Արծիվներ (թռչուն)
| Արծիվ | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||
| Aquila | ||||||||||||
|
|
Արծիվ (լատ.՝ Aquila) ճուռակների ընտանիքի խոշոր թռչուն։
Բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թևերի երկարությունը 75-88 սմ է, պոչը բավականին կարճ է, թևերը լայն են մինչև 2,4 մ երկարության, ոտքեր փետրավոր մինչև մատները։
Տարածվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարածված են Եվրասիայում, Աֆրիկայում և Հյուսիսային Ամերիկայի անտառային տունդրաներից մինչև անապատ։
Կյանքի ուղի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բույն է դնում գետնին, ժայռերին կամ ծառերի վրա։ Նրանք կերակրվում են մանր և միջին ողնաշարավորներով (նրանք որսի համար նայում են, սավառնում օդում, կամ դիտում նստած բարձր տեղից), երբեմն լեշերով։ Գնալով այս տեսակի թիվը կրճատվում է։ Ընդգրկված է բնության պահպանության միջազգային միության (ԲՊՄՄ) Կարմիր գրքի առաջին ենթաբաժնում։
Անվան ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արծվի անունը սլավոնական լեզվով (ռուս.՝ орёл, ուկրաիներեն՝ оре́л, հին սլավոներեն՝ орьлъ, բուլղար․՝ оре́л, սերբախորվաթ․՝ о̀рао, սլովեն.՝ órel, չեխ․՝ orel, սլովակ.՝ orol, լեհ.՝ orzeł,) նախնական սլավոնական * կամ[1][2]; նույն արմատից լիտ.՝ erẽlis, լատիշ․՝ ḕrglis, (откуда գոթ.՝ ara, հին անգլերեն՝ earn др.-в.-нем. aro, arn, др.-сев. orn)[3], пракельтск. *eriro- (откуда ср.-ирл. irar, ср.-валл. eryr, среднебретонское — erer, корнское ևбретонское — er)[4], хеттское — haraš[5],: Բոլոր այս բառերը, ինչպես նաև հին հունարեն՝ ὄρνῑς «птица» и հայերեն՝ oror «коршун, чайка» и հայերեն՝ artsiv «орёл» վերադարձ դեպի հնդեվրոպական արմատ *Hor-/Her-, (ar, er): Հնդեվրոացիների համար արծիվն առանձնահատուկ կարևոր նշանակություն ունեցավ[6][7]։ Լատիներենում կար արծիվի հնդեվրոպական անունը, որը փոխարինվեց աքվիլա բառով, որը կապված է աքվա «ջուր» բառի հետ[8]։
Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաձայն 2000-ականների սկզբին գերմանացի գիտնականների կողմից իրականացվող մոլեկուլյար հետազոտության, որոնք ավանդաբար վերագրվում էին Աքվիլա, Հյերաետուս, Լոֆաետուս և Իկտինաինտուսին, ինչպես նաև սեռի գոյատևման Հարփագորնիսին, մի մոնոֆիլտիկ խումբն է, իսկ փաստացի արծիվները (Ակվիլա խումբը) ընդհանուր նախնին է բոլորի համար։ Այս ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ առնվազն մի քանիսը, եթե ոչ Հյերաետուս խմբի բոլոր տեսակները (ռուսալեզու գրականության մեջ, «ցեխի արծիվները»), տարբերվում են մնացածից փոքր չափերով, պետք է ներառվեն Աքվիլայի կենտրոնական սեռի մեջ[9]։ Խմբի բոլոր տաքսոնների համակարգված դիրքորոշումը ներկայումս վերանայման փուլում է, և ժամանակավոր որոշում է կայացվել գիտական համայնքում, միացնել բոլոր տաքսոնները Աքվիլայի խմբի մեջ։
- Ճուռակային արծիվ[10] (Hieraaetus fasciatus)
- Գաճաճ արծիվ (ранее Hieraaetus pennatus)
- Ավստրալիական գաճաճ արծիվ (Hieraaetus morphnoides)
- Հնդկական ճուռակային արծիվ (Hieraaetus kienerii)
- Քարարծիվ
- Բլրային արծիվ[11]
- Իսպանական բլրային արծիվ
- Լեռնային արծիվ[12]
- Տափաստանային արծիվ
- Մեծ ենթարծիվ
- Փոքր շահնարծիվ
- Հնդկական ենթարծիվ
- Արծաթափայլ արծիվ
- Տափօղակային արծիվ
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Булаховский Л. А. Общеславянские названия птиц // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М.: Изд-во АН СССР, 1948.
- ↑ Фасмер, М.: Этимологический словарь русского языка. В 4 томах. 1996 г.; СПб: Азбука
- ↑ Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Brill. — 2003. — С. 24—25.
- ↑ Matasović R. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Brill. — 2009. — С. 117—118.
- ↑ Г. П. Дементьев. Птицы Советского Союза, т.1. — М.: Сов. наука. 1951.
- ↑ Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета. — 1984. — С. 538.
- ↑ И. Г. Лебедев, В. М. Константинов. Значение и этимология некоторых русских названий хищных птиц и сов фауны СССР. III конференция по хищным птицам Восточной Европы и Северной Азии: Материалы конференции 15-18 сентября 1998 г. Ставрополь: СГУ, 1999. Часть 2. C. 80-96.
- ↑ Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета. — 1984. — С. 539.
- ↑ Helbig и др., — С. 147—164.
- ↑ Русские названия по книге Կաղապար:Книга:Пятиязычный словарь названий животных. Птицы
- ↑ «Aquila heliaca Savigny, 1809 - Могильник»։ Позвоночные животные России։ Институт Северцова։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-19-ին։ Վերցված է 22 декабря 2009
- ↑ «Aquila rapax (Temminck, 1828) - Степной орёл»։ Позвоночные животные России։ Институт Северцова։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-19-ին։ Վերցված է 22 декабря 2009
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- A. J. Helbig, A. Kocum, I. Seibold, M. J. Braun. A multi-gene phylogeny of aquiline eagles (Aves: Accipitriformes) reveals extensive paraphyly at the genus level // Molecular Phylogenetic Evolution. — 2005. — Т. 35. — № 1. — С. 147—164.(անգլ.)
- Биологический энциклопедический словарь /Под ред. М. С. Гилярова. — 2-е изд., исправл. — М.: Большая российская энциклопедия, 1995.