Ադրբեջանի նավթարդյունաբերություն

Ադրբեջանը հարուստ է նավթով և արտադրում է մոտավորապես 800.000 տակառ (բարել) նավթ օրական։

Պատմություն

Մինչև 20-րդ դար

Միջնադարյան ճամփորդները առաջինն են գրել Բաքվում եղած նավթի մասին։ Դեռ հնուց, նավթի արտածորում էր նկատվել Ափշերոն թերակղզում՝Կասպից ծովի ափին։ Մարկո Պոլոն տասներեքերորդ դարում գրում է նավթի մի աղբյուրի մասին՝ Բաքվի շրջանում, «որը ուտելու համար չէր, լավ էր վառելու և ուղտերի քոսը մաքրելու համար»։ Բաքուն նաև զրադաշտականների «կրակի հավերժ սյունապնակների» պաշտամունքի վայր էր, որ թերևս այդպես էր կոչվում այրվող գազի անունով, նավթի հանքաշերտերից՝ ծակոտկեն կրաքարի միջով, դուրս եկող այրվող գազի անունով^[1]։

Բաքուն որոշ ժամանակով եղել է Պարսկաստանի (ներկայիս Իրանի) մաս, և միացել է Ռուսաստանին միայն 19-րդ դարի սկզբին, Գյուլիստանի պայմանագրի միջոցով։ Սույն պայմանագիրը վերջ տվեց 1804-1813 թվականների պարսկա-ռուսական պատերազմներին, և իր միջոցով Բաքվի խանությունը դարձավ Ռուսաստանի մաս։

Այս շրջանի նավթի արտադրությունը սկսվել է 1821-1825 թվականներից, որից գանձած պետական եկամուտը կազմում էր 131.000 ռուբլի։ Մինչ այդ, նախնական նավթարդյունաբերություն էր զարգացել Բաքվում, և մինչ 1829 այնտեղ կային ձեռքով փորված 82 նավթահորեր։ Նավթային բիզնեսն այս ժամանակամիջոցում կառավարվում էր ցարական կառավարության միջոցով՝ իբրև մենաշնորհ, մինչև 1870 երբ այս կառավարական մենաշնորհությունը վերածվեց։ Իսկույն դրանից հետո, հայ եղբայրներ՝ Միրզոև անունով դա իրենց ձեռքն առեցին և կազմեցին մի մոնոպոլիա՝ շրջանի առաջին նավթահորերը փորելով՝ 1871-72 թվականներին, և մինչ 1873 ավելի քան քսան զտարան էին աշխատում այդտեղ։ Եղբայրների մենաշնորհը ճնշվեց, և երեք տարի հետո՝ 1875 թվականին, Ռոբերտ Նոբելը՝ Էմմանուել Նոբելի զավակը և Լուդվիգ և Ալֆրեդ Նոբելի ավագ եղբայրը մուտք գործեց ռուսական նավթային բիզնեսի մեջ։

Ռոբերտը առաջին անգամ մուտք գործեց Բաքու 1873-ի մարտին, որպես իր ճամբորդության մի մասը՝ Լյուդվիգի տված 25.000 ռուբլիով ընկույզի փայտ գնելու համար, որպեսզի ռուսական կառավորության համար հրացաններ սարքեն։ Հասնելով Բաքու՝ նա իսկույն վարակվեց նավթային տենդով, և իր փողը ծախսեց՝ գնելով մի փոքր զտարան։ Այսպիսով սկսվեց կովկասյան նավթի դաշտերի հետնոբելյան ժամանակաշրջանը, ինչպես որ անվանել է դա Գալուստ Գյուլբենկյանը՝ «Պրն. Հինգ Տոկոսը»։ 1888 թվականին, Նոբելները Բաքվի 408 զտարաններից 266-ի տերերն էին։ Նոբելները առաջին անգամ նավթամուղներ անցկացրին այս շրջանում՝ ամերիկական օրինակի համաձայն, որոնք ձգված էին զտարաններից մինչև իրենց ամբարները և որոնցից ամեն մեկը կարող էր 4.000.000 գալոն (մոտ 15.160.000 լիտր) նավթ մղել։ Նրանք նաև տիրում էին 1500 երկաթուղային տանկային մեքենաների ամբարների մոտ, նավթը Կասպից ծով կամ Սև ծով տեղափոխելու համար։ Լյուդվիգ Նոբելը առաջին փորձնական նավթատարը կառուցեց Մոթոլա Վորքզում՝ Շվեդիայում, 1884 թվականին, և մինչև 1889 ուներ 53 առևտրական նավթատար՝ 40.000 տոննա հզորությամբ^[1]։

1888 թվականին, Բաքվի նավթի դաշտերը այցելելիս, Գյուլբենկյանը հասավ սույն եզրակացության, թե՝ «Բաքվի նավթը ամենալավն է Հին և Նոր Աշխարհներում, բայց դա ոչ մի պետք չէ եթե ամենաքիչ իմացածն է. թե ամենաշտապ կարիքը կա ավելի շատ լավ պատրաստված ճարտարագետերի. թե Բաքվի նավթի բռնկման ջերմաստիճանը ավելի ցածր է իր ամերիկական մրցակցից. և երբ Ափշերոն թերակղզու բոլոր 31.000 քք-ը շահագործվի, փոխարեն իր միայն մեկ հինգերորդը, Բաքվի նավթը ոչինչ չի ունենա իր ամերիկական մրցությունից վախենալու համար և բրիտանական նավթի հետաքրքրություններ շվաքում կդնի։ Բրիտանական նավթի հույսերը Բուրմայում իրեն շատ չափազանցրած էին թվում։» 1888-ին էր որ ռուսական նավթի արտադրումը 13 միլիոն տակառի էր հասել, նրան դարձնելո Ամերիկայի արտադրման չորս-հինգերրորդը^[2]։

Նոբել եղբայրները գերիշխում էին ռուսական շուկայում, բայց սահմաններից դուրս ռուսական նավթը դժվար թե ասելիք ուներ։ Մի Բալթիկ նավահանգիստ հասնելու համար, այդ նավթը պիտի տեղափոխվեր 3200 կմ ընդհատվող ջրային և երկաթուղագծային միջոցներով, Արևմտյան Ռուսաստանով։ Հոկտեմբերի և մարտի միջև, խիստ եղանակը արգելում էր կերոսինի փոխադրումը Կասպիցի վրա, ուստի ստիպված էին զտարաններ փակել կես տարով։ Թիֆլիսում ավելի էժան էր կերոսինը Ամերիկայից բերել՝ որը 13.000 կմ հեռավորության վրա էր գտնվում, քան Բաքվից՝ 549 կմ դեպի արևելք։ Լուծումը գտնվեց Ռոտշիլդների (Rothchilds) կողմից, մի ֆրանսիացի հրեա ընտանիք, որը երկար ժամանակ ֆինանսավորել էր Եվրոպայի երկաթուղիները։ Նրանք մի զտարան ունեին Ֆիումեում, Ադրիատիկի վրա, և հետաքրքրված էին ռուսական նավթահումքով։ Նրանք գումար տվեցին Բանջին և Փալաշքովսկուն՝ որ կառուցեն առաջին կրոս-Կովկաս երկաթուղին, որ սկսվում էր Բաքվից և շարունակվում Կովկասի վրայից դեպի Բաթում՝ Սև ծովյան նավահանգիստ։ Դրա փոխարեն, նրանք մի շարք գրավ ստացան ռուսական նավթի ձիրքերի վրա։ Երկաթուղին գործարկվեց 1883 թվականին, և ռուսական նավթը սկսեց երևալ համաշխարհային շուկայում։ Ռոտշիլդները 1886-ին հիմնեցին «Կասպից և Սև Ծովերի Նավթային Ընկերությունն», որը այնուհետև ճանաչված էր իր ռուսերեն սկզբնատառերով՝ Բնիթո (Bnito). Նոբել եղբայրները անմիջապես հետևեցին^[1]։

1898-1901 թվականներին Բաքուն ավելի շատ նավթ արտադրեց քան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները։ Նավթի արտադրման պատճառով, մեկ սերնդի ընթացքում Բաքուն մոռացված մի անապատային միջնաբերդից վերածվեց ժամանակակից կենտրոնի։ Բնակչությունն, որը 1863 թվականին միայն 14,000 էր, քառասուն տարվա ընթացքում հասավ 206,000-ի^[3]։

20-րդ դարից հետո

1903 թվականին, Բաքվի բնակչությունը, որը քառասուն տարվա ընթացքում մոտ 15 անգամ ավելացել էր, 206,000 հոգի բնակչություն ուներ։ Բաքվի գործարարների մեծ մասը եվրոպացի, ռուս, կամ հայ էին։ Թաթարների մեծ մասը բանվորությամբ էր զբաղված և նրանց մեջ հազվագյուտ էին գործարարներն ինչպես Հաջի Զեյնալաբեդին Թաղիևը՝ մի կոշկակարի անգրագետ տղան, ով իր հողում նավթ հորդալու պատճառով մեկ գիշերվա ընթացքում միլիոներ և Բաքվի ամենահայտնի գործարարներից դարձավ։ Հայ գործարարների և թաթար բանվորների միջև լարվածությունը հանգեցրեց 1905 թվականի Բաքվի հայ-թաթարական կոտորածներին, որտեղ հարյուրավոր մարդ սպանվեց և հազարավոր նավթահոր ոչնչացավ։

1906 թվականին ավարտվեց աշխարհի ամենաերկար «կերոսինամուղը», որը ձգվում էր 835 կիլոմետր Բաքվից մինչև Բաթում^[3]։

Ադրբեջանը առաջին անգամ անկախություն ստացավ 1918 թվականին, որը տևեց երկու տարի, և նավթի արտահանումը ոչնչացավ՝ տարածքում թոհուբոհի հետևանքով։ 1920-ին նա միացավ Խորհրդային Միության, որի արդյունքով նավթային ունեցվածքները պետականացվեցին և պետական ընկերություն՝ Ազնեֆթը կազմվեց։ Խորհրդային Միության ժամանակ, Ռուսաստանով անցող նավթամուղերն էին Եվրոպական շուկային մոտենալու իրավունք տալիս։

Դեռ 1919-ին, Բիրտանիայի արտաքին գործերի նախարար Արթուր Բալֆուրը Բաքվի նավթն իրենց «հիմնական առաջնայնությունը» կոչեց շրջանում։ Բրիտանացիների հեռալուց հետո, բոլշևիկները Բաքուն իրենց առաջին թիրախը դարձրին Անդրկովկասում։ 1920-ականներին Բաքվի նավթի արտահանումն աճեց, հասնելով իր նախապատերազմյան մակարդակին։ 1941-ին, Բաքուն արտահանում էր Խորհրդային Միության նավթի երեք քառորդը։ 1942-ին, Հիտլերի զորքը՝ հասնելով Հյուսիսային Կովկաս, մտադիր էր շարունակել առաջխաղացումը մինչև Բաքու։ Ստալինը, չուզենալով, որ գերմանացիների ձեռքը նավթին հասնի, փակեց նավթահորերը։ Ապա Ադրբեջանի ամբողջ նավթարդյունաբերությունը և մասնագետները տեղափոխվեցին Վոլգայի և Ուրալի նավթահանքեր։ Պատերազմից հետո, Ռուսաստանի նավթահանքերն ստացան ներդրումների մեծ մասը։ Գետնի վրայի նավթահանքերը չորացան և ափից դուրս նավթահանման համար, «Նավթային Ժայռեր» անվամբ մի քաղաք կառուցվեց ափից 50 կիլոմետր հեռավորությամբ։ Խորհրդային տեխնոլոգիան սահմանափակ էր այս միջոցում նավթ արտահանելու համար։ Խորհրդային Միության գոյության վերջում Ադրբեջանն արտահանում էր Խորհրդային Միության արտահանած նավթի ընդամենը 3%-ը^[3]։

Ընթացիկ իրավիճակ

1991 թվականին Խորհրդային Միությունից անկախանալուց հետո, Ադրբեջանի տնտեսությունը փլուզման մեջ էր։ 1992-95 տարիներին նրա ՀՆԱ-ն նվազեց 60%-ով^[3]։ Ադրբեջանի կառավարությունը նավթարդյունաբերության վերածնունդը ռազմավարական անհրաժեշտություն էր դարձրել, և փորձեց նշանակալի օտարերկրյա ներդրման չափաբաժին գրավել։

1995 թվականին, ստորև նշված ընկերություններից մի կոնսորցիում կազմակերպվեց Ադրբեջանի Միջազգային Գործող Ընկերություն (անգլերեն՝ Azerbaijan International Operating Company) անվան ներքո։

Հետագայում Exxon (ամերիկական), ITOCHU (ճապոնական), և INPEX-ն (ճապոնական) են միացել, իսկ McDermoot, Ramco, և LUKoil-ը ծախել են իրենց բաժնեմասերը։ Անկախությունից հետո, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ճնշման տակ՝ որ Ադրբեջանը չկախվի Ռուսաստանի կամ Իրանի վրա նավտամուղերի համար, մի այլ տարբերակ էր փնտրվում։ Ադրբեջանը տենչալիորեն ուզում էր համագործակցել Թուրքիայի հետ, և դրա համար նավթամուղները պիտի անցնեին կամ Հայաստանից և կամ Վրաստանից։ Հայաստանեը բոլորից ամենակարճ ճանապարհն էր ներկայացնում։ Իսկ Ղարաբաղի ընդհարման համար Վրաստանը ընտրվեց այս նպատակի համար։

Նավթահումքի արտադրումը Բաքվի շրջանում^[2]^[4]^[5]^[6]
Տարի	Նավթահումքի մոտական արտադրում (տոննա)
1832	2.389
1840	3.500
1870	11.148
1871	24.000
1888	2.500.000
1992	9.864.125
1993	9.240.340
1994	8.501.215
1995	8.085.480
1996	8.127.090
1997	7.983.645
1998	10.626.610
1999	12.752.005
2000	12.936.695
2001	13.915.990
2002	14.336.470
2003	14.789.435
2004	14.387.570
2005	19.996.525
2006	29.546.385
2007	39.734.265
2010 (նախատեսված)	60.063.305

Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը

Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը մի 3 միլլիարդ դոլարանոց նախագիծ էր, որ ձգում էր 1760 քմ մի տարամետ կլիմայական և երկրաբանական շրջանների վրայով, նրանցից շատերը երկրաշարժային անկայունությամբ^[7]։ Դա լրացավ 2005 թվականին, և պաշտոնական բացումը տեղի ունեցավ 2006-ի հուլիսի 13-ին։ Առաջին առևտրային նավթի հոսանքը նրա միջով տեղի ունեցավ 2006-ի ամռան։ Ադրբեջանի նավթի արտադրումը, հատկապես Ազերի-Չիրագ-Գունեշլի նախագծերից (որը գործում է BP Amoco-ի միջոցով), պատճառ դարձավ նրա Համախառն Ներքին Արդյունքի 31% ավելացման՝ 2006 թվականին։

Նավթի գումարի ազդեցությունը Ադրբեջանի վրա

Հեյդար Ալիևը, Ադրբեջանի նախագահը 1999-ին և նախկին ԿԳԲ-ի պետը, ստեղծեց մի Պետական Նավթի Հիմնադրամ, որը սերտորեն վերածաված է Նորվեգիայի նախատիպից, այն նպատակով որ նավթի եկամուտը ներդրվի ուսման, աղքատություն իջեցման և գյուղական կենսամակարդակների բարձրացման համար^[7]^[8]։

Նույն ընտանիքով՝ Հեյդար և իր զավակ՝ Իլհամ Ալիևը անկախությունից մինչ այժմ Ադրբեջանին իշխելով, դա այժմ ներկայացնում է Կենտրոն-աջ դիկտատուրա։ Մի ամսագրի հոդված, Բենջամին Սմիթի հեղինակությամբ, վերլուծում է նավթ արտահանող երկրների փորձերը 1960-ից մինչև 1999, և ցույց է տալիս որ նավթային հարստությունը պակսեցնում է վարչակարգային ձախողման հավանականությունը։ Նրա արդյունքների հիման վրա, այն երկրները որոնց կեսից ավել ՀՆԱն գալիս է նավթից (իր նմույշում 60 երկրից 19-ը)՝ «դեմ են լինում ավելի ցածր վթարի ռիսկի, դիմակայում են ավելի սակավ ներքին կռիվների և հակապետության բողոքների քան նավթով աղքատ պետությունները։»^[8]

Զինվորական ծախսելը Ադրբեջանում բարձրացել է 135 միլիոն դոլարից 2001 թվականին՝ 300 միլիոն դոլար 2005-ին։ Հայ պաշտոնականների խոստումից հետո, որ արձագանքեն հավասարաչափ, Ադրբեջանը խոստացել էր ծախսել 600 միլիոն դոլար մինչ 2006, պատճառ դառնալով հողագործների և փոքր բիզնեսների համար փոխառությունների պակասության։ Հայաստանը կդժվարանա հավասար գումարներ ծախսել՝ իր շրջանային նախագծերից մեկուսացման պատճառով։

Աղբյուրներ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Yergin, Daniel (1991). The Prize(անգլերեն). Simon & Schuster. ISBN 0671502484.
↑ ^2,0 ^2,1 Hewins, Ralph (1957). Mr. Five Per Cent(անգլերեն). Hutchinson of London.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Թոմաս դե Վալ (2010). Կովկասը․ Ներածություն (անգլերեն՝ The Caucasus: An Introduction). Նյու Յորք: Օքսֆորդ յունիվերսիթի պրես. ISBN 0195399773.
↑ Day, David T. (1887). Mineral Resources of the United States, Calendar Year 1886(անգլերեն). Government Printing Press.
↑ «Azerbaijan Energy Profile(անգլերեն)». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 18-ին.
↑ «DOE Country Analysis Briefs: Azerbaijan(անգլերեն)»։ Վերցված՝ 2009 թ․ հունվարի 18։
↑ ^7,0 ^7,1 S. Frederick Starr, Svante E. Cornell (2005). The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West(անգլերեն) (PDF). The Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program. էջ 150. ISBN 91-85031-06-2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 18-ին.
↑ ^8,0 ^8,1 (Հունիս 2006)։ «The Effect of Oil Revenues on Transition Economies: The Case of Azerbaijan(անգլերեն)»։ Geopolitics of Energy։

Արտաքին հղումներ

Աղբյուր (չեխերեն՝ Zdroj)․ չեխական վավերագրական ֆիլմ Բաքվի նավթի, միջավայրի և Ալիևի մասին Արխիվացված 2017-05-10 Wayback Machine (2005)

Տես նաև

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ադրբեջանի նավթարդյունաբերություն կատեգորիայում։

[yergin-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Yergin, Daniel (1991). The Prize(անգլերեն). Simon & Schuster. ISBN 0671502484.

[hewins-2] 2,0 ^2,1 Hewins, Ralph (1957). Mr. Five Per Cent(անգլերեն). Hutchinson of London.

[դե_վալ-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Թոմաս դե Վալ (2010). Կովկասը․ Ներածություն (անգլերեն՝ The Caucasus: An Introduction). Նյու Յորք: Օքսֆորդ յունիվերսիթի պրես. ISBN 0195399773.

[4] Day, David T. (1887). Mineral Resources of the United States, Calendar Year 1886(անգլերեն). Government Printing Press.

[5] «Azerbaijan Energy Profile(անգլերեն)». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 18-ին.

[6] «DOE Country Analysis Briefs: Azerbaijan(անգլերեն)»։ Վերցված՝ 2009 թ․ հունվարի 18։

[starr-7] 7,0 ^7,1 S. Frederick Starr, Svante E. Cornell (2005). The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West(անգլերեն) (PDF). The Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program. էջ 150. ISBN 91-85031-06-2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 18-ին.

[cohen-8] 8,0 ^8,1 (Հունիս 2006)։ «The Effect of Oil Revenues on Transition Economies: The Case of Azerbaijan(անգլերեն)»։ Geopolitics of Energy։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]