Գենդերային դեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Տարբեր երկրների կանայք և տղամարդիկ ոչ ավանդական գենդերային դերերում

Գենդերային դեր, սոցիալական նորմերի ամբողջություն, որը որոշում է, թե վարքագծի որ տեսակներն են համարվում ընդունելի, հարմար կամ ցանկալի անձի համար՝ կախված նրա՝ տղամարդ, կին կամ այլ գենդերային պատկանելությունից։ Անձի վարքագծի անհամապատասխանությունը գենդերային դերի հետ կոչվում է գենդերային անհամապատասխանություն։ Տարբեր մշակույթներում գենդերային դերերի քանակը և կոնկրետ բովանդակությունը զգալիորեն տարբերվում են, սակայն կան նաև լայն միջմշակութային նմանություններ[⇨]:

Գիտության մեջ չկա միասնական կարծիք այն մասին, թե որքանով են գենդերային դերերը և դրանց տատանումները որոշվում կենսաբանությամբ և որ սոցիալական նախագծում[⇨]: Գենդերային դերերի ծագման խիստ կենսաբանական տեսությունները, մասնավորապես էվոլյուցիոն հոգեբանությունը չեն հաստատվում էմպիրիկ տվյալներով [⇨]։ Ընդհանուր առմամբ, առկա գիտական ապացույցները ցույց են տալիս, որ գենդերային զարգացման վրա ազդում են ոչ միայն կենսաբանական գործոնները, այլև ճանաչողական և սոցիալական գործոնները [⇨]:

Գենդերային դերերը կարող են դրական դեր խաղալ մարդու ինքնագնահատականի համար այն դեպքում, եթե գենդերային տիպիկ վարքագիծը նրա համար բնական է և համապատասխանում է նրա ինքնազգացողությանը։ Եթե դա այդպես չէ, ապա գենդերային դերերը և շրջակա միջավայրի նորմատիվ ճնշումը դառնում են սթրեսի աղբյուր [⇨]։

Գենդերային դեր և գենդերային ինքնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենդերային դերը պետք է տարբերել գենդերային ինքնությունից։ Առաջինը նկարագրում է արտաքին սոցիալական ակնկալիքները անձի նկատմամբ՝ կապված նրա գենդերային պատկանելության հետ, երկրորդը՝ անձի ներքին ինքնաընկալումը որպես որոշակի սեռի ներկայացուցիչ։ Անձի գենդերային ինքնությունը և գենդերային դերը կարող են չհամընկնել, մասնավորապես, տրանսգենդերների և Ինտերսեքսային մարդկանց համար։ Գենդերային դերի համապատասխանեցումը գենդերային ինքնության հետ տրանսգենդերային անցման մաս է կազմում։

Գենդերային դերերը տարբեր մշակույթներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից հասարակություններում գերակշռում է երկուական գենդերային համակարգը՝ սոցիալական կազմակերպության եղանակ, որտեղ մարդիկ բաժանվում են երկու հակադիր խմբերի՝ տղամարդկանց և կանանց։ Երկուական գենդերային համակարգը ենթադրում է խիստ համապատասխանություն ծննդյան ժամանակ նշանակված սեռի՝ կենսաբանական սեռ և գենդերային դերի միջև, ինչպես նաև այլ պարամետրերի (մասնավորապես, գենդերային ինքնության և սեռական կողմնորոշման) միջև։ Ինչպես ցույց են տալիս մարդաբանական ուսումնասիրությունները, նման համապատասխանության հաստատումը համընդհանուր չէ. շատ մշակույթներում կենսաբանական, մասնավորապես անատոմիական սեռը առանցքային դեր չի խաղում գենդերային դերի կամ գենդերային ինքնության որոշման հարցում[1]։ Ոչ ունիվերսալ է նաև միայն երկու սեռերի առանձնացումը։ Օրինակ, հյուսիսամերիկյան շատ բնիկ մշակույթներում կան երեք կամ չորս սեռեր և համապատասխան գենդերային դերեր[2]։ Արևմտյան Աֆրիկայի յորուբա ցեղում սեռը ավանդաբար կարևոր սոցիալական կատեգորիա չէ, և սոցիալական դերերը որոշվում են հիմնականում տարիքով և ազգակցական կապով[3]։

Նույնիսկ մերձավոր մշակույթներում կամ նույն մշակույթի ներսում գենդերային դերերը կարող են զգալիորեն տարբերվել։ Օրինակ, եվրոպական աշխարհիկ մշակույթում 18-19-դարերում կանանցից ակնկալում էին, որ նրանք պետք է լինեն թույլ և փխրուն, իսկ գյուղացիական մշակույթների մեծ մասում կանայք համարվում էին բնականորեն ուժեղ և տոկուն[4]։

1950-ականներից ի վեր արևմտյան (Հյուսիսային Ամերիկայի և Արևմտյան Եվրոպայի) միջին խավի մշակույթներում իգական գենդերի դերը տնային տնտեսուհու դերն է եղել, և կանանց մասնակցությունը արտադրական աշխատանքին բացառված էր։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ և միևնույն հասարակություններում տնից դուրս աշխատանքը բանվոր դասակարգի կանանց համար գենդերային դերի ակնկալվող և ակնհայտ տարր էր[5]։ Սոցիալիստական հասարակություններում կանանց գենդերային դերը ենթադրում էր նաև տնից դուրս աշխատանքի համատեղումը տնային աշխատանքի և ընտանիքի խնամքի հետ[6]։

Պատմական տեսանկյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենդերային դերերի փոխհարաբերությունները մարդկության պատմության ընթացքում էականորեն փոխվել է։ Մասնավորապես, պատմագետները նշում են ուշ շրջանի միջին դարերում (1300—1500 թթ.) Եվրոպայում կանանց սոցիալական դերի մեծացումը[7]։

Գենդերային զարգացման բացատրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենդերային դերերի և տարբերությունների ծագման մասին բանավեճերում կա երկու հիմնական տեսակետ. բիոլոգիզմի կողմնակիցները ենթադրում են, որ գենդերային տարբերությունները որոշվում են կենսաբանական, բնական գործոններով, իսկ սոցիալական կոնստրուկտիվիզմի կողմնակիցները ենթադրում են, որ դրանք ձևավորվում են հասարակության կողմից սոցիալականացման գործընթացում։ Գիտության մեջ առաջ են քաշվել գենդերային զարգացման տարբեր տեսություններ։ Կենսաբանական կողմնորոշված տեսությունները, որոնք բացատրում են գենդերային դերերի տարբերությունները էվոլյուցիայի միջոցով, չեն գտել համոզիչ էմպիրիկ ապացույցներ[8][9]։ Էմպիրիկ հետազոտությունները հերքել են նաև հոգեվերլուծական տեսությունները, որոնք բացատրում էին գենդերային զարգացումը ծնողների հետ երեխայի փոխհարաբերությունների միջոցով[8]։ Ամենահամոզիչ էմպիրիկ ապացույցները գոյություն ունեն ճանաչողական և սոցիալ-ճանաչողական տեսությունների համար, որոնք բացատրում են գենդերային զարգացումը որպես կենսաբանական, ճանաչողական և սոցիալական գործոնների բարդ փոխազդեցություն[8][10]։

Գենդերային դերերի ծագման տարբեր տեսակետներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սովորական գիտակցությունը հաճախ ներկայացնում է գենդերային դերերը, որոնք գոյություն ունեն տվյալ հասարակության մեջ որոշակի պատմական ժամանակաշրջանում որպես բնական և բնածին։ Կան նաև բազմաթիվ հետազոտություններ, որոնք ձգտում են բացահայտել գենդերային դերերի կենսաբանական հիմքերը, մասնավորապես՝ պարզել տղամարդկանց և կանանց միջև գենդերային տարբերությունների կենսաբանական ծագումը, ինչպես նաև գտնել գենդերային անհամապատասխանության կենսաբանական պատճառները։ Բայց մինչ օրս կուտակված պատմական և մարդաբանական գիտելիքները չեն հաստատում այս տեսակետը, քանի որ աշխարհի մշակույթներում և պատմության ընթացքում գենդերային և գենդերային դերերի մասին պատկերացումների բազմազանությունը չափազանց մեծ է։ Միևնույն ժամանակ, ժամանակակից հասարակական գիտությունները հավաքել են բազմաթիվ տվյալներ, թե ինչպես են ձևավորվում գենդերային դերերը սոցիալական տարբեր գործընթացների ազդեցության տակ։

Կենսաբանական դետերմինիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն տեսակետը, որ սոցիալական երևույթները որոշվում են կենսաբանական գործոններով, կոչվում է կենսաբանական դետերմինիզմ։ Նրան մոտ հասկացությունը՝ սոցիալական պրակտիկաների բնականացումը, սոցիալական պրակտիկայի մեկնաբանման գործընթացը նկարագրում է որպես բնության փաստեր[4]։ Կենսաբանական դետերմինիզմը գենդերային դերերի հետ համեմատած արտահայտվում է, օրինակ, տարածված պնդումներում այն մասին, որ մայրությունը կնոջ բնական ճակատագիրն է, կամ որ տղամարդիկ ի բնե զգացմունքային չեն։

19-րդ դարի վերջից տարբեր գիտական ոլորտների գիտնականներ բազմաթիվ հետազոտություններ են անցկացրել տղամարդկանց և կանանց գենդերային տարբերությունների վերաբերյալ։ Մինչև 1970-ական թվականները այս ուսումնասիրությունների հիմնական նպատակն էր հաստատել գենդերային տարբերությունների կենսաբանական բնույթը և հիմնավորել գոյություն ունեցող գենդերային դերերի բովանդակությունը։ Այնուամենայնիվ, ուսումնասիրությունների մեծ մասի արդյունքները ցույց են տալիս, որ տղամարդկանց և կանանց միջև կան շատ ավելի նմանություններ, քան տարբերություններ[11]։ Լայնորեն տարածված ամփոփիչ ուսումնասիրության մեջ հոգեբաններ Էլեոնորա Մակքոբին և Քերոլ Ջեքլինը նշում են չորս պարամետրեր, որոնցում հայտնաբերվել են տարբերություններ տղամարդկանց և կանանց միջև՝ տարածության մեջ կողմնորոշվելու կարողություններ, մաթեմատիկական ունակություններ, լեզվական հմտություններ և ագրեսիվություն[12]։ Բայց նույնիսկ այս հայտնաբերված տարբերությունները փոքր են և մեծապես կախված են հետազոտության մեթոդաբանությունից և պայմաններից[11]։

1970-ականներից գիտնականները նաև սկսել են հետաքրքրվել գենդերային անհամապատասխանության պատճառներով, այսինքն՝ գենդերային դերերի խախտումներով։ Մասնավորապես, անց են կացվել հետազոտություններ՝ ուղղված տրանսսեքսուալության կենսաբանական պատճառների պարզաբանմանը։ Ներկայումս կան տեսություններ, որոնք կապում են տրանսսեքսուալությունը գենետիկայի[13], ուղեղի կառուցվածքի[14], ուղեղի ֆունկցիայի[15] և պտղի զարգացման ընթացքում անդրոգենների ազդեցությանը[16]։ Միևնույն ժամանակ, այս ուսումնասիրությունների արդյունքները նույնպես հակասական են. օրինակ, տրանսգենդերների ուղեղի կառուցվածքի բացահայտված առանձնահատկությունները եզակի չեն (նմանատիպ տարբերություններ նկատվում են համասեռամոլների մոտ՝ հետերոսեքսուալների համեմատությամբ)[17][18] և կան ապացույցներ, որ ուղեղի կառուցվածքը կարող է փոխվել կյանքի փորձի ազդեցությամբ։

Սոցիալական կոնստրուկտիվիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն տեսակետը, ըստ որի գենդերային դերերը ձևավորվում կամ կառուցվում են հասարակության կողմից, պատկանում է սոցիալական կոնստրուկտիվիզմի տեսությանը։ Գենդերային դերերի կառուցման սոցիալական բնույթի և գործընթացների ուսումնասիրության հիմքը դրվել է, մասնավորապես, Սիմոնա դը Բովուարի և Միշել Ֆուկոյի տեսական աշխատություններով։ Գենդերային դերերի սոցիալական կառուցման ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, թե ինչպես են մարդկանց սոցիալականացման և փոխազդեցության գործընթացում ձևավորվում այն գենդերային տարբերություններն ու սպասումները, որոնք սովորական գիտակցության մեջ ընկալվում են որպես բնական և բնածին։

Վերջին հետազոտությունների համաձայն՝ տղամարդկանց և կանանց միջև նկատված տարբերությունները մեծապես պայմանավորված են սոցիալական գործոններով։ Օրինակ՝ ուսումնասիրությունները բացահայտում են մի քանի պատճառ, ըստ որոնց կանայք ավելի քիչ հաջողակ են մաթեմատիկայից, քան տղամարդիկ. նախ՝ նրանք չունեն վստահություն իրենց կարողությունների նկատմամբ[19], երկրորդ՝ նրանք համարում են մաթեմատիկայի դասերը անհամապատասխան իրենց գենդերային դերին և հրաժարվում են դրանցից, նույնիսկ երբ նրանք գերազանց կարողություններ են ցուցաբերում այդ ոլորտում[20], երրորդը, ծնողներն ու ուսուցիչները ավելի շատ տղաներին են խրախուսում զբաղվել մաթեմատիկայով, քան աղջիկներին[21]։ Այսպիսով, ինչպես նշում են որոշ հետազոտողներ, գենդերային կարծրատիպերը գործում են որպես ինքնաիրականացող մարգարեություններ. սոցիալականացման ընթացքում մարդկանց տրամադրվում է տեղեկատվություն գենդերային դերերի մասին, ինչը ձևավորում է նրանց ակնկալիքներն իրենցից, և արդյունքում նրանք ցուցաբերում են գենդերային համապատասխան վարք[11]։

Կենսաբանական տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարածված են գենդերային զարգացման և գենդերային տարբերությունների կենսաբանական հիմնավորված բացատրություններ։ Այս տեսություններից ամենաազդեցիկներից մեկը՝ էվոլյուցիոն հոգեբանությունը, բացատրում է գենդերային տարբերակումը ժառանգականությամբ[22][23]։ Գենդերային դերերի ժառանգական ծագումը վերլուծվում է սեռական զուգընկերների ընտրության հարցում նախապատվությունների, վերարտադրողական ռազմավարությունների, սերունդների խնամքի հարցում ծնողների ներդրման և տղամարդկանց ագրեսիվության միջոցով։ Այս տեսության տեսանկյունից ժամանակակից գենդերային դերերը պայմանավորված են ժամանակակից տղամարդու նախնիների հաջող հարմարեցմամբ տղամարդկանց և կանանց վերարտադրողական խնդիրների տարբերություններին։

Էմպիրիկ ապացույցները հերքում են գենդերային զարգացման կենսաբանական տեսությունների հիմնական դրույթները։ Շատ հետազոտողներ քննադատում են նաև կենսաբանական ուղղվածության հետազոտության մեթոդաբանությունը[8][9]։ Այնուամենայնիվ, կենսաբանական տեսությունները շարունակում են մեծ ժողովրդականություն վայելել, այդ թվում՝ լայն հանրության շրջանում։ Որոշ հեղինակների կարծիքով՝ դա պայմանավորված է նրանով, որ շատ հասարակություններում սովորական գիտակցությունը կենսաբանությանը վերագրում է բացարձակ ճշմարտության կարգավիճակ[24]։ Բացի այդ, կենսաբանական տեսությունների դրույթները համապատասխանում են գենդերային կարծրատիպերին։

Ռեպրոդուկտիվ ռազմավարություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ էվոլյուցիոն հոգեբանության՝ էվոլյուցիայի գործընթացում տղամարդկանց և կանանց գենետիկ մակարդակում ամրագրվել են տարբեր վերարտադրողական ռազմավարություններ՝ թելադրված մարդու՝ որպես կենսաբանական տեսակի գոյատևման անհրաժեշտությամբ։ Տղամարդկանց վերարտադրողական ռազմավարությունը իրենց գեների տարածումն առավելագույնի հասցնելն է, ուստի տղամարդիկ նախընտրում են ունենալ բազմաթիվ սեռական զուգընկերներ և ժամանակ չծախսել սերունդների մասին հոգալու վրա։ Կանանց վերարտադրողական ռազմավարությունն այն է, որ ունենան քիչ սեռական զուգընկերներ, որոնք կկարողանան իրենց և իրենց սերունդներին ապահովել գոյատևման համար անհրաժեշտ ռեսուրսներով։

Շատ հետազոտողներ կասկածի տակ են դնում վերարտադրողական ռազմավարության բուն հայեցակարգը։ Էվոլյուցիայի ընդհանուր տեսության տեսանկյունից բնական ընտրությունը որոշվում է անմիջական գործնական օգուտներով, այլ ոչ թե ապագա նպատակներով[25]։ Այն պնդումը, որ հնում տղամարդիկ ձգտում էին հնարավորինս շատ երեխաներ ունենալ, իսկ հ կանայք՝ ունենալ վստահելի կերակրողներ, հուշում է, որ նրանք ունեցել են գիտակցված կամ աչգիտակցված նպատակ, ինչը, ըստ որոշ հեղինակների, հակասում է դարվինյան ֆունկցիոնալ բացատրությանը[8]։

Այլ հեղինակներ նշում են, որ էվոլյուցիոն հոգեբանության վարկածը չի հաստատվում էմպիրիկ ապացույցներով։ Մասնավորապես, այն ենթադրությունը, որ հնում կանանց հղիության և լակտացիայի ժամանակ չի բավականացրել սնունդը, բավականին համոզիչ է թվում, բայց նույն հաջողությամբ կարելի է ենթադրել, որ դրա հետ կապված կանայք զարգացրել են տարածության և հիշողության մեջ կողմնորոշվելու ավելի մեծ կարողություններորոնք թույլ կտան նրանց գտնել և հիշել սննդի աղբյուրների գտնվելու վայրը։ Հատուկ հարմարվողական մեխանիզմների վերաբերյալ ցանկացած վարկած հիմնավորելու համար անհրաժեշտ է լրացուցիչ տեղեկատվություն[9]։ Նման տեղեկատվությունը կարող է լինել քարացած մարդու մնացորդների մոլեկուլային ուսումնասիրություններ կամ հնագիտական տվյալներ, սակայն էվոլյուցիոն հոգեբանությունը նման տվյալներ չի առաջարկում։ Որոշ հեղինակներ նշում են, որ վերարտադրողական ռազմավարությունների հայեցակարգը փորձ է «հետադարձ հայացքով» բացատրել ժամանակակից գենդերային կարծրատիպերը[8]։

Մարդաբանական վկայությունները նույնպես խոսում են վերարտադրողական ռազմավարությունների վարկածի դեմ։ Դրանք, մասնավորապես, ցույց են տալիս, որ վերարտադրողական վարքի վրա ազդում են մարդու մարմնի և վերարտադրության վերաբերյալ մշակութային համոզմունքները։ Մշակույթներում, որտեղ ենթադրվում է, որ բազմակողմանի բեղմնավորումն անհրաժեշտ է վերարտադրության համար, կանայք սեռական հարաբերություններ են ունենում տարբեր զուգընկերների հետ, և այդ զուգընկերները չեն նախանձում միմյանց[26]։

Սեքսուալ խաղընկերների ընտրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էվոլյուցիոն հոգեբանությունը նշում է, որ տղամարդիկ հակված են ընտրել երիտասարդ և ֆիզիկապես գրավիչ զուգընկերներ, քանի որ ավելի հավանական է, որ նման զույգերն առողջ սերունդ ունենան, իսկ կանայք հակված են ընտրել ֆինանսապես հարուստ տղամարդկանց, ովքեր կարող են կերակրել նրանց[27]։ Այս տվյալների հաստատման համար հարցումների արդյունքներեն տրված, որոնցում տղամարդիկ և կանայք նշել են իրենց համար պոտենցիալ զուգընկերների ամենագրավիչ բնութագրերը։ Այնուամենայնիվ, բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ մարդկանց ասածը զգալիորեն տարբերվում է նրանց իրական պահվածքից. իրականում ֆիզիկական գրավչությունը նույն կերպ է ազդում տղամարդկանց և կանանց զուգընկերների ընտրության վրա[28][29]։ Մյուս կողմից, ֆիզիկական գրավչության ցուցանիշները չափազանց բազմազան են աշխարհի տարբեր մշակույթներում, և այդ բնութագրերի մեծ մասը կապված չէ պտղաբերության հետ[30]։ Որոշ հեղինակներ նաև նշում են, որ էվոլյուցիոն հոգեբանությունը բացատրում է միայն հետերոսեքսուալ վարքագիծը և առաջարկում է, որ էվոլյուցիոն հոգեբանները խուսափեն ոչ հետերոսեքսուալ մարդկանց վերաբերյալ հետազոտության տվյալներից, քանի որ նրանց վարքագիծը և գենդերային դերերը չեն համընկնում գենդերային կարծրատիպերին և հետևաբար խաթարում են էվոլյուցիոն բացատրությունները[31]։

Հարձակողական վարք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ էվոլյուցիոն հոգեբանության՝ տղամարդիկ օգտագործում էին իրենց չափի և ֆիզիկական ուժի առավելությունները՝ հարձակողական վարքագծի միջոցով կանանց ենթարկելու և այլ տղամարդկանց հետ մրցակցության մեջ հաղթելու համար[32]։ Ինչպես նշում են այլ հետազոտողներ, նույնիսկ եթե հին ժամանակներում հարձակողական վարքագիծը կարող էր ապահովել արական վերարտադրողական առավելություններ, սոցիալական նորմերը և պատժամիջոցներն այդ ժամանակից ի վեր շատ են փոխվել՝ ժխտելով դրանք։ Ժամանակակից հասարակություններում վերարտադրության տեմպերը հիմնականում կախված են սոցիալ-մշակութային նորմերից, սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակից, կրոնական համոզմունքներից և հակաբեղմնավորման մեթոդներից[8]։ Մյուս կողմից, էմպիրիկ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տղամարդկանց և կանանց միջև հարձակողական վարքագծի տարբերությունները շատ փոքր են[33]։ Կան նաև գիտական ապացույցներ, որ այն իրավիճակներում, երբ մարդիկ ճնշում չեն զգում գենդերային նորմերին ենթարկվելու համար, հարձակողական վարքագծի գենդերային տարբերությունները լիովին անհետանում են[34]։

Հոգեվերլուծական տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն հոգեվերլուծական տեսության՝ տղաների և աղջիկների գենդերային զարգացումը տեղի է ունենում սկզբունքորեն տարբեր ձևերով։ Զիգմունդ Ֆրոյդը կարծում էր, որ վաղ մանկության տարիներին և՛ տղաները, և՛ աղջիկները նույնանում են իրենց մոր հետ, բայց երեքից հինգ տարեկանում նրանք սկսում են նույնականանալ նույն սեռի ծնողների հետ։ Ենթադրվում է, որ նման նույնականացումը լուծում է երեխայի ներքին կոնֆլիկտը, որն առաջանում է հակառակ սեռի ծնողի նկատմամբ անգիտակից էրոտիկ գրավչությունից և նույն սեռի ծնողի նկատմամբ խանդից։ Հոգեվերլուծական տեսությունը նաև ենթադրում է, որ տղաները զգում են կաստրացիայի վախ՝ աղջիկների մոտ արտաքին սեռական օրգանների բացակայության պատճառով, իսկ աղջիկները՝ առնանդամի պակասի նախանձ և իրենց թերարժեք են զգում։

Նույն սեռի ծնողի հետ նույնականացման ժամանակ, ինչպես կարծում էին հոգեվերլուծության դասականները, երեխան ամբողջությամբ ընդունում է նույն սեռի ծնողի գծերն ու առանձնահատկությունները, և հենց այդ գործընթացով է նա յուրացնում գենդերային տիպիկ վարքագիծը։ Ենթադրվում է, որ տղաներն ավելի ուժեղ նույնականացում ունեն իրենց սեռի ծնողների հետ, քան աղջիկները, և, հետևաբար, նրանց գենդերային տիպիկ վարքագիծն ավելի ցայտուն է, քան աղջիկները[8]։

Թեև հոգեվերլուծական տեսությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել զարգացման հոգեբանության կայացման վրա, էմպիրիկ ապացույցները չեն հաստատում այն։ Հետազոտությունը ամուր կապ չի գտել ծնողների հետ նույն սեռի նույնականացման և գենդերային դերի յուրացման միջև[35]։ Երեխաների վարքում հոգատար ծնողներին ընդօրինակելը շատ ավելի հավանական է, քան սպառնացող մեծահասակների, որոնց հետ երեխային կապում են մրցակցային հարաբերությունները[36]։

Դասական հոգեվերլուծական տեսության էմպիրիկ ապացույցների բացակայությունը հանգեցրել է դրա տարբեր թարմացված տարբերակների առաջացմանը։ Գենդերային զարգացման ոլորտում վերջին ամենաազդեցիկ զարգացումներից մեկը Նենսի Չոդորոուի տեսությունն է։ Ըստ այս տեսության՝ գենդերային ինքնությունը ձևավորվում է մանկության և ոչ թե ֆալլուսային փուլում, ինչպես պնդում էր Ֆրեյդը։ Ե՛վ տղաները, և՛ աղջիկները սկզբում նույնանում են իրենց մոր հետ, բայց քանի որ դուստրերը նույն սեռն են, ինչ իրենց մայրը, դուստրերի և մայրերի միջև նույնականացումը ավելի ուժեղ է, քան որդիների և մայրերի միջև։ Հետագա զարգացման ընթացքում աղջիկները պահպանում են նույնականացումը մոր հետ և հոգեբանորեն միաձուլվում նրա հետ։ Արդյունքում՝ աղջկա և կնոջ ինքնանկարը բնութագրվում է փոխկապակցվածության ուժեղ զգացումով, որը վերածվում է միջանձնային հարաբերությունների ցանկության և իր հերթինխրախուսում է կնոջը մայր դառնալ։ Տղայի զարգացումը պայմանավորված է մորից բաժանվելու ձգտումով և հետագայում սահմանել իրեն կնոջ հետ ունեցած տարբերությունների միջոցով, ինչը հանգեցնում է կանացիության նվաստացման[37]։

Բայց էմպիրիկ ապացույցները նույնպես չեն հաստատում Չոդորոուի տեսությունը։ Հետազոտությունները չեն գտնում տարբերություններ ավելի ամուր կապի մայրերի և դուստրերի միջև, քան մայրերի և որդիների միջև[38]։ Չկա նաև ապացույց, որ կանանց միջանձնային հարաբերությունների կարիքները բավարարվում են միայն մայրության միջոցով։ Ընդհակառակը, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ կանայք, որոնց սոցիալական միակ դերը մոր և կնոջ դերն է, ավելի հակված են հոգեբանական խնդիրների, քան անզավակ ամուսնացած կամ չամուսնացած կանայք և աշխատող մայրերը[39]։

Կոգնիտիվ և սոցիալական տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենդերային զարգացման ճանաչողական և սոցիալական տեսությունները պատկանում են կոգնիտիվ զարգացման տեսություններին[40], գենդերային սխեմաներին[41], սոցիալական ուսուցմանը[42] և սոցիալ-կոգնիտիվ տեսությանը[8]։ Թեև սկզբնական փուլերում այս տեսությունները զգալիորեն տարբերվում էին միմյանցից, և նրանց կողմնակիցները բուռն քննարկումներ էին ունենում միմյանց միջև, այդ տեսությունների ժամանակակից տարբերակները շատ ընդհանրություններ ունեն[10]։ Ընդհանուր առմամբ, կոգնիտիվ և սոցիալական տեսությունները գենդերային զարգացումը դիտարկում են որպես կենսաբանական, սոցիալական և ճանաչողական գործոնների փոխազդեցության բարդ գործընթաց։ Նրանք բոլորն էլ մեծ ուշադրություն են դարձնում գենդերային զարգացման սոցիալական աղբյուրներին և ակտիվ դերին, որ անձը խաղում է սեփական գենդերային զարգացման գործում[10]։

Գենդերային զարգացման սոցիալական աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենդերային զարգացման սոցիալական աղբյուրներին են պատկանում, մասնավորապես, ծնողների, այլ նշանակալի մեծահասակների և հասակակիցների ազդեցությունը, ինչպես նաև տեղեկատվական ճնշումը լրատվամիջոցների, կինոյի, գրականության և այլնի կողմից։

Ծնողների ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղաների և աղջիկների դաստիարակության տարբերությունները նկարագրվում են «դիֆերենցիալ սոցիալականացման» հասկացությամբ։ Դիֆերենցիալ սոցիալականացումը պարտադիր չէ, որ արտահայտվի ուղղակի հրահանգների կամ արգելքների տեսքով։ Ինչպես ցույց են տալիս ուսումնասիրությունները, դիֆերենցիալ սոցիալականացումը սկսվում է դեռևս երեխայի ծնվելուց առաջ, հենց որ նրա սեռը որոշվում է ուլտրաձայնային հետազոտության միջոցով։ Մայրերը, ովքեր այս կերպ իմանում են իրենց չծնված երեխայի սեռը, տղաներին բնութագրում են որպես «ակտիվ» և «շարժուն», իսկ աղջիկներին՝ «հանգիստ»[43]։ Ծննդյան օրվանից երեխաները, որպես կանոն, շրջապատված են իրենց սեռին հատուկ խաղալիքներով, տակդիրներով և այլ առարկաներով, նորածին տղաներին անվանում են «մեծ», «ուժեղ» և «անկախ», իսկ աղջիկներին՝ «նուրբ» և «գեղեցիկ», նույնիսկ եթե նորածինների արտաքինում կամ վարքագծի մեջ օբյեկտիվ տարբերություններ չկան[8][44]։ Այսպիսով, սեռի հետ կապված երեխաներից սպասելիքներեն ու ակնկալիքները ձևավորվում են մեծահասակների կողմից գենդերային կարծրատիպերի հիման վրա շատ ավելի վաղ, քան երեխան կսկսի այս կամ այն վարքագիծը դրսևորել։

Դիֆերենցիալ սոցիալականացումը շարունակվում է երեխայի հետագա կյանքում։ Օրինակ, բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ ծնողներն ավելի են խթանում և ավելի շատ են արձագանքում նորածին տղաների ֆիզիկական ակտիվությանը, քան աղջիկների[45][46][47]։ Մեկ այլ պատկերավոր փորձ վերաբերում է մեծահասակների գենդերային կարծրատիպերի ազդեցությանը երեխաների համար խաղալիքների ընտրության հարցում։ Փորձը սկզբում իրականացվել է երեք ամսական երեխայի մասնակցությամբ, իսկ ավելի ուշ երեքից մինչև տասնմեկ ամսական մի քանի երեխաների մասնակցությամբ։

Մեծահասակների երեք խմբին առաջարկվել է խաղալ երեխայի հետ, ընդ որում առաջին խմբին ասել են, որ երեխան աղջիկ է, երկրորդ խմբին` տղա, իսկ երրորդ խմբին չի տեղեկացվել երեխայի սեռի մասին։ Մեծահասակներն իրենց տրամադրության տակ ունեին երեք խաղալիք՝ տիկնիկ, գնդակ և սեռով չեզոք ատամի մատանի։ Մեծահասակների մեծ մասը, ովքեր երեխային տղա էին համարում, նրան գնդակ էին առաջարկում, իսկ նրանցից շատերը, ովքեր երեխային աղջիկ էին համարում, նրան տիկնիկ էին առաջարկում՝ չփորձելով պարզել, թե երեխային խաղալիքներից որն է ավելի շատ հետաքրքրում[48]։

Հասակակիցների ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ երեխայի սոցիալական աշխարհը ընդլայնվում է, հասակակիցների խմբերը դառնում են գենդերային զարգացման, ինչպես նաև ընդհանրապես սոցիալական ուսուցման ևս մեկ կարևոր աղբյուր։ Հասակակիցների հետ շփվելիս երեքից չորս տարեկանից[49] երեխաները խրախուսում են միմյանց գենդերային տիպիկ վարքագծի, ինչպես նաև գենդերային միատարր խմբերում խաղալու համար և պատժում են իրենց սեռին անհամապատասխան համարվող վարքի համար[50]։

Տեղեկատվական ճնշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի վերջո, զանգվածային լրատվամիջոցները զգալի դեր են խաղում գենդերային զարգացման գործում, հատկապես հեռուստատեսությունը, ինչպես նաև գրականությունը, կինոն և տեսախաղերը։ Այս աղբյուրներում, որոնցից երեխաները սովորում են գենդերային դերերի մասին, տղամարդիկ և կանայք հաճախ ներկայացված են չափազանցված կարծրատիպերով. տղամարդիկ ներկայացված են որպես ակտիվ և արկածախնդիր, մինչդեռ կանայք՝ կախված, ոչ հավակնոտ և զգացմունքային։ Տղամարդկանց և կանանց մասնագիտական կյանքի պատկերումը հաճախ չի համապատասխանում իրական վիճակին. տղամարդիկ ներկայացված են որպես տարբեր մասնագիտությունների ներկայացուցիչներ, առաջնորդներ և ղեկավարներ, իսկ կանայք կամ տնային տնտեսուհիներ են, կամ աշխատում են ցածր դիրքերում։ Նման պատկերը չի համապատասխանում ո՛չ տղամարդկանց մասնագիտական զբաղվածության իրական վիճակագրությանը, ո՛չ էլ մասնագիտական գործունեության մեջ կանանց լայն ներգրավվածությանը[8]։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ԶԼՄ-ներում և մշակույթում առկա գենդերային կարծրատիպերը մեծ ազդեցություն են ունենում երեխաների վրա. նրանք, ովքեր շատ են հեռուստացույց դիտում, ձևավորում են ավելի կարծրատիպային պատկերացումներ գենդերային դերերի մասին[51]։ Մյուս կողմից, տարբեր սեռերի ներկայացուցիչների ոչ կարծրատիպային պատկերումն ընդլայնում է երեխաների ցանկությունների և ձգտումների շրջանակը, ինչպես նաև դերերի տարբերակները, որոնք նրանք ընդունելի են համարում իրենց սեռի համար[52][53]։ Որոշ գործողություններում տարբեր սեռերի ներկայացուցիչների հավասար մասնակցության կրկնվող պատկերը նպաստում է փոքր երեխաների գենդերային կարծրատիպերի կայուն մեղմացմանը[54][55]։

Մարդու ակտիվ դերը գենդերային զարգացման գործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենդերային զարգացման սոցիալական աղբյուրները հաճախ հակասական տեղեկատվություն են տալիս գենդերային դերերի մասին և հակասական ակնկալիքներ են պարտադրում երեխային[8]։ Սա պահանջում է, որ երեխան, սկսած շատ վաղ տարիքից, ակտիվորեն փնտրի և կառուցի սեռի մասին իր սեփական կանոններն ու պատկերացումները՝ որպես նոր և նշանակալի սոցիալական կատեգորիա։ Սեռի մասին պատկերացումների ձևավորման ակտիվությունը դրսևորվում է, մասնավորապես, ընտրովի ուշադրության և հիշողության մեջ[10][56], ինչպես նաև նախասիրությունների ձևավորման մեջ, օրինակ՝ գենդերային կամ անտիպ խաղալիքներ, խաղեր նույն կամ հակառակ սեռի հասակակիցների հետ[49]։

Գենդերային դերերի նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից հասարակություններում, որտեղ գերակշռում է երկուական գենդերային համակարգը, անձին վերապահված գենդերային դերի խախտումը, այսինքն՝ գենդերային անհամապատասխանությունը, որպես կանոն, չի խրախուսվում։ Սոցիալական միջավայրը նորմատիվ ճնշում է գործադրում երեխաների և մեծահասակների վրա՝ սահմանված գենդերային դերերին համապատասխանելու համար։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ գենդերային տիպիկ վարքագիծը և ինքնաընկալումը որպես սեփական սեռի բնորոշ ներկայացուցիչ կարող են դրականորեն ազդել երեխաների ինքնագնահատականի վրա[57]։ Բայց եթե գենդերային ինքնաընկալումը հակասում է սահմանված գենդերային դերին, գենդերային դերերին համապատասխանելու պահանջը դառնում է սթրեսի աղբյուր և բացասաբար է անդրադառնում հոգեբանական հարմարվողականության վրա[57]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Nanda, Serena Gender Diversity: Crosscultural Variations. — Waveland Pr Inc, 1999. — ISBN 978-1577660743 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 12-ին.
  2. ↑ Roscoe, Will Changing Ones: Third and Fourth Genders in Native North America. — Palgrave Macmillan, 2000. — ISBN 978-0312224790 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 12-ին.
  3. ↑ Oyewumi, Oyeronke Conceptualizing gender: the eurocentric foundations of feminist concepts and the challenge of African epistemologies // Jenda: a Journal of Culture and African Woman Studies. — 2002. — Т. 2. Архивировано из первоисточника 23 Սեպտեմբերի 2015.
  4. ↑ 4,0 4,1 Коннелл Р. Гендер и власть: Общество, личность и гендерная политика. — М.: Новое литературное обозрение, 2015. — ISBN 978-5-4448-0248-9«Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 16-ին.«Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  5. ↑ hooks, bell Rethinking the Nature of Work // Feminist Theory: From Margin to Center. — Pluto Press, 2000. — ISBN 9780745316635
  6. ↑ Здравомыслова Е., Темкина А. (ред.) Российский гендерный порядок: социологический подход. — СПб: Изд-во Европейского университета в Санкт-Петербурге, 2007. — ISBN 978-5-94380-060-3
  7. ↑ Уикхем, 2018, Гендерные роли в позднесредневековой Европе, էջ 297
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 Bussey, K., Bandura, A. Social cognitive theory of gender development and differentiation // Psychological review. — 1999. — Т. 106. — № 4. — С. 676—713. Архивировано из первоисточника 4 Մարտի 2016.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Fausto-Sterling, A. Beyond difference: A biologist's perspective // Journal of Social Issues. — 1997. — Т. 53. — № 2. — С. 233—258.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Martin, C.L., et al. Cognitive Theories of Early Gender Development // Psychological Bulletin. — 2002. — Т. 128. — № 6. — С. 903—933.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Бёрн Шон Гендерная психология = The Social Psychology of Gender. — СПб: Прайм-Еврознак, 2002.
  12. ↑ Maccoby, E., and Jacklin, C. The Psychology of Sex Differences. — Stanford University Press, 1974. — ISBN 9780804708593
  13. ↑ Hare, L; Bernard, P; Sanchez, F; Baird, P; Vilain, E; Kennedy, T; Harley, V. Androgen Receptor Repeat Length Polymorphism Associated with Male-to-Female Transsexualism(անգլ.) // Biological Psychiatry[en] : journal. — 2009. — Т. 65. — № 1. — С. 93—6. — doi:10.1016/j.biopsych.2008.08.033 — PMID 18962445.
  14. ↑ Kruijver F. P., Zhou J. N., Pool C. W., Hofman M. A., Gooren L. J., Swaab D. F. Male-to-female transsexuals have female neuron numbers in a limbic nucleus // The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism. — 2000. — № 85(5). — P. 2034—2041.
  15. ↑ Berglund, H.; Lindstrom, P.; Dhejne-Helmy, C.; Savic, I. Male-to-Female Transsexuals Show Sex-Atypical Hypothalamus Activation When Smelling Odorous Steroids(անգլ.) // Cerebral Cortex : journal. — 2007. — Т. 18. — № 8. — С. 1900—1908. — doi:10.1093/cercor/bhm216 — PMID 18056697.
  16. ↑ Schneider, H; Pickel, J; Stalla, G. Typical female 2nd–4th finger length (2D:4D) ratios in male-to-female transsexuals—possible implications for prenatal androgen exposure(անգլ.) // Psychoneuroendocrinology : journal. — 2006. — Т. 31. — № 2. — С. 265—269. — doi:10.1016/j.psyneuen.2005.07.005 — PMID 16140461.
  17. ↑ LeVay S. A difference in hypothalamic structure between heterosexual and homosexual men(անգլ.) // Science : journal. — 1991. — Т. 253. — № 5023. — С. 1034—1037. — doi:10.1126/science.1887219 — PMID 1887219.
  18. ↑ Byne W., Tobet S., Mattiace L. A. et al. The interstitial nuclei of the human anterior hypothalamus: an investigation of variation with sex, sexual orientation, and HIV status(անգլ.) // Horm Behav[en] : journal. — 2001. — Т. 40. — № 2. — С. 86—92. — doi:10.1006/hbeh.2001.1680 — PMID 11534967.
  19. ↑ Eccles, J. S. Bringing young women to math and science // Gender and thought: Psychological perspectives : [арх. 29 Հոկտեմբերի 2015] / Crawford, M., and Gentry, M.. — New York : Springer, 1989.
  20. ↑ Kimball, M. M. A new perspective on women's math achievement // Psychological Bulletin. — 1989. — Т. 105. — № 2. — С. 198—214. Архивировано из первоисточника 1 Սեպտեմբերի 2015.
  21. ↑ Dweck, C. S. et al. Sex differences in learned helplessness: II. The contingencies of evaluative feedback in the classroom and III. An experimental analysis // Developmental psychology. — 1978. — Т. 14. — № 3. — С. 268—276.
  22. ↑ Archer, J. Sex differences in social behavior: Are the social role and evolutionary explanations compatible? // American Psychologist. — 1996. — № 51. — С. 909—917.
  23. ↑ Buss, D. M. Psychological sex differences: Origins through sexual selection // American Psychologist. — 1985. — № 50. — С. 164—168.
  24. ↑ Oyěwùmí, Oyèrónkẹ́ The Invention of Women: Making an African Sense of Western Gender Discourses. — University of Minnesota Press, 1997. — ISBN 9780816624416
  25. ↑ Gould, S. J. An urchin in the storm: Essays about Books and Ideas. — New York: Norton, 1988. — ISBN 9780393305371
  26. ↑ Caporael, L. R. Mechanisms matter: The difference between sociobiology and evolutionary psychology // Behavioral and Brain Sciences. — 1989. — № 12. — С. 17—18. Архивировано из первоисточника 6 Մարտի 2016.
  27. ↑ Buss, D. M. The evolution of desire. — New York: Basic, 1994. — ISBN 9780465021437
  28. ↑ Sprecher, S. The importance to males and females of physical attractiveness, earning potential and expressiveness in initial attraction // Sex Roles. — 1989. — № 21. — С. 591—607. Архивировано из первоисточника 30 Հոկտեմբերի 2017.
  29. ↑ Zohar, A., & Guttman, R. Mate preference is not mate selection // Behavioral and Brain Sciences. — 1989. — № 12. — С. 38—39. Архивировано из первоисточника 5 Մարտի 2016.
  30. ↑ Ford, C. S., & Beach, F. A. Patterns of sexual behavior. — New York: Harper & Row, 1972.
  31. ↑ Honda, K. (2014 թ․ հոկտեմբերի 7). «A Critique of Evolutionary Psychology» (անգլերեն). The Psychology In Seattle Podcast. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  32. ↑ Smuts, B. The evolutionary origins of patriarchy // Human Nature. — 1995. — № 6. — С. 1—32. Архивировано из первоисточника 17 փետրվարի 2019.
  33. ↑ Hyde, J. S. How large are gender differences in aggression? A developmental meta-analysis // Developmental Psychology. — 1984. — Т. 20. — № 4. — С. 722—. Архивировано из первоисточника 6 Սեպտեմբերի 2015.
  34. ↑ Lightdale, J. R., & Prentice, D. A. Rethinking sex differences in aggression: Aggressive behavior in the absence of social roles // Personality and Social Psychology Bulletin. — 1994. — № 20. — С. 34—44. Архивировано из первоисточника 23 Հունիսի 2016.
  35. ↑ Hetherington, E. M. The effects of familial variables on sex typing, on parent-child similarity, and on imitation in children // Minnesota symposia on child psychology, Vol. 1 / Hill, J. P. (Ed.). — Minneapolis: University of Minnesota Press, 1967. — С. 82—107. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 12-ին.
  36. ↑ Bandura, A., Ross, D., & Ross, S. A. Transmission of aggression through imitation of aggressive models // Journal of Abnormal and Social Psychology. — 1961. — № 63. — С. 575—582. Архивировано из первоисточника 8 Հուլիսի 2013.
  37. ↑ Чодороу Н. Воспроизводство материнства:Психоанализ и социология гендера. — РОССПЭН, 2006. — ISBN 5-8243-0672-9
  38. ↑ Sroufe, L. A. Attachment classification from the perspective of infant-caregiver relationships and infant temperament // Child Development. — 1985. — № 56. — С. 1—14. Архивировано из первоисточника 25 Հոկտեմբերի 2018.
  39. ↑ Bernard, J. The future of marriage. — Yale University Press, 1982. — ISBN 9780300028539
  40. ↑ Kohlberg, L. A. A cognitive–developmental analysis of children’s sex role concepts and attitudes // The development of sex differences / E. E. Maccoby (Ed.). — Stanford, CA: Stanford University Press, 1966. — С. 82–173. — ISBN 9780804703086
  41. ↑ Martin, C. L., Halverson, C. A schematic processing model of sex typing and stereotyping in children // Child Development. — 1981. — № 52. — С. 1119—1134. Архивировано из первоисточника 25 Հոկտեմբերի 2018.
  42. ↑ Mischel, W. A social learning view of sex differences in behavior // The development of sex differences / E. E. Maccoby (Ed.). — Stanford, CA: Stanford University Press, 1966. — С. 57–81. — ISBN 9780804703086
  43. ↑ Rothman, B. K. The tentative pregnancy: How Amniocentesis Changes the Experience of Motherhood. — W. W. Norton & Company, 1993. — С. 129. — ISBN 978-0393309980 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 12-ին.
  44. ↑ O'Reilly, P. The Impact of Sex-Role Stereotyping on Human Development // Monograph. — 1988. — Т. 3. — № 1. Архивировано из первоисточника 6 Սեպտեմբերի 2018.
  45. ↑ Lewis, M. State as an infant-environmental interaction: An analysis of mother-infant behavior as a function of sex // Merrill-Palmer Quarterly. — 1972. — № 18. — С. 95—211.
  46. ↑ Moss, H. Sex, age and state as determinants of mother-infant interaction // Merrill-Palmer Quarterly. — 1967. — № 13. — С. 19—36.
  47. ↑ Tasch, R. The role of the father in the family // Journal of Experimental Education. — 1952. — № 20. — С. 319—361.
  48. ↑ Sidorowicz L. S., Lunney G. S. Baby X revisited // Sex Roles. — 1980. — Т. 6. — № 1. — С. 67—73. Архивировано из первоисточника 12 Հունիսի 2018.
  49. ↑ 49,0 49,1 Bussey, K., & Bandura, A. Self-regulatory mechanisms governing gender development // Child Development. — 1992. — № 63. — С. 1236—1250. Архивировано из первоисточника 23 Հունիսի 2015.
  50. ↑ Lamb, M. E., Easterbrooks, M. A., & Holden, G. W. Reinforcement and punishment among preschoolers: Characteristics, effects, and correlates // Child Development. — 1980. — № 51. — С. 1230—1236. Архивировано из первоисточника 9 Մարտի 2016.
  51. ↑ McGhee, P. E., & Frueh, T. Television viewing and the learning of sex-role stereotypes // Sex Roles. — 1980. — № 6. — С. 179—188. Архивировано из первоисточника 10 Հունիսի 2018.
  52. ↑ Ashby, M. S., & Wittmaier, B. C. Attitude changes in children after exposure to stories about women in traditional or nontraditional occupations // Journal of Educational Psychology. — 1978. — № 70. — С. 945—949.
  53. ↑ O'Bryant, S. L., & Corder-Bolz, C. R. The effects of television on children's stereotyping of women's work roles // Journal of Vocational Behavior. — 1978. — № 12. — С. 233—244. Архивировано из первоисточника 24 Սեպտեմբերի 2015.
  54. ↑ Ochman, J. M. [https://link.springer.com/article/10.1007/BF01544088#page-1 The effects of nongender-role stereotyped, same-sex role models in storybooks on the self-esteem of children in grade three] // Sex Roles. — 1996. — № 35. — С. 711—735. Архивировано из первоисточника 2 Օգոստոսի 2017.
  55. ↑ Thompson, T. L., & Zerbinos, E. Television cartoons: Do children notice it's a boy's world // Sex Roles. — 1997. — № 37. — С. 415—432. Архивировано из первоисточника 30 Ապրիլի 2015.
  56. ↑ Bauer, P. J. Memory for gender-consistent and gender-inconsistent event sequences by twenty-five-month-old children // Child Development. — 1993. — № 64. — С. 285—297. Архивировано из первоисточника 15 Դեկտեմբերի 2015.
  57. ↑ 57,0 57,1 Egan, S., and Perry, D. Gender identity: a multidimensional analysis with implications for psychosocial adjustment // Developmental Psychology. — 2001. — Т. 37. — № 4. — С. 451—463. Архивировано из первоисточника 9 Հոկտեմբերի 2015.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Քրիա Ուիկխեմ Միջնադարյան Եվրոպա։ Հռոմի անկումից մինչև ռեֆորմացիան = Medieval Europe. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2018. — 536 с. — ISBN 978-5-91671-712-9.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գենդերային դեր» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
GND: 4071776-8 · LCCN: sh85120663 · LNB: 000059774 · Microsoft: 2781403550, 2909534080 · NKC: ph137288
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գենդերային_դեր&oldid=9587273» էջից