրանից հետո կոկաինը մատակարարվում է ԱՄՆ և Եվրոպա։ ԱՄՆ-ում կոկաինը Կոլումբիայից առաքվում է հարևան Բրազիլիայի, Պերուի, Վենեսուելայի և Էկվադորի միջոցով, ինչպես նաև ավելի ու ավելի մեծ քանակությամբ Մեքսիկայի միջոցով։ Ներկայումս ԱՄՆ-ում թմրանյութերի մաքսանենգության շուրջ 60 %-ը վերահսկում է մեքսիկական «Սինալոա» թմրակարտելը։ Կոկաինի մեծ մասը առաքվում է ծովային ճանապարհով, մինչդեռ թմրավաճառները անընդհատ փոխում են ապրանքը թաքցնելու մեթոդները և ձգտում են նավահանգիստներում կաշառել սպասարկող անձնակազմին և պաշտոնյաներին, որոնցից կախված է բեռի զննման և ձևակերպման կարգը։ Կոկաինի մի մասն անցնում է օդային ճանապարհով, որի համար օգտագործվում են ինչպես թմրակուրիերները, որոնք կանոնավոր առևտրային ավիաուղիների ուղևորներ են (հաճախ նրանք թմրանյութերը թաքցնում են իրենց մարմնում՝ կուլ տալով դրանց հետ փաթեթները), այնպես էլ մասնավոր ավիացիան։ Այսպես, Վենեսուելայի իրավապահ մարմինների կողմից հայտնաբերվել են հարյուրավոր ընդհատակյա թռիչքուղիներ, որոնք օգտագործվում են Լատինական Ամերիկայի այլ երկրներ կոկաին տեղափոխելու համար[12][13]։

1973 թվականին ԱՄՆ-ում ստեղծվեց Թմրամիջոցների դեմ պայքարի դաշնային վարչությունը։ 1978 թվականին ստեղծվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Թմրամիջոցների վերաբերյալ միջազգային հարցերի բյուրոն։ 1979 թվականին ԱՄՆ-ը Կոլումբիայի հետ արտահանձնման մասին համաձայնագիր է ստորագրել[14]։ 2000 թվականից 2016 թվականներին ԱՄՆ-ը Կոլումբիային, որտեղ արտադրվում է աշխարհում ամենաշատ կոկաինը, տրամադրել է ավելի քան 10 միլիարդ դոլարի օգնություն՝ «Կոլումբիա» ծրագրին և հետագայում մշակված ծրագրերին աջակցելու համար[15]։

Կոլումբիայում «Հյուսիսային հովտի» պարագլուխներից մեկի՝ Լուիս Ֆերնանդո Գոմեսի ձերբակալությունը ԱՄՆ-ին հետագա արտահանձնման համար, 2007 թվական

1981 թվականին ԱՄՆ-ի նախագահ դարձած Ռոնալդ Ռեյգանը կրկին հայտարարել է «թմրանյութերի դեմ պատերազմ» սկսելու մասին։ Թմրանյութերի վաճառքի համար պատիժները խստացվել են, ինչը հանգեցրել է ԱՄՆ-ում բանտարկյալների թվի աճին՝ 1980-ին մոտ 500 հազար մարդուց 1990 թվականին հասնելով մեկ միլիոնի։ Միևնույն ժամանակ, նախագահի կինը՝ Նենսի Ռեյգանը, ղեկավարում էր «պարզապես ասա ոչ» հակաթմրանյութային քարոզչության համազգային հանրային արշավը։ 1989 թվականին ԱՄՆ նախագահ դարձած Ջորջ Բուշը սկսել է «թմրանյութերի դեմ պատերազմը» միջազգային մակարդակի հասցնել։ ԱՄՆ իշխանությունները վաղուց արդեն հայտարարել են, որ Պանամայի ղեկավար գեներալ Մանուել Նորիեգան ԱՄՆ-ում թմրանյութերի մաքսանենգության կազմակերպիչն է դեռևս 1960-ական թվականներից։ 1989 թվականի դեկտեմբերի վերջին ամերիկյան զորքերը վայրէջք են կատարել Պանամայում, իսկ 1990 թվականի հունվարի սկզբին Նորիեգան հանձնվել է։ Երկու տարի անց նա ԱՄՆ-ում դատապարտվել է քառասուն տարվա ազատազրկման՝ թմրանյութերի վաճառքի մեղադրանքով։ Բուշը նաև որոշել է լրացուցիչ երկու միլիարդ դոլար հատկացնել Կոլումբիայում թմրանյութերի դեմ պայքարին[11]։

Երբ թմրավաճառության դեմ պայքարը սկսել է ավելի ու ավելի նմանվել մարտական գործողությունների, ԱՄՆ ռազմական ղեկավարությունը որոշել է դրա համար հատուկ համակարգող մարմիններ ստեղծել։ 1994 թվականի ապրիլին ստեղծվել են Միավորված միջգերատեսչական օպերատիվ ուժերի երեք կենտրոններ։ Դրանցից ամենամեծը Քի Ուեսթի ՕՄՕՍ «Արևելք» կենտրոնն էր, որտեղ աշխատում էին ՀԴԲ-ի, ռազմական հետախուզության, թմրանյութերի դեմ պայքարի վարչության, առափնյա պահպանության, ինչպես նաև դաշնակից երկրների ռազմական գերատեսչությունների ներկայացուցիչները։ Միացյալ միջգերատեսչական աշխատանքային խումբ «Արևմուտք» պատասխանատու էր ԱՄՆ-ի արևմտյան ափին և Մեքսիկայի հետ սահմանի երկայնքով գործողությունների համար։ Երրորդ օպերատիվ կենտրոնը՝ «Հարավ» միավորված միջգերատեսչական օպերատիվ խումբը, գտնվում էր Պանամայի Հովարդ ավիաբազայում։

ԱՄՆ ՌԾՈՒ-ին, ԱՄՆ ՌՕՈՒ-ին և ԱՄՆ սահմանապահ-մաքսային ծառայությանը պատկանող ԴՐԼՈ ինքնաթիռները շուրջօրյա հսկողություն են իրականացնում օդային տարածքի և ծովի նկատմամբ՝ թմրավաճառների ինքնաթիռներն ու մոտորանավակները հայտնաբերելու համար։ Դրանով զբաղվում են նաև ռադիոլոկացիոն կայանները։

Օդանավերը, որոնց նկատմամբ կան կասկածներ, որ թմրանյութեր են տեղափոխում, բռնվում են և ստիպված վայրէջք կատարում, իսկ անհնազանդության դեպքում դրանք խփվում են։ 1994 թվականից ի վեր Կոլումբիայի և Պերուի ռազմաօդային ուժերը առգրավել են ավելի քան 50 թմրանյութ տեղափոխող ինքնաթիռ։ Սա առնվազն կիսով չափ նվազեցրել է կոկաինի օդային փոխադրումների ծավալը։

Թմրանյութերի առաքման ծովային ճանապարհի դեմ պայքարը վարում է ԱՄՆ առափնյա պահպանությունը, հաճախ ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի նավերի աջակցությամբ՝ ընդհուպ մինչև ավիակիրներ[12]։

2013 թվականի հոկտեմբերին ԱՄՆ հատուկ ծառայությունները փակել են Silk Road թմրանյութերի հայտնի առցանց խանութը, որը 2011 թվականից գործում էր Tor անանուն ցանցի շրջանակներում, իսկ դրա ենթադրյալ սեփականատերը՝ Ռոս Ուիլյամ Ուլբրիխտը, ձերբակալվել է։ Փակումից հետո մի քանի «կլոններ» են հայտնվել[16]։

Չնայած 1971 թվականից ի վեր «Թմրամիջոցների դեմ պատերազմի» վրա ծախսվել է մոտ մեկ տրիլիոն դոլար, բայց ձեռք բերված արդյունքները կասկածելի են։ ԱՄՆ հատուկ ծառայությունները խոստովանում են, որ ի վիճակի են գաղտնալսել հերոինի և կոկաինի շրջանառության միայն տասից երեսուն տոկոսը։ ԱՄՆ-ում հերոինի դոզայի միջին գինը անընդհատ ընկնում է, այլ ոչ թե բարձրանում (1980-ականների սկզբից այն նվազել է 93 %-ով)։ Թմրանյութ օգտագործողների մասնաբաժինը 2000 թվականից ի վեր աճել է։ 2017 թվականին մոտ 50 հազար ամերիկացիներ մահացել են թմրանյութերի գերդոզավորումից, ինչը մոտ հինգ անգամ ավելի է, քան 2000 թվականին[11]։

Պայքարի ռազմավարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թմրամիջոցներ օգտագործելու համար բանտարկվածների թվով ԱՄՆ-ն առաջին տեղում է, իսկ Ռուսաստանը՝ երկրորդ տեղում։ ՄԱԿ-ի թմրանյութերի հարցերով վարչության ռուսական գրասենյակի նախկին աշխատակից Միխայիլ Գոլիչենկոյի խոսքով՝ ԱՄՆ-ում բացի բանտային բնակչության աճից, ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ից, հեպատիտից և տուբերկուլյոզից, թմրանյութերի դեմ պայքարի նման ուղղվածությունը ոչինչ չի տալիս[17]։

Կոկայի բերքի ոչնչացումը Կոլումբիայում

Թմրամիջոցների դեմ պայքարի երկիմաստ ասպեկտը ներառում է կոկայի տնկարկները ոչնչացնելու համար գլիֆոսատ հերբիցիդ օդով ցողելը։ Այս թունաքիմիկատը անխտիր ոչնչացրել է կոկաինի բերքը այլ գյուղատնտեսական մշակաբույսերի հետ միասին։ Բացի այդ, 2015 թվականի մարտին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության Քաղցկեղի ուսումնասիրության միջազգային գործակալությունը գլիֆոսատը դասել է այն նյութերի խմբին, որոնք մեծ հավանականությամբ քաղցկեղ են առաջացնում մարդկանց մոտ։ Արդյունքում 2015 թվականին Կոլումբիայի իշխանությունները դադարեցրել են գլիֆոսատի կիրառումը կոկաինի կուլտուրաների դեմ[18][19]։

2005 թվականին RAND-ի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ թմրանյութերի վաճառքի համար պատասխանատվության խստացումը միայն կարճաժամկետ ազդեցություն է ունենում, որը տևում է ոչ ավելի, քան երկու տարի։ Հետազոտության հեղինակները եկել են այն եզրակացության, որ եթե 1980-ական թվականներից սկսած միջոցներն առաջին հերթին ծախսվեին ոչ թե մանր թմրավաճառների և թմրավաճառների ձերբակալությունների, այլ թերապիայի ծրագրերի վրա, ապա թմրանյութերի օգտագործման մակարդակն զգալիորեն կկրճատվեր։ Բարաք Օբամայի նախագահության օրոք փոխարինող թերապիա օգտագործելու հնարավորություն ունեցող ամերիկացիների թիվն աճել է. եթե 2002 թվականին թերապիայի տարբեր ծրագրերից օգտվել է շուրջ 230 հազար մարդ, ապա 2015 թվականին նրանց թիվը հասել է 356 հազարի[11]։

Արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական The Economist շաբաթաթերթի կարծիքով՝ 20-րդ դարի վերջի պատմությունը ցույց է տվել «թմրանյութերի դեմ պատերազմի» անարդյունավետությունը[20]։ Օրինակ՝ Պերուում կոկայի տնկարկների ոչնչացումը հանգեցրել է Կոլումբիայում տնկարկների ավելացմանը։ Կոլումբիայում բերքի ոչնչացումից հետո Պերուում կոկայի արտադրությունը կրկին աճել է։ Կարիբյան ավազանով ԱՄՆ-ում երթևեկությունը դադարեցնելուց հետո Մեքսիկայի սահմանով մաքսանենգությունն աճել է։ Նույնիսկ ավանդական թմրանյութերի կարճաժամկետ դեֆիցիտը հանգեցնում է առողջության համար ավելի վտանգավոր փոխարինողների տարածմանը[20]։

Պարբերականը նշում է, որ Լատինական Ամերիկայում թմրանյութերի դեմ պատերազմը արմատականացրել է տեղի հանցավոր աշխարհը, կոռումպացված կառավարությունները և իրավապահ համակարգը և հանգեցրել է քրեակատարողական համակարգի ծանրաբեռնվածությանը։ Ընդ որում, ԱՄՆ-ում թմրանյութերի մատակարարումների կրճատման հիմնական խնդիրը չի լուծվել[20]։

Կոլումբիայում ԱՄՆ-ի գործադրած ջանքերի շնորհիվ 2006 թվականից ի վեր Հյուսիսային Ամերիկայում կոկաինի սպառումը նվազել է[21]։ Սակայն 2017 թվականին Կոլումբիայում կոկաինի արտադրությունը հասել Է ռեկորդային ցուցանիշների[19]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Colombia Program At-A-Glance» (PDF). usaid.gov. United States Agency for International Development. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  2. ↑ Bennett, Brian (2011 թ․ հունիսի 9). «U.S. can't justify its drug war spending, reports say». Los Angeles Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 7-ին.
  3. ↑ Drug War Clock Արխիվացված է Օգոստոս 10, 2011 Wayback Machine-ի միջոցով:. DrugSense (December 31, 1995).
  4. ↑ Vulliamy, Ed (2011 թ․ ապրիլի 3). «How a big US bank laundered billions from Mexico's murderous drug gangs». The Guardian. London. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 7-ին.
  5. ↑ Congress: US Wasting Billions in War on Drugs — Pair of reports blast counter-narcotics spending in Latin America Արխիվացված է Մայիս 14, 2013 Wayback Machine-ի միջոցով:. Newser.com.
  6. ↑ Cockburn and St. Clair, 1998. Whiteout: The CIA, Drugs and the Press: Chapter 14
  7. ↑ Bullington, Bruce; Alan A. Block A Trojan horse: Anti-communism and the war on drugs(անգլ.) // Crime, Law and Social Change[en] : journal. — Springer Netherlands, 1990. — Т. 14. — № 1. — С. 39—55. — ISSN 1573-0751. — doi:10.1007/BF00728225
  8. ↑ «The War on Drugs». Drug abuse. Encyclopædia Britannica. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  9. ↑ «Nixon Calls War on Drugs». The Palm Beach Post. 1971 թ․ հունիսի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  10. ↑ Dufton, Emily (2012 թ․ մարտի 26). «The War on Drugs: How President Nixon Tied Addiction to Crime». The Atlantic. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 «Как США придумали антинаркотическую пропаганду и проиграли». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 «Война с наркомафией в Америке». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  13. ↑ «Почему кокаину удается преодолевать моря и океаны». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  14. ↑ «Наркотический фронт холодной войны». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  15. ↑ «Бум производства листьев коки в Колумбии». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  16. ↑ Закрытый ФБР сайт по продаже наркотиков Silk Road возобновил работу Արխիվացված 2017-01-18 Wayback Machine // Forbes, 07.11.2013
  17. ↑ Война с наркотиками: прогулки по граблям? Արխիվացված 2012-08-27 Wayback Machine // Русская служба Би-би-си, 22.06.2012
  18. ↑ «Колумбия — линия экологического фронта». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 «В Колумбии производство наркотиков достигло рекорда». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 «Illegal drugs: The wars don’t work» Արխիվացված 2017-10-14 Wayback Machine // The Economist, 2 may 2015(անգլ.)
  21. ↑ «Антинаркотическая стратегия США: Приоритет или имитация?». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Michael Blanchard; Gabriel J. Chin Identifying the Enemy in the War on Drugs: A Critique of the Developing Rule Permitting Visual Identification of Indescript White Powders in Narcotics Prosecutions(անգլ.) // American University Law Review : journal. — 1998. — № 47. — С. 557.
  • Daniel Burton-Rose, The Celling of America: An Inside Look at the U.S. Prison Industry. Common Courage Press, 1998.
  • Stephanie R. Bush-Baskette, "The War on Drugs as a War on Black Women, " in Meda Chesney-Lind and Lisa Pasko (eds.), Girls, Women, and Crime: Selected Readings. SAGE, 2004.
  • Gabriel Chin Race, the War on Drugs and the Collateral Consequences of Criminal Conviction(անգլ.) // Gender, Race & Justice : journal. — 2002. — № 6. — С. 253.
  • Alexander Cockburn and Jeffrey St. Clair, Whiteout: The CIA, Drugs and the Press. New York: Verso, 1998.
  • Mitchell Earlywine, Understanding Marijuana: A New Look at the Scientific Evidence. New York: Oxford University Press, 2005.
  • Kathleen J. Frydl, The Drug Wars in America, 1940—1973. New York: Cambridge University Press, 2013.
  • Kenneth B. Nunn Race, Crime and the Pool of Surplus Criminality: Or Why the War on Drugs Was a War on Blacks(անգլ.) // Gender, Race & Justice : journal. — 2002. — № 6. — С. 381.
  • Tony Payan, «A War that Can’t Be Won.» Tucson, AZ: The University of Arizona Press, 2013.
  • Preston Peet, Under the Influence: The Disinformation Guide to Drugs. The Disinformation Company, 2004.
  • Thomas C. Rowe, Federal Narcotics Laws and the War on Drugs: Money Down a Rat Hole. Binghamton, NY: Haworn Press, 2006.
  • Eric Schneider, "The Drug War Revisited, " Berfrois, November 2, 2011.
  • Peter Dale Scott and Jonathan Marshall, Cocaine Politics: Drugs, Armies, and the CIA in Central America. Berkeley, CA: University of California Press, 1911.
  • Dominic Streatfeild, Cocaine: An Unauthorized Biography. Macmillan, 2003.
  • Douglas Valentine, The Strength of the Wolf: The Secret History of America’s War on Drugs. New York: Verso, 2004.
  • National Drug Threat Assessment 2009 from the United States Department of Justice
  • War On Drugs: Legislation in the 108th Congress and Related Developments, a 2003 report from the Congressional Research Service[en] via the State Department website
  • The Report of the Canadian Government Commission of Inquiry into the Non-Medical Use of Drugs—1972
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թմրամիջոցների դեմ պատերազմ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh85089820
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թմրամիջոցների_դեմ_պատերազմ&oldid=9456028» էջից