Էմիլիա Պլյատեր
Էմիլիա Պլյատեր | |
---|---|
լեհ.՝ Emilia Plater | |
նոյեմբերի 13, 1806[1] - դեկտեմբերի 23, 1831[1] (25 տարեկան) | |
Ծննդավայր | Վիլնյուս, Ռուսական կայսրություն |
Մահվան վայր | Յուստիանովո, Սեյնի գավառ, Augustów Voivodeship, Լեհական թագավորություն, Ռուսական կայսրություն |
Գերեզման | Kapčiamiestis |
Քաղաքացիություն | ![]() ![]() |
Կոչում | կապիտան |
Մարտեր/ պատերազմներ | Նոյեմբերյան ապստամբություն |
Էմիլիա Ֆրանցևնա Պլյատեր (բելառուս․՝ Эмілія Плятэр, լեհ.՝ Emilia Plater, լիտ.՝ Emilija Pliaterytė, նոյեմբերի 13, 1806[1], Վիլնյուս, Ռուսական կայսրություն - դեկտեմբերի 23, 1831[1], Յուստիանովո, Սեյնի գավառ, Augustów Voivodeship, Լեհական թագավորություն, Ռուսական կայսրություն), կոմսուհի, հայրական գծով բալթյան արքունի ազնվական, մայրական գծով Բրասլավայի գավառի (Ուկրաինայում մինչև 1929 թվականը և Լեհաստանում) բելառուս շլյախտա (լեհական ազնվական), հեղափոխական գործիչ[2]։ Բելառուսական բանահյուսության բանահավաք, 1830 թվականի նոյեմբերյան ապստամբության մասնակից, որի ընթացքում կազմակերպել և գլխավորել է պարտիզանական փոքր ջոկատ, իսկ հետո կապիտանի կոչումով ղեկավարել է լեհ հետևակայինների վաշտը[3][4][5][6]։
Ապստամբության ավարտի մոտ Էմիլիան, որը հազիվ քսանհինգ տարեկան էր, անսպասելի հիվանդացել է և հանկարծակի մահացել։ Ադամ Միցկևիչի «Գնդապետի մահը» (1832) բանաստեղծության շնորհիվ, որը նվիրված էր նրան, կոմսուհու անունը և անսովոր ճակատագիրը լայն ճանաչում գտավ անկախության մարտիկների շրջանում, դարձավ հայրենասիրական պարտքի կատարման խորհրդանիշ։ Նրան իրենց ազգային հերոս կոչելու իրավունքի համար հավակնում են Լեհաստանը, Բելառուսը, Լատվիան և Լիտվան։ Նրան հաճախ անվանում էին «լիտվական Ժաննա դ'Արկ»[7]։
Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծնվել է Պլյատերների կոմսական ընտանիքում, Վիլնայում (Վիլնյուս)։ Ֆոն Պլյատերի կաթոլիկ արիստոկրատ ընտանիքը հնուց արմատավորվել էր Լիվոնիայում, ապա Լիտվական մեծ իշխանությունում, եկել էր Վեսթֆալիայից[8][9][10]։
1815 թվականին ծնողների՝ Ֆրանցիշկա Կսավերիա Պլյատերի[11] և նրա առաջին կին Աննա ֆոն Մոլի բաժանումից հետո ինը տարեկան Էմիլիան տեղափոխվել է մոր մոտ՝ նրա հեռավոր ազգական Պլյատեր Զիբերգների տոհմական Լիկսնա կալվածք, որը Դինաբորգի (Դաուգավպիլսա) շրջակայքում էր, լաթգալների և բելառուսների էթնիկ միջավայրերի սահմանին[12]։
Վիտեբշինայում հարազատների հետ ապրելով՝ հավաքել է և մշակել բելառուսական ժողովրդական երգեր։ Մեծ վարպետությամբ տիրապետել է «ողբասացության» ժանրին, դաշնամուրով կատարել է ժողովրդական մեղեդիներ, հետաքրքրվել է բելառուսական խորեոգրաֆիայով, ինքը ևս պարել է ժողովրդական պարեր։ Փորձել է գրել բելառուսերեն բանաստեղծություններ, այդ թվում ժողովրդական «ողբասացության» ոճավորմամբ։ Ինչպես վկայել են շատ ժամանակակիցներ, Էմիլիա Պլյատերը ամբողջ հոգով ձգտել է բելառուսական կենցաղային կացութաձևին, իմացել է ժողովրդի դժվարությունների և աղքատության մասին։
Ուշադրության է արժանի այն, որ երաժշտությունից բացի Էմիլիան հետաքրքրվել է սպորտով և հրաձգությամբ։ Նրա կատարելատիպը կին ռազմիկներն էին՝ Ժաննա դ՛Արկը և Բոբելինան, որը Օսմանյան կայսրության դեմ հունական ապստամբության հերոսուհի էր։ Լավ կրթություն ստանալուց հետո նա կարդացել է Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթեի և Ֆրիդրիխ Շիլլերի ստեղծագործությունները, հարգանքով է վերաբերվել Տադեուշ Կոստյուշկոյի և Յուզեֆ Պոնյատովսկու պայքարի հիշատակին։
1823 թվականին նրա զարմիկներից մեկին որպես պատիժ բռնի տարել են կայսերական բանակ, քանի որ տոնել էր 1791 թվականի մայիսի 3-ի լեհական սահմանադրության տարեդարձը։ 1829 թվականին Էմիլիան մոր հետ ուղևորվել է ճանապարհորդության դեպի Վարշավա և Կրակով։
Ապստամբություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հենց որ Էմիլիան իմացել է Վարշավայում ապստամբության ծագման մասին, սկսել է կոչ անել մոտիկ հարազատներին և ծանոթներին՝ պատրաստվել ապստամբությանը Լիտվայում և Բելառուսում։ Զարմիկների հետ նա նույնիսկ նախագիծ է մշակել գրավելու Դինաբուրգի ամրոցը։ Եվ թեպետ այդ վիթխարի նախագծերը չեն իրականացվել, եռանդուն աղջկա մեջ ի հայտ են եկել առաջնորդի հատկանիշներ։ Տեղի ազնվականները, որոնք դեռ հիշում էին փառավոր Լիվոնյան օրդենի սովորույթները, բոլոր հին ծեսերով կույս ասպետուհի են ձեռնադրել Էմիլիային[3]։ 1831 թվականի մարտի 29-ին, պատարագից հետո ճառ ասելով, իր հարազատ Ցեզար Պլյատերի հետ Էմիլիան կազմակերպել է Դուսյատոս գյուղակի պարտիզանական միավորումը, որը բաղկացած էր 280 հրաձիգից, 60 ձիավորից և մի քանի հարյուրի հասնող աշխարահազորից (գերանդիներով զինված գեղջուկներ), տարել է նրանց Դվինսկ։ Ապստամբների թվում քիչ չէին աղջիկները։ Մարտի 25-ի գրությունը հաստատել է, որ ապստամբության գաղափարը ծագել էր նրա մոտ։
Մարտի 30-ին ապստամբները ջարդել են ռուսական ռազմական խումբը Դավգելի փոստային կայարանի մոտ, ապրիլի 2-ին տեղի է ունեցել մարդ գեներալ Շիրմանի պաշտպանական մասում, ապա մարտ Ուտենայի մոտ, որում ապստամբները ցարական զինվորներին փախուստի են մատնել։ Ապրիլի 4-ին տեղի է ունեցել Եզերոսա քաղաքի քաղաքի գրավումը, սակայն որոշ պատմաբաններ կասկածում են՝ տեղի է ունեցել արդյոք այդ դեպքը։ Դաուգավպիլսը գրավելու գաղափարից ստիպված են եղել հրաժարվել։
Կազակների՝ ապստամբությունը ջախջախելուց հետո Էմիլիա Պլյատերը, փոքրիկ խմբի գլուխն անցած, ապրիլի 30-ին միացել է Կարոլ Զալուսկու միավորմանը։ Մայիսի 4-ին անհաջող մարտի է մասնակցել Պրեստավնայի մոտ, իսկ դրանից հետո՝ Մայշագոլի ճակատամարտին։ Մայիսի 17-ին Է. Պլյատերի խումբը գրավել է Վիլկոմիրը և հունիսի 5-ին միացել է Դ. Ա. Խլոպովսկու լեհական կանոնավոր բանակին։
Ապստամբական ուժերի ռազմական գործողություններում խիզախության և վճռականության համար Է. Պլյատերը դարձել է հետևակ գնդի վաշտի պատվավոր ղեկավար և տվել նրան կապիտանի կոչում՝ ամենաբարձրը, որն այդ ժամանակ կարող էին ունենալ կանայք։
![]() |
Նման նշանակումը ոչ մեկին չէր կարող մոլորեցնել։ Չնայած որոշ պատմաբանների երազանքին՝ Պլյատերին պատկերելու որպես իսկական ռազմական ղեկավար, նրա պաշտոնը բացառապես ձևական էր, և միայն այն գնդում, որն զբաղվում էր գումակի պաշտպանությամբ։
Իհարկե, Պլյատերն ինքն անկասկած կռվում էր մարտերում, բայց Խլոպովսկին, հասկանալով լեհ կին սպայի վիթխարի պրոպագանդիստական նշանակությունը, ջանում էր նրան պահել իր մոտ և ավելորդ վտանգների չենթարկել։ - «Առասպել «բելառուսական դ’Արկի» մասին», Կիրիլ Մետելիցա[13]
|
![]() |
Ի թիվս այլ հեղափոխական խմբավորումների՝ միավորումը մասնակցել է ցարական զորքերի դեմ մարտերին (Ռաձիվիլիշկիսում, Վիլնոյում, Շյաուլյայում և այլ վայրերում)։
Հունիսին Խլոպովսկու զինվորները եղել են Կովնոյում, որտեղ տեղի է ունեցել լիտվական նահանգների ամենախոշոր մարտերից մեկը։ Սակայն նրանց չի հաջողվել դիմակայել վրա հասած ռուսական բանակին։ Հուլիսի 8-ին Շյաուլյայում կրած պարտությունից հետո Խլոպովսկին որոշում է ընդունել նահանջել արևմուտք՝ դեպի պրուսական սահման։ Էմիլիա Պլյատերը վիճարկել է այդ հրամանը. դրա կատարման փոխարեն նա պնդում էր ճեղքել Վարշավան, որպեսզի շարունակեն պայքարը։
Ապստամբների՝ Պրուսիա նահանջի ժամանակ Էմիլիան, չցանկանալով ամոթալի վարվել, երկու ուղեկիցների հետ առանձնացել է հիմնական ապստամբ ուժերից և ուղևորվել շրջապատված Վարշավա, սակայն ճանապարհի գերհոգնածության, անքնության և սովի պատճառով հիվանդացել է և անկողին ընկել։ Նրան թողել են ճանապարհամերձ գյուղական տանը, որտեղից շուտով տարել են արքունական Աբլոմովիչի առանձնատուն։ Աբլոմովիչները մոտ մեկ մաիս խնամել են նրան։ Սակայն Էմիլիան 1831 թվականի դեկտեմբերի 23-ին մահացել է։ Դա տեղի է ունեցել Յուստիանովո գյուղում։
Նրա մարմինը տարել են մոտակա քաղաքի՝ Կոպտոյովոյի (այժմ՝ Կապչամեստիս, Լազդիսի շրջան) գերեզմանատուն։ Գերեզմանը գտնվում է այնտեղ մինչ օրս, այն մուգ մոխրագույն գրանիտե կոթող է՝ խաչով պսակավորված, որը վերականգնվել է 2004 թվականին։ Պահպանվել է և սկզբնական հուշարձանի գրանիտե քարը «Mów Wieczny Pokoy» գրությամբ։
Քաղաքի կենտրոնում տեղադրվել է հերոսուհու հուշարձանը, որի պատվանդանին մեջբերում է արված Ադամ Միցկևիչի «Գնդապետի մահը» ստեղծագործությունից (լիտվերեն)։
Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էմիլիայի մասին հյուսվել են լեգենդներ, նրա մասին է Ադամ Միցկևիչի «Գնդապետի մահը» բանաստեղծությունը[14], լեհ այլ գրողների, բանաստեղծների, նկարիչների բազմաթիվ այլ ստեղծագործություններ։ Նրա պատվին անվանակոչվել են բազմաթիվ փողոցներ և Վարշավայի կենտրոնական հրապարակներից մեկը[15]։
Նրա հիշատակին անվանակոչվել է հետևակ գումարտակը, որը կռվել է Տադեուշ Կոստյուշկոյի անվան 1-ին հետևակ դիվիզիայի կազմում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին (1 Samodzielny Battalion Kobiecy im. Emilii Plater):
Նրա կյանքը քննել են նաև ֆեմինիստական տեսանկյունից, ինչպես այն կանանցից, որոնք մարտահրավեր են նետել կարծրատիպին, որ միայն տղամարդիկ կարող են կռվել[16]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Internetowy Polski Słownik Biograficzny (польск.)
- ↑ Robin Morgan (նոյեմբերի 1, 1996)։ Sisterhood is Global: The International Women's Movement Anthology։ Feminist Press։ էջ 559։ ISBN 978-1-55861-160-3։ Վերցված է սեպտեմբերի 4, 2012
- ↑ 3,0 3,1 Амелькович Дарья (2011-06-23)։ «Эмилия Плятер - «белорусская Жанна д’Арк»»։ Свободное время (газета) (Аргументы и факты в Беларуси)։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-17-ին։ Վերցված է 2016-06-09
- ↑ "Litwa: przewodnik", Tomasz Krzywicki, Oficyna Wydawnicza "Rewasz", 2005, s. 196
- ↑ «W pamięci potomnych»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-11-04-ին։ Վերցված է 2018-03-23
- ↑ Shastouski K.։ «Grób Emilii Broel-Plater - wieś Kopciowo okręg olicki»։ Վերցված է նոյեմբերի 19, 2016
- ↑ Plikūnė Dalia։ «Lietuviškoji Žana d’Ark – grafaitė, atsisakiusi tekėti už caro generolo ir pasirinkusi visai kitą gyvenimo kelią»։ DELFI.lt։ Վերցված է հուլիսի 30, 2017
- ↑ Jerzy Jan Lerski (1996)։ Historical dictionary of Poland, 966-1945։ Greenwood Publishing Group։ էջ 444։ ISBN 978-0-313-26007-0։ Վերցված է փետրվարի 27, 2011
- ↑ Suzanne LaFont (August 1998)։ Women in transition: voices from Lithuania։ SUNY Press։ էջ 29։ ISBN 978-0-7914-3811-4։ Վերցված է փետրվարի 27, 2011
- ↑ Mary Fleming Zirin (2007)։ Russia, the non-Russian peoples of the Russian Federation, and the successor states of the Soviet Union։ M.E. Sharpe։ էջ 695։ ISBN 978-0-7656-0737-9։ Վերցված է փետրվարի 27, 2011
- ↑ Богушевский В. Д. Записки генерала В. Д. Богушевского. // Ворожеское дворянство в Отечественную войну. М., 1912. С. 237.
- ↑ Stefan Kieniewicz, Emilia Plater, Polski Słownik Biograficzny, Tom XXVII, Zakład Narodowy Imenia Ossolińskich I Wydawnictwo Polskieh Akademii Nauk, 1983, p.652
- ↑ Метелица Кирилл (23.01.2016)։ «Миф о «белорусской Жанне д’Арк»»։ Лечебник истории (IMHO club BY)։ Վերցված է 2016-06-09
- ↑ Ellen Berry (հուլիսի 1, 1995)։ Genders 22: Postcommunism and the Body Politic։ NYU Press։ էջ 71։ ISBN 978-0-8147-1248-1։ Վերցված է սեպտեմբերի 4, 2012
- ↑ Stefan Kieniewicz, Emilia Plater, Polski Słownik Biograficzny, Tom XXVII, Zakład Narodowy Imenia Ossolińskich I Wydawnictwo Polskieh Akademii Nauk, 1983, p.653
- ↑ Pamela Chester, Sibelan Elizabeth S. Forrester, Halina Filipowicz (1996)։ «The Daughters of Emilia Plater'»։ Engendering Slavic Literatures։ Indiana University Press։ էջ 34։ ISBN 978-0-253-33016-1։ Վերցված է սեպտեմբերի 6, 2012
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ադամ Միցկևիչ. «Śmierć pułkownika»
- Վացլավ Գոնսյորովսկի «Emilia Plater»
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Original letter by Emilia Plater, in which she confirms the fact that she joined the ranks of the army of her own will
- Westphalian Plater family
- Death place of Emilia Plater. Ruins of Justinavas manor and Emilia's sculpture Archived 2018-03-21 at the Wayback Machine.
|