Մասնակից:Zaqaryan13/Ավազարկղ3

Օգոստոսյան պուտչ
	Մաս ԽՍՀՄ փլուզման գործընթացի
Ամսաթիվ	19—21 օգոստոսի 1991 թ.
Վայր	Մոսկվա, ՌՍՖՍՀ, ԽՍՀՄ
Նպատակ	պահպանել ԽՄԿԿ իշխանությունը; թույլ չտալ Խորհրդային ինքնիշխան հանրապետությունների միության ձևավորումը ;
Արդյունք	провал и самороспуск ГКЧП;; победа Президента РСФСР Бориса Ельцина и Верховного Совета РСФСР;; отставка М. С. Горбачёва с поста Генсека ЦК КПСС;; Утрата КПСС статуса правящей партии и её запрет, ликвидация партийных и комсомольских структур;; Утрата реальной власти и авторитета Президентом СССР М. С. Горбачёвым и его отставка;; Крушение союзного Центра;; ликвидация союзного правительства, Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР, а так же других центральных органов управления СССР, включая КГБ СССР;; Оформление фактического распада СССР, Беловежское и Алма-Атинское соглашения, создание СНГ;; Образование России (Российской Федерации) и 14 других независимых государств на месте бывшего СССР;; Начало радикальных либеральных реформ в России (Российской Федерации).;
Հակամարտող կողմեր
ԱԴՊԿ ԽՍՀՄ; ՊԱԿ ԽՍՀՄ; ՆԳՆ ԽՍՀՄ; ԽՍՀՄ Պաշտպանության նախարարություն; ԽՍՀՄ Նախարարների կաբինետ; ԽՄԿԿ ԿԿ; Պատգամավորական խումբ «Միություն »; «Միասնություն» համամիութենական համայնք; ԽՄԼԴԿ; ;	Կաղապար:Դրոշավորում/ՌՍՖՍՀ/ ՌՍՖՍՀ նախագահ; Верховный Совет РСФСР; Կաղապար:Դրոշավորում/ՌՍՖՍՀ/ Совет министров РСФСР; Администрация президента РСФСР; КГБ РСФСР; МВД РСФСР; Моссовет; Ленсовет; Движение Демократическая Россия; Демократическая партия России; Демократический союз; Общество Мемориал;
Ղեկավարներ
Янаев Г. И.Կաղապար:Знаки; Павлов В. С.Կաղապար:Знаки; Лукьянов А. И.; Крючков В. А.Կաղապար:Знаки; Язов Д. Т.Կաղապար:Знаки; Пуго Б. К.†; Ахромеев С. Ф.†; Варенников В. И.Կաղապար:Знаки; Калинин Н. В.; Макашов А. М.; Шуманин Ю. И.; Самсонов В. Н.; Шенин О. С.; ;	Ельцин Б. Н.; Руцкой А. В.; Силаев И. С.; Хасбулатов Р. И.; Кобец К. И.; Иваненко В. В.; Баранников В. П.; Грачёв П. С.; Попов Г. Х.; Собчак А. А.; Бурбулис Г. Э.; Лобов О. И.; ;
Թվաքանակ
Советская армия: Таманская мотострелковая дивизия; Кантемировская танковая дивизия; 106-я (Тульская) воздушно-десантная дивизия; ; КГБ СССР: Альфа (спецподразделение); Вымпел (спецподразделение); 27-я отдельная гвардейская мотострелковая бригада; ; МВД СССР: ОМОН; Дивизия имени Дзержинского; Рижский ОМОН; ;	Демонстранты — защитники Белого дома (ВС РСФСР); Танковая рота под командованием Сергея Евдокимова, перешедшая на сторону Ельцина; Вооружённые курсанты Орловской, Рязанской, Брянской, Владимирской, Вологодской школ милиции, прибывшие на защиту Белого дома (с 21 августа); Ленинградский ОМОН; Защитники ленинградской мэрии и Ленсовета, защитники ленинградского телецентра; Свердловский ОМОН; ;
Կորուստներ
одна БМП; ;	три человека погибшими Կաղապար:Переход; ;

Внешнеполитическое положение ГКЧП Կաղապար:Colorsample — Поддержка ГКЧП Կաղապար:Colorsample — Нейтралитет/Нет информации Կաղապար:Colorsample — Осуждение ГКЧП Օգոստոսյան պուտչ, նույնը՝ 1991-ի պուտչ (1991 թվականի օգոստոսյան ճգնաժամ^[3])՝ 1991 թվականի օգոստոսի 18-ից 21-ի իրադարձությունները Խորհրդային Միությունում, որոնք ԽՍՀՄ-ի պաշտոնատար անձանց և պետական իշխանության մարմինների կողմից գնահատվել են որպես դավադրություն, պետական հեղաշրջում և իշխանության հակասահմանադրական զավթում (պուտչ)^{[комм.- 1]}։

Սկսվելով որպես ԱԴՊԿ-ի անդամների փորձ՝ կանխելու օգոստոսի 20-ին ՌԽՖՍՀ-ի, Ղազախստանի և Ուզբեկստանի պատվիրակությունների կողմից միութենական պայմանագրի ստորագրումը^[11] և ԽՍՀՄ-ի պատմության վրա գիծ քաշումը, հեղաշրջումը հանգեցրեց իշխանության միութենական մարմինների և Կոմունիստական կուսակցության վերջնական վարկաբեկմանը։ Դավադիրների դիմադրության գլուխն էին կանգնել ՌԽՖՍՀ նախագահ Բորիս Ելցինը և Ռուսաստանի հանրապետական իշխանության կառույցները, որոնք գտնվում էին Մոսկվայում, Սպիտակ տանը։:Պուտչիստների գործողություններին լուրջ դիմադրություն է ցույց տվել Լենինգրադը ^[փա՞ստ]ԱՄՆ-ի վարչակազմը պուտչից մի քանի ամիս առաջ տեղեկություններ է ունեցել նախապատրաստվող հեղաշրջման մասին^[12] և այդ մասին հայտնել Է Ելցինին^[13]:

Օգոստոսյան իրադարձությունների՝ ուղղակի և անուղղակի զոհերի թիվը հաշվվում է մինչև 10 մարդ^{[комм.- 2]}.

Իրադարձությունների համառոտ բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1991 թվականի օգոստոսի 18-ին ստեղծվեց Արտակարգ դրության պետական կոմիտեն (ԱԴՊԿ), որի կազմում ընդգրկվեցին ԽՍՀՄ փոխնախագահ Գենադի Յանաևը, ԽՄԿԿ Կենտկոմի, ԽՍՀՄ կառավարության, բանակի և ՊԱԿ-ի մի շարք կուսակցական ֆունկցիոներներ և ղեկավարներ։

ԱԴՊԿ-ն իրեն հայտարարեց որպես «երկիրը կառավարելու և արտակարգ դրության ռեժիմն արդյունավետ իրականացնելու համար» մարմին, որի որոշումները պարտադիր են կատարման ԽՍՀՄ ողջ տարածքում^[14], ինչպես նաև հայտարարեց, որ Գ. Յանաևը դառնում է ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար «կապված Միխայիլ Գորբաչովի կողմից ԽՍՀՄ նախագահի պարտականությունների կատարման անհնարինության հետ»։

ԱԴՊԿ-ի ստեղծման հիմնական նպատակը, նրա ակտիվ մասնակիցներից մեկի՝ Գենադի Յանաևի խոսքով, սուվերեն պետությունների միության մասին պայմանագրի ստորագրումը թույլ չտալն էր, որը, ԱԴՊԿ-ի մասնակիցների կարծիքով, լուծարքի էր ենթարկելու ԽՍՀՄ-ը^[15]^[16]։

Կոմիտեի մյուս առաջատար մասնակից՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահ Վլադիմիր Կրյուչկովը, ձերբակալության օրը՝ 1991 թվականի օգոստոսի 22-ին, իր առաջին հարցաքննության ժամանակ հայտարարել է, որ ՊԱԿ-ի անդամներն իրենց առջև խնդիրը չէին դրել Գորբաչովին զրկել ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնից^[17]^[18]։

ԱԴՊԿ-ի գործողություններն ուղեկցվել են Մոսկվայում արտակարգ դրության հայտարարմամբ, քաղաքական կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների և զանգվածային շարժումների գործունեության կասեցմամբ, որոնք կխոչընդոտեին իրադրության կարգավորմանը, հանրահավաքների, փողոցային երթերի, ցույցերի, ինչպես նաև գործադուլների անցկացման արգելքով, ԶԼՄ-ների նկատմամբ վերահսկողության հաստատմամբ, որոշ կենտրոնական, մոսկովյան քաղաքային և մարզային հասարակական-քաղաքական հրատարակությունների թողարկումների ժամանակավոր կասեցմամբ^[19]։ Նկարագրված իրադարձությունների ուղղակիորեն ընթացքում հիմնական առճակատումը տեղի է ունեցել ԱԴՊԿ-ի և ՌԽՖՍՀ-ի բարձրագույն իշխանությունների միջև^[20]։

Այդ իրադարձություններից 20 տարի անց՝ 2011 թվականի օգոստոսին, Միխայիլ Գորբաչովը հայտարարել է, որ նախապես գիտեր ԱԴՊԿ-ի ապագա անդամների կողմից պլանավորվող գործողությունների մասին^[21]^[22]։ Սակայն 1991 թվականի սեպտեմբերին ԱԴՊԿ-ի գործով դատավարության ժամանակ նա հակառակի մասին է վկայել^[16]։

1991 թվականի օգոստոսի 22-ից 29-ը ԱԴՊԿ-ի անդամները և մի շարք անձինք, որոնք ֆորմալ առումով կոմիտեի մեջ չէին մտնում, բայց նպաստել էին նրա գործունեությանը, ձերբակալվեցին^[23], սակայն 1992 թվականի հունիսից մինչև 1993 թվականի հունվարը նրանց նկատմամբ խափանման միջոցը փոխվել է չհեռանալու մասին ստորագրությամբ^[24]^[25]^[26]^[27]։ 1993 թվականի ապրիլին սկսվել է դատաքննությունը ^[27]^[28]։

1994 թվականի փետրվարի 23-ին ԱԴՊԿ-ի գործով ամբաստանյալները համաներում ստացան Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային ժողովի Պետական դումայի կողմից^[29]^[30]՝ չնայած Ելցինի առարկությանը^[31]^[32]։ Ամբաստանյալներից մեկը՝ Վալենտին Վարեննիկովը, հրաժարվել է ընդունել համաներումը, և նրա նկատմամբ դատաքննությունը վերսկսվել է^[28]։ 1994 թվականի օգոստոսի 11-ին Ռուսաստանի Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան Վալենտին Վարեննիկովի վերաբերյալ արդարացման դատավճիռ է կայացրել^[28]։

ԱԴՊԿ-Ի նպատակները և խնդիրները

ԱԴՊԿ-ի հիմնական նպատակը, ըստ նրա անդամների, եղել է ԽՍՀՄ-ի փլուզումը կանխելը և ԽՍՀՄ-ի փոխարեն նոր համադաշնության՝ Խորհրդային ինքնիշխան հանրապետությունների միության (Ինքնիշխան պետությունների միություն՝ ԻՊՄ) ստեղծման վերաբերյալ պայմանագրի ստորագրումը^[1]^[2]^[33]^[34]: Միության պայմանագրի 23-րդ հոդվածում ասվում էր՝

Սույն պայմանագիրը հավանության է արժանանում միություն կազմող պետությունների պետական իշխանության բարձրագույն մարմինների կողմից և ուժի մեջ է մտնում նրանց լիազոր պատվիրակությունների կողմից ստորագրման պահից։
Այն ստորագրած պետությունների համար նույն թվականից ուժը կորցրած է համարվում 1922 թվականի ԽՍՀ Միության կազմավորման մասին պայմանագիրը։^{[комм.- 3]}.
Պայմանագիրն ուժի մեջ մտնելուց հետո այն ստորագրած պետությունների համար գործում է առավել բարենպաստ ռեժիմ։
Խորհրդային սուվերեն հանրապետությունների և Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության կազմի մեջ մտնող, բայց սույն Պայմանագիրը չստորագրած Հանրապետությունների Միության հարաբերությունները ենթակա են կարգավորման ԽՍՀ Միության օրենսդրության, փոխադարձ պարտավորությունների և համաձայնագրերի հիման վրա^[35]։

Օգոստոսի 20-ին Նովո Օգարյովում ԻՊՄ-ի ստեղծման մասին պայմանագիրը պետք է ստորագրեին Բելառուսական ԽՍՀ-ի, Ղազախական ԽՍՀ-ի, ՌՍՖՍՀ-ի, Տաջիկական ԽՍՀ-ի և Ուզբեկական ԽՍՀ-ի ներկայացուցիչները, իսկ աշնանը պայմանագիրը պետք է ստորագրեին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի, Ղրղզական ԽՍՀ-ի, Ուկրաինական ԽՍՀ-ի և Թուրքմենական ԽՍՀ-ի ներկայացուցիչները ^[36]: Այս պայմանագրի շուտափույթ ստորագրումը պնդում էր Բորիս Ելցինը^[37]^[37]:

Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի կողմից՝ խորհրդային ռադիոկայանների և կենտրոնական հեռուստատեսության միջոցով տարածած առաջին հայտարարություններից մեկովը երկրում մտցվեց արտակարգ դրություն՝

Խորը և համապարփակ ճգնաժամը, քաղաքական, ազգամիջյան և քաղաքացիական առճակատումը, քաոսը և անիշխանությունը, որոնք սպառնում են Խորհրդային Միության քաղաքացիների կյանքին և անվտանգությանը, ինքնիշխանությանը, տարածքային ամբողջականությանը, ազատությանը և մեր հայրենիքի անկախությանը, հաղթահարելու նպատակով, հիմնվելով Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության պահպանման վերաբերյալ համաժողովրդական հանրաքվեի արդյունքների վրա, առաջնորդվելով մեր հայրենիքի ժողովուրդների կենսական շահերով՝ ողջ խորհրդային ժողովրդին հայտարարում ենք, որ՝
ԽՍՀՄ Սահմանադրության 127-3-րդ հոդվածին և «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» ԽՍՀՄ օրենքի 2-րդ հոդվածին համապատասխան <...> արտակարգ դրություն է սահմանվում ԽՍՀՄ առանձին վայրերում 6 ամիս ժամկետով՝ 1991 թվականի օգոստոսի 19-ից, Մոսկվայի ժամանակով ժամը 4-ից։

ԽՍՀՄ-ի «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» օրենքն ընդունվել է 1990 թվականի ապրիլին: Ըստ այս օրենքի՝ միութենական, ինքնավար հանրապետությունների կամ դրանց առանձին հատվածների տարածքներում արտակարգ դրություն կարող էր հայտարարել միայն ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհուրդը: ԽՍՀՄ նախագահը (կամ նրա պարտականությունների կատարողը) կարող էր արտակարգ դրություն մտցնել միայն առանձին վայրերում և միայն Գերագույն Խորհրդի Նախագահության կամ միութենական հանրապետության իշխանության բարձրագույն մարմնի համաձայնությամբ (ՌՍՖՍՀ-ում սա ժողովրդական պատգամավորների համագումարն էր, միության մյուս հանրապետություններում՝ Գերագույն խորհուրդը): Նման համաձայնության բացակայության դեպքում արտակարգ դրություն սահմանվում էր՝ ԽՍՀՄ նախագահի ընդունած որոշումը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հաստատմանը անհապաղ ներկայացնելով^[38]:

Նոր պայմանագրի ստորագրման և ԽՍՀՄ-ում գոյություն ունեցող կառավարման կառուցվածքի վերացման դեպքում արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի անդամները կարող էին կորցնել իրենց բարձրագույն պետական պաշտոնները^[39]: Սակայն Յանաևը հերքել է, որ արտակարգ դրության պետական կոմիտեի անդամները կառչած էին իրենց պաշտոններից^[15]^[16]: 1991 թվականի հուլիսին Գորբաչովի, Ելցինի և Նազարբաևի գաղտնի հանդիպման ժամանակ պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց, որ Նազարբաևը պետք է դառնա նոր միության վարչապետը, իսկ կառավարության կազմը պետք է արմատապես թարմացվի. ըստ Գորբաչովի վարկածի՝ խոսակցությունը ձայնագրվել է ՊԱԿ-ի աշխատակիցների կողմից, և դրա բովանդակությունը հայտնի է դարձել ՊԱԿ-ի անդամների^[40]:

1992 թվականի հունվարի 24-ին Կրյուչկովը նամակ է գրել, որում պնդում է, որ ՊԱԿ-ը չի լսել Գորբաչովին, Նազարբաևին և Ելցինին:

1991 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Ռուսական հեռուստաալիքի ծրագրում (19:30-20:15) ցուցադրվեց բրիտանական «Ռուսական երկրորդ հեղափոխություն» հեռուստաֆիլմի հերթական սերիան։ Այս սերիայում ցուցադրվում էին կադրեր Մ. Ս. Գորբաչովի և Ն. Ա. Նազարբաևի հետ հարցազրույցներից։ Վերջիններս պնդում էին, որ 1991 թվականի հուլիսի 29-30-ը ես՝ Վ.Ա. Կրյուչկովս (ինչպես նաև Յու. Ս. Պլեխանովը) Նովո-Օգարյովում կազմակերպել եմ Բ. Ելցինի հետ իրենց բանակցությունների լսումը։ Հայտարարում եմ, որ այս պնդումն ամբողջովին մտացածին է։ Պատահական չէ, որ նույնիսկ քննչական կոմիտեի գործով նշված «գաղտնալսման» մեղադրանք ինձ չի վերագրվում։
Ինձ հայտնի չէ, թե ինչն է հիմք հանդիսացել Մ. Գորբաչովի, Ն. Նազարբաևի նման հայտարարության համար։ Հնարավոր է, որ նրանք մոլորության մեջ են հայտնվել ինչ-որ մեկի կողմից<…>

1993 թվականին «Հասարակական կարծիք» հիմնադրամի կողմից անցկացված 1500 մարդկանց հարցման համաձայն ՝ հարցվածների ամենամեծ թիվը (29 %) առաջարկվող տարբերակներից ընտրել է, որ Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի նպատակը իշխանությունը զավթելն է, իսկ դրա համար նրանք ցանկանում են «տապալել Գորբաչովին» և «թույլ չտալ Ելցինին իշխանության գալ», իսկ 18 %-ն ընտրել է այն տարբերակը, որ ԱԴՊԿ-ի անդամները ցանկանում են փոխել հասարակության քաղաքական կառուցվածքը՝ «պահպանել Խորհրդային Միությունը», «վերադարձնել նախկին, սոցիալիստական համակարգը», և դրա համար՝ «հաստատել ռազմական բռնապետություն»^[41].

Պահի ընտրությունը

ԱԴՊԿ-ի անդամները ընտրեցին այն պահը, երբ ԽՍՀՄ նախագահը արձակուրդում էր և գտնվում էր Ղրիմի «Ֆորոս» պետական կեցավայրում և և հայտարարեցին, որ նա չի կարող կատարել իր պարտականությունները առողջական պատճառներով:

ԱԴՊԿ-ի ուժերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԴՊԿ-ի ակտիվ անդամները և համակիրները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

* նշանով նշված են այն անձինք, ովքեր ֆորմալ առումով չեն եղել ԱԴՊԿ-ի կազմում, բայց ակտիվորեն աջակցել են նրան և հետագայում ներգրավվել որպես մեղադրյալ «ԱԴՊԿ-ի գործով», որը քննում էր Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան^[42]:

Բակլանով Օլեգ Դմիտրևիչ (1932—2021)՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ,
Վարեննիկով Վալենտին Իվանովիչ* (1923—2009)՝ Ցամաքային զորքերի գլխավոր հրամանատար, ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի տեղակալ, բանակի գեներալ, Խորհրդային Միության հերոս,
Կրյուչկով Վլադիմիր Ալեքսանդրովիչ (1924—2007)՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահ, բանակի գեներալ,
Լուկյանով Անատոլի Իվանովիչ* (1930—2019)՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ,
Պավլով Վալենտին Սերգեևիչ (1937—2003)՝ ԽՍՀՄ վարչապետ,
Պլեխանով Յուրի Սերգեևիչ* (1930—2002)՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի 9-րդ վարչության (անվտանգության ծառայության) պետ, գեներալ-լեյտենանտ,
Պուգո Բորիս Կարլովիչ (1937—1991)՝ ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարար, գեներալ-գնդապետ,
Ստարոդուբցև Վասիլի Ալեքսանդրովիչ (1931—2011)՝ ԽՍՀՄ գյուղացիական միության նախագահ,
Տիզյակով Ալեքսանդր Իվանովիչ (1926—2019)՝ ԽՍՀՄ արդյունաբերության, շինարարության, տրանսպորտի և կապի պետական ձեռնարկությունների և օբյեկտների ասոցիացիայի նախագահ,
Շենին Օլեգ Սեմյոնովիչ* (1937—2009)՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամ, ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար,
Յազով Դմիտրի Տիմոֆեևիչ (1924—2020) — ԽՍՀՄ Պաշտպանության նախարար; Խորհրդային Միության մարշալ
Յանաև Գենադի Իվանովիչ (1937—2010)՝ ԽՍՀՄ փոխնախագահ:

1991 թվականի օգոստոսյան դեպքերի կապակցությամբ քննվել են նաև ներքոնշյալ անձինք, որոնք տարբեր պատճառներով դատարանի առջև չեն կանգնել՝

Բոլդին Վալերի Իվանովիչ (1935—2006)՝ ԽՍՀՄ նախագահի աշխատակազմի ղեկավար,
Գեներալով Վյաչեսլավ Վլադիմիրովիչ (ծնվ. 1946) — ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի 9-րդ վարչության պետի տեղակալ, ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղարի, ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Ս. Գորբաչովի պաշտպանության պետ (մինչև 1991 թվականը), 1991 թվականի օգոստոսի 18-ից՝ Ֆորոսում ԽՍՀՄ նախագահի նստավայրի պահպանության պետ, գեներալ-մայոր,
Գրուշկո Վիկտոր Ֆյոդորովիչ (1930—2001)՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահի 1-ին տեղակալ, գեներալ-գնդապետ,
Կալինին Նիկոլայ Վասիլևիչ (1937—2008)՝ Մոսկվայի ռազմական շրջանի զորքերի հրամանատար, գեներալ-գնդապետ, ՌՍՖՍՀ կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամ:

Հարցականի տակ են դրվել գեներալ-մայոր, Մ. Ս. Գորբաչովի թիկնազորի պետ Վլադիմիր Տիմոֆեևիչ Մեդվեդևի գործողությունները:

ԱԴՊԿ-ին աջակցում էին նաև ԽՄԿԿ, ՊԱԿ, ԽՍՀՄ ՆԳՆ և ՊՆ ղեկավարության շատ նշանավոր անդամներ, խորհրդային կառավարության անդամներ:

Ուժային և տեղեկատվական աջակցություն ԱԴՊԿ-ին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԴՊԿ-ն ապավինում էր ՊԱԿ-ի (Ալֆա հատուկ ստորաբաժանում, ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի 27-րդ առանձին մոտոհրաձգային բրիգադ), ՆԳՆ-ի (ՕՄՕՆ և Ձերժինսկու անվան դիվիզիա) և ՊՆ-ի (106-րդ (Տուլայի) օդային դիվիզիա, Թամանյան մոտոհրաձգային դիվիզիա, Կանտեմիրովյան տանկային դիվիզիա) ուժերին: Ընդհանուր առմամբ, Մոսկվա է բերվել մոտ 4 հազար զինծառայող, 362 տանկ, 427 զրահամեքենա և հետևակի մարտական մեքենա: Օդային լրացուցիչ ուժերը, մոտոհրաձգային զորքերը և նավատորմը^[43]փոխադրվել են Լենինգրադի, Կիևի, Տալլինի, Թբիլիսիի, Ռիգայի շրջակայք։

Օդադեսանտային զորքերը ղեկավարում էր գեներալ-լեյտենանտ Պ. Ս. Գրաչովը։ Ընդ որում, Գրաչովը հեռախոսային կապ է պահպանել ինչպես Յազովի, այնպես էլ Ելցինի հետ^[44]: Այնուամենայնիվ, ԱԴՊԿ-ն լիակատար վերահսկողություն չուներ իր ուժերի վրա.այսպես, առաջին իսկ օրը Թամանյան դիվիզիայի մի մասն անցավ Սպիտակ տան պաշտպանների կողմը: Այս դիվիզիայի տանկից Ելցինն արտասանեց իր հայտնի ուղերձը հավաքված կողմնակիցներին։

ԱԴՊԿ-ին տեղեկատվական աջակցությունը ապահովում էր ԽՍՀՄ պետհեռուստառադիոն (երեք օրվա ընթացքում լուրերի թողարկումները լի էին կոռուպցիայի տարբեր գործողությունների բացահայտումներով և օրինականության խախտումներով, որոնք կատարվել էին «բարեփոխական կուրսի» շրջանակներում): ԱԴՊԿ-ն վայելում էր նաև ԽՄԿԿ Կենտկոմի աջակցությունը, բայց այդ ինստիտուտները չկարողացան նկատելի ազդեցություն ունենալ մայրաքաղաքում և երկրում տիրող իրավիճակի վրա։

ԱԴՊԿ-ի ղեկավարը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած այն հանգամանքին, որ ԱԴՊԿ-ի անվանական ղեկավարը Գ. Ի. Յանաևն էր, ըստ մի շարք փորձագետների (օրինակ ՝ Լենսովետի նախկին պատգամավոր, քաղաքագետ և քաղտեխնոլոգ Ալեքսեյ Մուսակովի) Վլադիմիր Կրյուչկովը կոմիտեի «իսկական հոգին» էր^[45]: Կրյուչկովի առաջատար դերը բազմիցս հիշատակվում է 1991 թվականի սեպտեմբերին ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի կողմից իրականացված պաշտոնական հետաքննության նյութերում^[46]:

ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդի ղեկավար Իվան Սիլաևը «հեղաշրջման գլխավոր գաղափարախոս» է անվանել միութենական խորհրդարանի խոսնակ Անատոլի Լուկյանովին^[47]:

Չնայած դրան, ըստ Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինի՝^[48]:

ԱԴՊԿ-ում առաջնորդ չկար։ Չի եղել մի հեղինակավոր մարդ, որի կարծիքը դառնար շարժիչ ուժ և գործողության ազդանշան

ԱԴՊԿ-ի հակառակորդները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԴՊԿ-ի դիմադրությունը ղեկավարում էր ՌՍՖՍՀ քաղաքական ղեկավարությունը (նախագահ Բորիս Ելցին, փոխնախագահ Ալեքսանդր Ռուցկոյ, կառավարության նախագահ Իվան Սիլաև, Գերագույն Խորհրդի նախագահի պաշտոնակատար Ռուսլան Խասբուլատով):

Օգոստոսի 19-ին «Ռուսաստանի քաղաքացիներին» ուղղված ուղերձում Բորիս Ելցինը, Ռուսլան Խասբուլատովը և Իվան Սիլաևը, բնութագրելով արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի գործողությունները որպես պետական հեղաշրջում, հայտարարել են՝

Մենք համարել և համարում ենք, որ նման ուժային մեթոդներն անընդունելի են։ Դրանք վարկաբեկում են ԽՍՀՄ-ն ամբողջ աշխարհի առջև, խարխլում են մեր հեղինակությունը համաշխարհային հանրության մեջ, մեզ վերադարձնում սառը պատերազմի դարաշրջան և Խորհրդային Միության մեկուսացում համաշխարհային հանրությունից։ Այս ամենը մեզ ստիպում է անօրինական հայտարարել իշխանության եկած, այսպես կոչված, կոմիտեն (ԱԴՊԿ)։ Ըստ այդմ, անօրինական են հայտարարվում այդ կոմիտեի բոլոր որոշումներն ու կարգադրությունները^[49]:

Խասբուլատովը Ելցինի կողմնակիցն էր, չնայած 10 տարի անց «Ազատություն» ռադիոկայանին տված հարցազրույցում նա հայտարարեց, որ, ԱԴՊԿ-ի նման ինքը ևս դժգոհ է Միության նոր պայմանագրի նախագծից^[50]^[51]:

Մոսկվայի քաղաքապետ Գավրիիլ Պոպովը, ով Վերակառուցման տարիներին Ելցինի զինակիցն էր և ժողովրդավարական շարժման առաջնորդներից մեկը, հարցազրույցներից մեկում խոստովանել է, որ դեմոկրատները նախապես նախապատրաստվել էին հեղաշրջմանը՝

«Երբ ինձ հեղաշրջումից շատ առաջ, առաջին անգամ ցույց տվեցին ինչպես դրա հնարավոր սցենարները, այնպես էլ մեր հնարավոր հակաակցիաները, աչքերս ցրվեցին։ Ինչե՜ր կային այնտեղ՝ և՛ դիմադրություն Սպիտակ տանը, և՛ Մոսկվայի մերձակայքում, և մեկնում Սանկտ Պետերբուրգ կամ Սվերդլովսկ՝ այնտեղից պայքարելու համար, և պահուստային կառավարություն Բալթյան երկրներում և նույնիսկ արտերկրում: Իսկ քանի՜ առաջարկներ կային բուն հեղաշրջման սցենարների մասին...Ե՛վ «Ալժիրի տարբերակը» հանրապետություններից որևէ մեկում մի խումբ զորքերի ապստամբություն: Ռուս բնակչության ապստամբություն հանրապետություններում:Եվ այլն, և այլն: Բայց աստիճանաբար սցենարները «խտանում» էին, և ավելի ու ավելի պարզ էր դառնում, որ ամեն ինչ կախված է լինելու հենց Գորբաչովի դերից. պուտչը լինելու է կա՛մ իր օրհնությամբ, կա՛մ իր անտեղյակության դրոշի ներքո, կա՛մ իր անհամաձայնության ներքո, կա՛մ նույնիսկ նրա դեմ: Մեզ համար ամենանպաստավորը պուտչի՝ «Գորբաչովի դեմ» տարբերակն էր ։ ... Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեն բոլոր հնարավոր տարբերակներից ընտրել էր այն տարբերակը, որի մասին մենք կարող էինք միայն երազել՝ ոչ միայն Գորբաչովի դեմ, այլ նաև նրա մեկուսացմամբ։ Ստանալով այսպիսի հրաշալի փոխանցում՝ Ելցինը չէր կարող չպատասխանել հիանալի հարվածով։»
— Էքսպրես թերթ Պուտչի բոլոր սցենարները. ո՞վ գիտեր ամբողջ ճշմարտությունը 1991 թվականի օգոստոսից շատ առաջ

Սպիտակ տան պաշտպանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բարիկադ ՌՍՖՍՀ կառավարության տան մոտ գտնվող կամրջի վրա:

Ժողովրդավարական միություն կուսակցության առաջնորդ Վալերիա Նովոդվորսկայայի խոսքով, չնայած նրան, որ ինքն այդ օրերին գտնվում էր քննչական մեկուսարանում, իր կուսակցության անդամներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Մոսկվայում ԱԴՊԿ-ի դեմ փողոցային բողոքի ցույցերին^[52].

Նրանց թվում, ովքեր եկել էին Սովետների տունը հնարավոր գրոհից պաշտպանելու, եղել են Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը, Անդրեյ Մակարևիչը, Կոնստանտին Կինչևը, Ալեքսանդր Գորոդնիցկին, Մարգարիտա Տերեխովան, Բորիս Խմելնիցկին, Տատյանա Դրուբիչը, Բորիս Ակունինը, Ժան Սագադեևը, Անատոլի Կրուպնովը, Լև Գուդկովը, Ալեքսեյ Բալաբանովը, Սերգեյ Պարխոմենկոն, ապագա ահաբեկիչ Շամիլ Բասաևը և «ՅՈՒԿՈՍ» ընկերության ապագա ղեկավար Միխայիլ Խոդորկովսկին^[53]^[54], Մոսկվայի փոխքաղաքապետ Յու. Մ. Լուժկովը և նրա հղի կինը՝ Ե. Ն. Բատուրինան^[48], ԽՍՀՄ-ի նախկին արտաքին գործերի նախարար Էդուարդ Շևարդնաձեն^[55]:

Մոսկովյան իրադարձությունների ժամանակացույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

օգոստոսի 18[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամը 08:00-ին Դ. Յազովը խորհրդակցություն է անցկացնում պաշտպանության նախարարությունում: Մոսկվայի ռազմական օկրուգի զորքերի հրամանատար, գեներալ Ն. Կալինինին հանձնարարվում է նախապատրաստել 2-րդ գվարդիական մոտոհրաձգային և 4-րդ գվարդիական տանկային, իսկ օդային ուժերի հրամանատար Պ. Գրաչովին՝ 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիաների մուտքը Մոսկվա։ Զորքերի մուտքը, Յազովի խոսքով, կարող էր տեղի ունենալ նույն օրը։

Շրջանների զորքերի հրամանատարներին օգնություն ցուցաբերելու համար Յազովի ցուցումով Լենինգրադ, Ռիգա, Տաշքենդ, Կիրովաբադ և Կաունաս են մեկնում պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչները:

Ժամը 11:00-ին Կրյուչկովը խորհրդակցություն է անցկացնում ՊԱԿ-ի ղեկավարության հետ և հրամայում կենտրոնական ապարատի աշխատակիցների խմբեր ուղարկել Լատվիա, Էստոնիա և Լիտվա: Իր տեղակալ Վալերի Լեբեդևին է փոխանցում ժողովրդավարական շարժման 69 առաջնորդների ցուցակը, որոնց պետք է լրտեսել, իսկ հրաման ստանալուց հետո ՝ ձերբակալել^[56]: 7-րդ վարչության պետը պետք է ուսումնասիրեր Բորիս Ելցինի ամառանոցի շուրջ ստեղծված իրավիճակը, որտեղ նա, դատելով ՊԱԿ-ում առկա տեղեկատվությունից, պատրաստվում էր ժամանել Ալմաթիից վերադառնալուց հետո։
Ժամը 13:00-ին Օ. Դ. Բակլանովը, Օ. Ս. Շենինը, Վ. Ի. Բոլդինը, գեներալ Վ. Ի. Վարեննիկովը և ՊԱԿ-ի 9-րդ վարչության պետ Յու. Ս. Պլեխանովը^[2] «Չկալովսկի» օդանավակայանից պաշտպանության նախարար Յազովին ամրակցված Տու-154 ռազմական ինքնաթիռով (բորտային համար 85605) թռնում են ^[57] Ղրիմ՝ ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովի հետ բանակցություններ վարելու՝ արտակարգ դրություն մտցնելու նրա համաձայնությունը ստանալու համար։ Ժամը 17-ի սահմաններում նրանք հանդիպում են Գորբաչովի հետ։ Որոշ տվյալներով՝ Գորբաչովը հրաժարվել է նրանց տալ իր համաձայնությունը^[56]^[58]^[59]:

Մենք Արտակարգ Կոմիտեում պայմանավորվել էինք, որ խումբը կմեկնի Ղրիմ, Գորբաչովի մոտ, որպեսզի նրան ստիպի արտակարգ դրություն մտցնելու որոշում ընդունել։ ... Գորբաչովի մոտ՝ Ֆորոս, ժամանելու մեր մյուս նպատակն էր խափանել օգոստոսի 20-ին նախատեսված միութենական նոր պայմանագրի ստորագրումը, որը, մեր կարծիքով, իրավական ոչ մի հիմք չուներ։ Օգոստոսի 18-ին մենք հանդիպեցինք նրա հետ, որտեղ, ինչպես հայտնի է, ոչ մի բանի մասին չենք պայմանավորվել։

Վարեննիկովը հստակեցնում է, որ Գորբաչովն, այնուամենայնիվ, չի առարկել արտակարգ դրություն մտցնելու դեմ, այլ միայն չի ցանկացել ի՛նքը նման որոշում կայացնի՝

Մի խոսքով, մեր հանդիպումը ոչնչով ավարտվեց։ Դրա արդյունքները շատ մշուշոտ էին, ինչպես դա տեղի էր ունենում ընդհանուր առմամբ շատ դեպքերում, երբ Գորբաչովը ստիպված էր որոշում կայացնել սուր հարցերի շուրջ կամ պարզապես խոսել ծանր թեմայի շուրջ: «Գրողը ձեզ տանի, արեք այն, ինչ ուզում եք, բայց զեկուցեք իմ կարծիքը»։ Մենք իրար նայեցինք՝ ի՞նչ կարծիք։ Ոչ՝ «այո» ասվեց, ոչ՝ «ոչ»: Անել այն, ինչ ցանկանում եք... իսկ մենք առաջարկում էինք արտակարգ դրություն մտցնել երկրի որոշ շրջաններում, որտեղ մարդիկ էին զոհվում, ինչպես նաև ազգային տնտեսության որոշ ճյուղերում (օրինակ՝ երկաթուղում)։ Այսինքն՝ նա հավանություն էր տալիս այդ գործողություններին, բայց ի՛նքը չէր ցանկանում հայտարարել այդ մասին։

Վարեննիկովի՝ Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի արդարացման դատավճռում ասվում է հետևյալը՝

Ըստ Վ. Ի. Վարեննիկովի, Օ. Դ. Բակլանովի, Օ. Ս. Շենինի և Վ. Ի. Բոլդինի ցուցմունքների՝ Մ. Ս. Գորբաչովը, չնայած արտակարգ դրություն մտցնելու միջոցով երկիրը փլուզումից փրկելու փորձը անվանել է արկածախնդրություն և խոսել ժողովրդական պատգամավորների համագումարի կամ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի միջոցով արտակարգ միջոցներ ձեռնարկելու հնարավորության մասին, բայց հանդիպումն ավարտել է ձեռքսեղմումներով և «Գրողը ձեզ տանի, արեք այն, ինչ ուզում եք, Բայց զեկուցեք իմ կարծիքը» բառերով: ԽՍՀՄ նախագահի այս խոսքերը նրանք գնահատել են որպես երկրում արտակարգ դրություն մտցնելու փաստացի համաձայնություն՝ միաժամանակ նման որոշում կայացնելուց անմասն մնալու ցանկություն: Ընդունելով Ղրիմ ժամանողների կողմից երկրում տիրող իրավիճակի գնահատման ճիշտությունը, ժողովրդական պատգամավորների համագումարի կամ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի որոշմամբ արտակարգ դրություն մտցնելու հնարավորության մասին նրանց հայտարարությունը, ինչպես նաև բաժանման ժամանակ ձեռքսեղմումը, Գորբաչովի վկա Ա. Հովհաննիսյանը հերքեց նրա կողմից այդ խոսքերի հնչեցումը կամ հակասահմանադրական ճանապարհով որևէ այլ եղանակով արտակարգ դրություն մտցնելու հաստատումը:
Ապացույցները վերլուծելուց հետո դատարանը եկել է այն եզրակացության, որ չնայած Մ.Ս. Գորբաչովի՝ իր մոտ ժամանողների առաջարկների հակասահմանադրականության և արկածախնդրության մասին հայտարարությունների, նրանց ձերբակալման ուղղությամբ միջոցներ չձեռնարկելը, ժողովրդական պատգամավորների համագումար կամ Գերագույն Խորհրդի նստաշրջան հրավիրելու նրա առաջարկը՝ քննարկելու արտակարգ դրություն մտցնելու հարցը, բաժանման ընթացքում ձեռքսեղմումները Վ. Ի. Վարեննիկովին հիմք են տվել ենթադրելու, որ ԽՍՀՄ նախագահը, եթե անգամ հավանություն չի տալիս, ապա չի էլ առարկում երկիրը փլուզումից փրկելու փորձին՝ արտակարգ դրություն մտցնելով:
Այս եզրակացությունը հաստատվում է նաև Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի անդամների օբյեկտիվ գործողություններով, որոնք ծրագրի ձախողումից հետո թռել են Մ. Ս. Գորբաչովի մոտ՝ քննարկելու ստեղծված իրավիճակից հնարավոր ելքը:

ԽՍՀՄ նախագահի անվտանգության պետ, ՊԱԿ-ի պաշտոնաթող գեներալ-մայոր Վյաչեսլավ Գեներալովը պատմել է^[60]՝

— Ոչ ոք նրան չէր արգելափակել։ Ըստ պլանավորածի՝ նա պետք է ամսի 20-ին ինձ հետ մեկներ Մոսկվա՝ միութենական պայմանագրի ստորագրման համար։ Երբ ստեղծվեց Արտակարգ դրության պետական կոմիտեն, օգոստոսի 19-ին, ես նրան առաջարկեցի՝ «Եկեք ձեզ համար ինքնաթիռ կազմակերպենք Մոսկվա մեկնելու համար».ես նման լիազորություններ ունեի: «Ո՛չ, մենք ո՛չ մի տեղ չենք թռչի»- - պատասխանեց նա: Դուստրն ու փեսան նույնպես հրաժարվեցին թռչել և մնացին այնտեղ։ Ուստի ասել, որ ինչ-որ մեկը արգելափակել է նրան, ճիշտ չէ։ Դա ինքնամեկուսացում էր։ Ավելին, նա հրամայեց անձնական պահակախմբին ուժեղացնել դիրքերը գիշերային տարբերակով, ինչը նշանակում էր զենք վերցնել: Եվ երբ ինձ մոտ եկան և հանձնեցին այդ հրամանը, ես ասացի, որ ես ուժեր չունեմ օբյեկտի պահպանության գիշերային տարբերակի համար։ Նա ինքնամեկուսացել էր, որ իրեն ոչ ոք ձեռք չտա…
— Ես ձեզ հետևյալը կասեմ՝ ես ոչ մի կերպ չեմ ազդել նախագահի գործողությունների վրա։ Եթե նա ցանկանար ... Ղրիմ ժամանող Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի անդամները նրան հրավիրում էին՝ «Գնանք Մոսկվա, այնտեղ բոլոր հարցերը կլուծենք»: «Ես ոչ մի տեղ չեմ թռչի, ես հիվանդ եմ»- ասաց նա: Հետո նրա օգնական Չերնյաևը եկավ ինձ՝ «Մենք պետք է Մոսկվա թռչենք»: Ես նրան՝ «Լավ»: Բայց Միխայիլ Սերգեևիչն ասաց, որ չի թռչի։ Չնայած հետագայում ամենուր հետաքննության նյութերում գրված էր, որ ես «մեկուսացրել եմ նախագահին»։

ՊԱԿ-ի գեներալ-մայոր Լև Տոլստոյը, ով Ղրիմում հսկում էր Միխայիլ Գորբաչովին, 2011 թվականին տված հարցազրույցում հայտարարել է՝

Ես համաձայն եմ այն տեսակետի հետ, որ Գորբաչովը կարող էր հույս ունենալ, որ ԱԴՊԿ-ն կօգնի իրեն նույն Ելցինի դեմ պայքարում: Դատելով Միխայիլ Սերգեևիչի պահվածքից՝ նրան ոչինչ չի զայրացրել, նա ոչ մի որոշում չի կայացրել, հստակ հրամաններ չի տվել։ Այլ կերպ ասած՝ ամեն ինչ ինքնահոսի էր։ Միգուցե նա հույս ուներ, որ որպես հերոս կվերադառնա Մոսկվա^[61]:

Ըստ Օլեգ Բակլանովի^[62]՝ Գորբաչովը ԱԴՊԿ-ի անդամներին հայտնել է, որ չի կարող թռչել Մոսկվա, քանի որ «կորսետով է և իր ոտքերը կաթվածի են ենթարկվել»: Նախագահն ասել է նաև, որ «ամեն դեպքում կթռչի Մոսկվա՝ պայմանագիրը ստորագրելու համար, նույնիսկ եթե իր ոտքը կտրելու լինեն»:^[2]^[63]:

Վարեննիկովը դատարանում հայտարարել է, որ Գորբաչովը հիվանդ է եղել, ինչի մասին ինքը ևս ասել է։ Արտաքուստ ԽՍՀՄ նախագահը ճնշող տպավորություն է թողնել և՛ ֆիզիկական, և՛ բարոյահոգեբանական առումով^[28]: Ինչպես հետաքննության ժամանակ հայտարարել Է ԽՍՀՄ նախագահի բուժող բժիշկ Ի. Բորիսովը, օգոստոսի 14-ին Գորբաչովի մոտ ռադիկուլիտի նոպա է տեղի ունեցել, ինչի կապակցությամբ ինտենսիվ ակտիվ թերապիա է անցկացվել^[57]:

Ժամը 16:32: Նախագահական ամառանոցում անջատվում են ստացիոնար կապի բոլոր տեսակները, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ ռազմավարական միջուկային ուժերի կառավարումն ապահովող ալիքը^[56]:

Այլ տվյալներով՝ կապը պահպանվել է Գորբաչովի թիկնազորի տնակում, որից նա մի քանի անգամ օգտվել է։ Օրինակ, նա զանգահարել է Ա Ի. Վոլսկուն^[64]: Վարեննիկովը պնդել է, որ կապն անջատված է եղել միայն Գորբաչովի ամառանոցի աշխատասենյակում։ Բոլոր տեսակի կապերն աշխատել են ամառանոցի վարչական տանը (դա գլխավոր տնից մեկ-երկու րոպե հեռավորության վրա է), իսկ մեքենաները հագեցած են եղել փակ տիեզերական կապով^[28]:

Լուկյանովն իր հուշերում, վկայակոչելով քրեական գործի նյութերը, գրում է, որ աշխատել են ռադիոընդունիչներ, հեռուստացույցներ, դյուրակիր ռադիոկայանները, երկու միջքաղաքային հեռախոսները: Բացի այդ, ամառանոցում եղել են նախագահական մեքենաներ՝ հագեցած արբանյակային կապով։ Անվտանգության աշխատակիցները միջքաղաքային հեռախոսով զանգահարել են իրենց ընտանիքներին արդեն օգոստոսի 19-ի երեկոյան^[27]:

Վարեննիկովի փաստաբան Դմիտրի Շտեյնբերգը հայտարարել է. Ֆորոսում Գորբաչովին հասանելի են եղել բոլոր տեսակի կառավարական կապերը, ընդհուպ մինչև «Կազբեկ» համակարգով ռադիոկայան մուտք գործելը։ Նրա խոսքով՝ քննությունը պարզել է, որ օգոստոսի 19-ին, 20-ին, 21-ին այդ համակարգն աշխատել է ^[65]:

Ղրիմի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր Յուրի Մեշկով՝

Մենք՝ Ղրիմի պատգամավորներս՝ ես, Յուրա Ռոզգոնյուկը և Բորիս Կիզիլովը, փորձ կատարեցինք ազատ արձակել Գորբաչովին։ Իրական փորձ: Փորձում էինք ճեղքել, ամեն դեպքում համոզվել, թե ինչ է կատարվում Ֆորոսում։ Պահակախումբը խստորեն կանգնեցրեց մեզ հենց դարպասի մոտ՝ ամառանոցի մուտքի առաջ։ Խարսխակայանում կանգնած էին երկու «Բիզոն» կոչվող պահակային նավեր, որոնք հարձակման ընթացքով շաչշրժվում էին դեպի ափ, շրջվում և կրկնում մանևրը։ Ամառանոցի շուրջը՝ պարագծի երկայնքով խիտ պաշտպանություն էր: Մեր ուղեկցորդների հրամանատար սպան սկսեց պատմել իր ընտանիքի, երկու երեխաների մասին։ Երդվելով հավաստիացրել է, որ Գորբաչովի նկատմամբ ոչ մի բռնություն չեն կիրառում, և որ նա ի՛նքը չի ցանկանում հանդիպել մեզ հետ։

Ժամը 19:00՝ Պաշտպանության նախարար Յազովը գեներալ Գրաչովին հրավիրում է իր մոտ և հրամայում է օդային ուժերի զորքերը բերել մարտական պատրաստության: Այս պահին սկսվում է Վ. Ֆ. Գրուշկոյի գլխավորությամբ հանդիպումը ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ում, որտեղ քննարկվում է արտակարգ դրության պայմաններում ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության, ՊԱԿ-ի և Ներքին գործերի նախարարության զորքերի խնդիրների հարցը:
Ժամը 20:00՝ Յանաևը, Պավլովը, Կրյուչկովը, Յազովը, Պուգոն, Լուկյանովը հավաքվում են Կրեմլում՝ վարչապետի գրասենյակում, քննարկում և սրբագրում են Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի փաստաթղթերը^[56]:
Ժամը 23:25՝ Յանաևը, վկայակոչելով ԽՍՀՄ Սահմանադրության 127-րդ հոդվածը^{[Մ- 1]}, ստորագրում է հրամանագիր «առողջական պատճառներով Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչովի կողմից ԽՍՀՄ նախագահի պարտականությունները կատարելու անհնարինության պատճառով» նախագահի լիազորությունները հաջորդ օրվանից՝ օգոստոսի 19-ից, ժամանակավորապես ստանձնելու մասին^[56]^[67]:

օգոստոսի 19[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամը 01:00՝ Յանաևը փաստաթղթեր է ստորագրում իր, Պավլովի, Կրյուչկովի, Յազովի, Պուգոյի, Բակլանովի, Տիզյակովի և Ստարոդուբցևի կողմից Արտակարգ դրության պետակա կոմիտեի՝ԱԴՊԿ-ի ձևավորման վերաբերյալ (Այդ փաստաթղթերի թվում էր նաև «Դիմում սովետական ժողովրդին»-ը)^[16]:

ԱԴՊԿ-ի ներկա անդամները ստորագրում են Կոմիտեի N 1 որոշումը, որը օգոստոսի 19-ին Մոսկվայի ժամանակով 04:00-ից վեց ամիս ժամկետով «ԽՍՀՄ առանձին վայրերում» արտակարգ դրություն մտցնելու, հանրահավաքները, ցույցերը և գործադուլները արգելելու, իրավիճակի կարգավորմանը խոչընդոտող քաղաքական կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների և զանգվածային շարժումների գործունեությունը դադարեցնելու, ինչպես նաև քաղաքներում ապրող բոլոր ցանկացող բնակիչներին անձնական օգտագործման համար 15 ակր հող հատկացնելու մասին էր^[19]^[56]:

Ժամը 03:30՝ Պաշտպանության նախարար Դմիտրի Յազովը մեծ խորհրդակցություն է հրավիրում, որի ժամանակ հայտարարում է Գորբաչովի հիվանդության և ԱԴՊԿ-ի ստեղծման մասին: Օդային ուժերի հատուկ բրիգադը, որը գտնվում էր Մեդվեժի Օզերա գյուղում, հրաման է ստանում առավոտյան ժամը 6-ին լինել Օստանկինոյի հեռուստակենտրոնում: Օդային ուժերի Տուլայի ստորաբաժանումն ուղարկվում է Տուշինոյի օդանավակայան: Բոլոր գեներալները հատուկ հանձնարարականներ են ստանում։
Ժամը 04:00՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի սահմանապահ զորքերի Սևաստոպոլի գունդը արգելափակում է նախագահական ամառանոցը Ֆորոսում: ԽՍՀՄ հակաօդային պաշտպանության զորքերի շտաբի պետ, գեներալ-գնդապետ Իգոր Մալցևի կարգադրությամբ երկու քարշակով փակվում է թռիչքուղին, որի վրա տեղակայված էին նախագահի թռիչքային միջոցները՝ Տու-134 ինքնաթիռը և ՄԻ-8 ուղղաթիռը^[44]:
Ժամը 06:00-ին լրատվամիջոցները հայտարարում են ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Ս. Գորբաչովի՝ առողջական պատճառներով իր գործառույթները կատարելու անկարողության մասին, և միության Սահմանադրության համաձայն ամբողջ իշխանության անցումը երկրի փոխնախագահ Գենադի Յանաևին: Հայտարարվում է նաև, որ երկիրը կառավարելու և արտակարգ դրության ռեժիմն արդյունավետ իրականացնելու համար ստեղծվել է Արտակարգ դրության պետական կոմիտե (ԱԴՊԿ, ԳԿՉՊ): Կոմիտեն հայտարարում Է երկրի առանձին վայրերում արտակարգ դրություն մտցնելու մասին (իրականում արտակարգ դրություն Է մտցվել միայն Մոսկվայում^[19]): Նույն պահին, ժամը 06:00-ին, ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար Դ. Յազովը հանդիպման է հրավիրում ռազմական շրջանների զորքերի հրամանատարներին, որոնց հանձնարարում է կարգուկանոն ապահովել՝ կախված իրավիճակից և ուժեղացնել ռազմական օբյեկտների պաշտպանությունը: «Մնացածի մասին,-ասել է նախարարը,-կիմանաք ռադիոյի և թերթերի հաղորդագրություններից»^[44]:

Գիշերը «Ալֆան» առաջ է շարժվում դեպի Արխանգելսկ՝ Ելցինի ամառանոցը, բայց չի արգելափակում նախագահին. հրահանգ չի ստացվել որևէ գործողություն ձեռնարկել նրա նկատմամբ։ Յազովը հերքել է, թե Ելցինի դեմ ակցիա է նախապատրաստվել^[33]:

Միևնույն ժամանակ Ելցինը շտապ կարգով մոբիլիզացնում է իշխանության վերին օղակների իր բոլոր կողմնակիցներին, որոնցից ամենահայտնիներն էին Ռ. Ի. Խասբուլատովը, Ա.Ա. Սոբչակը, Գ. է. Բուրբուլիսը, Մ. Ն. Պոլտորանինը, Ս. Մ. Շահրայը, Վ. Ն. Յարոշենկոն։ Կոալիցիան կազմում և ֆաքսով ուղարկում է «Ռուսաստանի քաղաքացիներին» կոչը։ Ելցինը հրամանագիր է ստորագրում «ԳԿՉՊ-ի գործողությունների անօրինականության մասին»^[68]: ԳԿՉՊ-ի հակառակորդների խոսափողը «Էխո Մոսկվի»-ն էր:

Ժամը 07:00-ին պաշտպանության նախարար Յազովի հրամանով Մոսկվա են շարժվում Թամանյան մոտոհրաձգային դիվիզիան, Կանտեմիրովի տանկային դիվիզիան, 106-րդ (Տուլայի) օդադեսանտային դիվիզիան։ Ռազմատրանսպորտային ավիացիայի ինքնաթիռներով նախատեսվում էր վայրէջքի եղանակով դեսանտավորել ևս մեկ օդադեսանտային դիվիզիա։
Միաժամանակ օդադեսանտային դիվիզիաներ են մտցվում Լենինգրադ և Կիև։ Կազմավորումների անձնակազմին այս անսովոր տեղաշարժերի նպատակի մասին տեղյակ չի պահվել։ 1991 թվականի օգոստոսի 19-ին, առավոտյան ժամը 06:30-ին, Կիևի ռազմական օկրուգի զորքերի հրամանատար, գեներալ Վ. Չեչևատովը Լեոնիդ Կրավչուկին տեղեկացնում է ԱԴՊԿ-ի ստեղծման մասին: Կիևի մերձակայքում «Բորիսպոլ-2» ռազմական օդանավակայանում վայրէջք է կատարում Պոլոցկյան դեսանտային դիվիզիան^[69]:

ՌՍՖՍՀ նախագահ Բ. Ն. Ելցինը ժամը 09:00-ին ժամանում է Սպիտակ տուն (ՌՍՖՍՀ Գերագույն խորհուրդ) և ձևավորում է ԳԿՉՊ-ի գործողությունների դիմադրության Կենտրոն: Դիմադրությունը ստանում է հանրահավաքների ձև. հավաքները տեղի են ունենում Մոսկվայում՝ առափնյա Կրասնոպրեսնենսկայա փողոցում գտնվող Սպիտակ տան մոտ, իսկ Լենինգրադում՝ Մարիինյան պալատի մոտակայքում գտնվող Իսահակիևսկայա հրապարակում:

Ժամը 08:00-ին դեսանտային զորքերը հսկողության տակ են վերցնում Օստանկինո հեռուստակենտրոնը: Անջատվում են ռուսական հեռուստատեսության հաղորդիչները։ Բոլոր ալիքները վերափոխվում են 1 ծրագրի, որով փոխանցվում են Լուկյանովի հայտարարությունը և ԳԿՉՊ-ի փաստաթղթերը, ընդմիջումներին՝ հնչում է դասական երաժշտություն, մեծ մասամբ՝ մինորային^[70]:

Ժամը 09:28-ին պաշտպանության նախարար Յազովը հրահանգ է ստորագրում զինված ուժերը մարտական պատրաստվածության բարձրացման բերելու մասին:
Ժամը 09:30-ից Մոսկվայում սկսվում է առանձին ռազմական շարասյուների՝ բանակային բեռնատարների, զրահամեքենաների, տանկերի տեղաշարժը^[44]:
Ժամը 10:00-ից ԽՍՀՄ Ներքին գործերի նախարար Պուգոյի հրամանով ճանապարհային ոստիկանության առանձնացված անձնակազմի օգնությամբ զորքերը օրվա ընթացքում գրավում են իրենց հատկացված դիրքերը Մոսկվայի կենտրոնում: Անհրաժեշտ էր պաշտպանության տակ վերցնել Կենտրոնական հեռագրատունը, ՏԱՍՍ-ը, Օստանկինոյի հեռուստակենտրոնը, ռադիոկայանները, ջերմաէլեկտրակենտրոնները, ջրային կայանները, կամուրջներն ու դրանց մուտքերը: ՊԱԿ-ի և ԽՍՀՄ ՆԳՆ-ի հատուկ նշանակության ստորաբաժանումները արգելափակում են Մանեժնայա հրապարակը և Կրեմլը^[57]: Այդ ընթացքում անմիջապես Սպիտակ տան մոտ գեներալ-մայոր Ա Ի. Լեբեդի հրամանատարությամբ տեղակայվում են 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի 137-րդ պարաշյուտա-դեսանտային գնդի զրահատեխնիկան և Թամանյան դիվիզիայի տանկերը։
Ժամը 10: 50-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղարությունը, Կենտկոմի քարտուղար Շենինի ստորագրությամբ, ծածկագիր է ուղարկում տարածաշրջանային հանձնաժողովների, շրջկոմների քարտուղարներին՝ «Արտակարգ դրություն մտցնելու կապակցությամբ միջոցներ ձեռնարկեք ԽՍՀՄ-ում կոմունիստների մասնակցությամբ ԳԿՉՊ-ին աջակցելու համար»:
Ժամը 11:00-ից Մանեժնայա հրապարակում սկսում են հավաքվել եռագույն դրոշներով, Սախարովի և Ելցինի դիմանկարներով մարդիկ: ՌԽՖՍՀ և Մոսխորհրդի ժողովրդական պատգամավորները հավաքվածներին անժամկետ գործադուլի կոչ են անում. հնչում է կոչ՝ «Բոլորը՝ ի պաշտպանություն Սպիտակ տան։»^[71]:

Թամանյան դիվիզիայի մոտոհրաձիգների ստորաբաժանումները գրավում են Կենտրոնական հեռագրատունը, բոլոր գտնվողներին հրամայվումծ է լքել տարածք: Միևնույն ժամանակ, գործողության վայրից դուրս գտնվողներին հեռատիպերով շարունակում է տեղեկատվությունը փոխանցվել, այդ թվում՝ Սպիտակ տնից^[70]:

Ժամը 11: 30-ին քաղաքացիների բազմահազարանոց շարասյունը Տվերսկայայով շարժվում է դեպի Սպիտակ տուն:
Ժամը 12:00՝ Մոսխորհրդի դիմաց սկսվում է հանրահավաքը, ցուցարարների հիմնական կարգախոսներն են ՝ «Կորչի խունտան», «Կորչի ֆաշիզմը»։ Մայակովսկից զրահամեքենաներն շարժվում են, բայց ամբոխը նրանց թույլ չի տալիս անցնել։ Զինվորականները հաղորդակցվում են անցորդների և ցուցարարների հետ, թույլ են մոտենալ զրահաշարքին։ Մոսխորհրդի դրությունը դեռ պարզ չէ. ցուցարարները որոշում են պարեկություն կազմակերպել և հսկել շենքը, սկսում են բարիկադներ կառուցել։
Ժամը 12:00՝ Պուշկինյան հրապարակում՝ «Մոսկովսկիե Նովոստի»-ի մոտ հանրահավաք է։ Պերեստրոյկայի ընթացքում «Մոսկովսկիե Նովոստի»-ի շենքի մոտ գտնվող հարթակը դարձել էր ընդդիմադիրների հավաքատեղիներից մեկը։ Այդպես եղավ նաև հեղաշրջման առաջին օրը։ Մարդիկ Պուշկինյան հրապարակը դարձրեցին մոսկովյան տասնյակ տեղական հանրահավաքների վայրերից մեկը՝ տեղեկատվության հավաքման յուրօրինակ կետ: Այստեղ մարդիկ փոխանակվում էին նորություններով։ Ամենուր բաժանվում էին թռուցիկներ, ընդհատակյա թերթեր, ՌՍՖՍՀ կառավարության հրամանագրեր:
Ժամը 12:00-ին Մոսկվայի Կրեմլի դիմացի Մանեժնայա հրապարակում տարերային հանրահավաք է սկսվում, որին առայժմ մասնակցում է մի քանի հազար մարդ, սակայն ամբոխն անընդհատ ավելանում է: Ընթերցվում է ՌԽՖՍՀ ղեկավարության հայտարարությունը, որում օգոստոսի 19-ի գիշերը տեղի ունեցած իրադարձությունները կոչվում են «հակասահմանադրական հեղաշրջում» և համընդհանուր անժամկետ գործադուլի կոչ է արվում: Հանրահավաքի մեկնարկից կարճ ժամանակ անց Մեծ թատրոնի կողմից դեպի Մանեժնայա հրապարակ շարժվում է զրահափոխադրիչների շարասյունը, սակայն հրապարակի դիմաց մի քանի հազար մարդ ձեռքերը բռնած կանգնեցնում են նրանց^[44]: Գերցեն, Տվերսկայա, Նովի Արբատ, Լուբյանկայա փողոցների կողմից զրահափոխադրիչների շարասյունները փորձում են ներխուժել Մանեժնայա հրապարակ: Մարդիկ կանգնեցնում են նրանց հրապարակի մատույցներում և սկսում են ավտոբուսներից և տրոլեյբուսներից պատնեշներ կառուցել^[70]:
Ժամը 12:15-ին Սպիտակ տան մոտ մի քանի հազար մարդ է հավաքված, նրանց մոտ է դուրս գալիս Բորիս Ելցինը։ Սպիտակ տան գլխավոր սանդուղքի առջև կանգնած Թամանյան դիվիզիայի թիվ 110 տանկից Ելցինը ընթերցում է^[44] «Դիմում Ռուսաստանի քաղաքացիներին» կոչը, որով նա ԱԴՊԿ-ի գործողությունները անվանում է «ռեակցիոն, հակասահմանադրական հեղաշրջում» և կոչ է անում երկրի քաղաքացիներին «արժանի պատասխան տալ խռովարարներին և պահանջել երկիրը վերադարձնել նորմալ սահմանադրական զարգացման ուղի»: Ցուցարարների կողմից ստեղծվում են աշխարհազորայինների անզեն ջոկատներ՝ պատգամավոր գեներալ-գնդապետ Կ. Ի. Կոբեցի հրամանատարությամբ։ Աշխարհազորայիններին ակտիվորեն միանում են աֆղան-վետերանները և «Ալեքս» մասնավոր անվտանգության ձեռնարկության աշխատակիցները:
Ժամը 14:00՝ Ցուցարարների բազմությունը Մանեժնայա հրապարակից շարասյունով կրկին շարժվում է դեպի Սպիտակ տուն։ Ցուցարարների մեծ շարասյունը երթով անցնում է Կալինինսկի պողոտայով՝ լցնելով գրեթե ողջ պողոտան. կարգախոսներով և պաստառներով նրանք Մանեժնայա հրապարակից դեպի Սպիտակ տուն էին գնում մեծ հանրահավաքի: «Էքսպրես-քրոնիկի» գնահատմամբ՝ երթին մասնակցել է 80 հազար մարդ^[72]:
Ժամը 14:00՝ ԳԿՉՊ-ն հրապարակում է իր N 2 որոշումը թողարկվող կենտրոնական, մոսկովյան, քաղաքային և տարածաշրջանային հասարակական-քաղաքական հրատարակությունների ցանկը ժամանակավորապես սահմանափակելու վերաբերյալ՝ ի դեմս հետևյալ թերթերի՝ «Տրուդ», «Ռաբոչայա տրիբունա», «Իզվեստիա», «Պրավդա», «Կրասնայա զվեզդա», «Սովետսկայա Ռոսիա», «Մոսկովսկայա պրավդա», «Լենինսկոյե զնամյա», «Սելսկայա ժիզն»^[19] և ըստ որոշ տվյալների՝ Ելցինից և նրա կողմնակիցներից պահանջել Է մինչև ժամը 16-ը ազատել Սպիտակ տունը^[71]:
Ժամը 15:30՝ Սպիտակ տան մոտ հավաքվածները սկսում են բարիկադների շինարարությունը։ Մարդիկ մայթից քարեր ու աղյուսներ են ապամոնտաժում՝ ըստ լուրերի՝ ժամը 16:00-ին նախատեսված գրոհն իրականացնելու համար։ Ինչպես ՌԻԱ-ին հայտնել Է ՌԽՖՍՀ պաշտպանության հարցերով պետկոմիտեի նախագահ Կոնստանտին Կոբեցը, ՌԽՖՍՀ Սովետների տանը ստեղծվել է այդ շենքի պաշտպանության շտաբ^[44]:
Ժամը 16:00-ին ԽՍՀՄ նախագահ Յանաևի հրամանագրով Մոսկվայում արտակարգ դրություն Է մտցվում, ռազմական շրջանի հրամանատար Նիկոլայ Կալինինը նշանակվում է քաղաքի պարետ^[19]^[71]:
Մոտ ժամը 17.00-ին Ելցինը հրապարակում է թիվ 61 հրամանը, որով գործադիր իշխանության միութենական մարմինները, ներառյալ ուժային կառույցները, վերաստորադասվում են ՌՍՖՍՀ նախագահին։
Ժամը 17:00՝ ԱԳՆ մամուլի կենտրոնի մուտքի մոտ տանկեր են։ Մամուլի կենտրոնում տեղի է ունենում ԳԿՉՊ-ի անդամների մամուլի ասուլիսը: Բացակայում էր կոմիտեի կազմակերպիչներից մեկը՝ վարչապետ Վ. Ս. Պավլովը, ով նախօրեին ալկոհոլային թունավորում էր ունեցել:^[73]: ԳԿՉՊ-ի մասնակիցները նկատելիորեն նյարդայնանում էին. ամբողջ աշխարհով տարածվեցին Գ. Յանաևի դողացող ձեռքերի կադրերը։

24-ամյա լրագրող Տատյանա Մալկինան տեղի ունեցածը բացահայտորեն «հեղաշրջում» է անվանում և հարց է ուղղում՝ «Ասացեք, խնդրեմ, հասկանու՞մ եք, որ այս գիշեր պետական հեղաշրջում եք կատարել, և ո՞րն է ձեզ ավելի կոռեկտ թվում՝ 1917-ի, թե՞ 1964-ի հետ համեմատությունը»^[74]:

ԳԿՉՊ-ի անդամների խոսքերն ավելի շատ արդարացումների էին նման (Գ. Յանաև՝ «Գորբաչովն արժանի է ամենայն հարգանքի...»): Յանաևը հայտարարել է, որ 1985 թվականին սկսված ժողովրդավարական բարեփոխումների (պերեստրոյկա) կուրսը կշարունակվի, իսկ Գորբաչովը հանգստի և բուժման մեջ է գտնվում Ֆորոսում, նրան ոչինչ չի սպառնում: Նա Գորբաչովին անվանել է իր ընկերը և հույս հայտնել, որ նա հանգստից հետո կվերադառնա և իրենք միասին կաշխատեն^[75]:

Ժամը 16:00՝ Մանեժնայա հրապարակում հավաքվել է մոտ 20 զրահամեքենա և 15 բեռնատար ֆուրգոն։ Թամանյան դիվիզիայի 12 T-80 տանկերը կենտրոնացած էին Բոլշոյ կամեննի և Զամոսկվորեցկի կամուրջների մոտ։ Կարմիր հրապարակը շրջափակել են ՕՄՕՆ-ը (5 ավտոբուս՝ յուրաքանչյուրը 25 մարդով) և մոտոհրաձգային զորքերը (7 ավտոբուս՝ յուրաքանչյուրը 35 մարդով)։ Կարմիր հրապարակը գրավել են 15 բեռնատար ֆուրգոններ՝ շարքային ժամկետային ոստիկաններով^[76]:
Ժամը 17:00-ին զրահափոխադրիչները մաքրել են Մանեժնայա հրապարակի մատույցները։ Հեռացվել են Տվերսկայա փողոցի երկայնքով ցուցարարների կողմից տեղակայված տրոլեյբուսները, զրահատեխնիկան կանգնել է Մանեժնայա հրապարակ եկողբոլոր փողոցներում։ Երթևեկությունն անհնար է, բայց հրապարակ մուտք գործել ցանկացող հետիոտների համար խոչընդոտներ չեն առաջանում:

Զրահամեքենաներից մեկից ելույթ է ունենում անվանապես չներկայացող մի գեներալը՝ խնդրելով հավաքվածներին ցրվել։ Սակայն մարդկանց մի մասի՝ Սովետների տուն գնալու հետ կապված նոսրացած ամբոխը նորից աճում է։ Տվերսկայայում Մոսխորհրդի պատուհաններից շենքի մոտ հավաքված բազմության մեջ են նետվում ՌՍՖՍՀ նախագահի այսօրվա լուսապատճենահանված ուղերձը և հրամանագիրը^[44]:

Ժամը 17:15՝ Կրասնոպրեսնենսկայա առափնյա փողոցի վրա՝ ՌՍՖՍՀ Սովետների տան շուրջ բարիկադներ կառուցելու համար օգտագործվում են աղբամաններ, մոտակայքում գտնվող մանկական այգու և հենց Սովետների տան պարիսպը, բետոնե բլոկները, նստարանները, սղոցված ծառեր, կցամասեր, խողովակներ։ Կազմակերպվում է շրջիկ բուժկետ։ Շենք են ժամանում ՌՍՖՍՀ Ներքին գործերի նախարարությանը ենթակա ստորաբաժանումները։ Շենքին են մոտենում ռուսական կազակների ներկայացուցիչները (որոնց դիմավորում են ծափահարություններով) և մոսկովյան ուսանողների շարասյունը՝ «Ազատություն» լոզունգներով^[44]:

ՌՍՖՍՀ Սովետների տան ամբողջ համալիրի շուրջ կառուցվում է մի քանի հազար մոսկվացիների շղթա, որոնք եկել են պաշտպանելու Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահին և Գերագույն խորհրդին: Կազմակերպվում են պիկետներ^[44]:

Ժամը 17:30՝ Բ. Ելցինը հրամանագիր է ստորագրում Սվերդլովսկում օպերատիվ կառավարման խումբ ստեղծելու և տարհանելու մասին (ՌՍՖՍՀ նախարարների խորհրդի կրկնօրինակ կազմով), որը ղեկավարում էր ՌՍՖՍՀ նախարարների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ Օլեգ Իվանովիչ Լոբովը: Պահեստային կառավարությունը ժամանում Է Դոմոդեդովո օդանավակայան, որտեղ սկզբում չնախատեսված չվերթ կատարել ցանկացող անձնակազմ չի գտնվում։ Կուրգանի օդային ձեռնարկության թռիչքային ջոկատի հրամանատար Վլադիմիր Ֆեդորովիչ Պիկուլևը և Տու-154Б СССР-85310 օդանավի հրամանատար Յուրի Վլադիմիրովիչ Պոտանինը որոշում կայացրեցին իրականացնել այս թռիչքը: Պահեստային կառավարությունը տեղակայվում է Սվերդլովսկից 70 կմ հեռավորության վրա գտնվող պահեստային կառավարման կետում^[77]:
Ժամը 19:38-ին Սևաստոպոլի Բելբեկ օդանավակայանից գլխավոր շտաբի գլխավոր օպերատիվ վարչության պետ, գեներալ-գնդապետ Վլադիմիր Դենիսովի հրամանով Մոսկվա է մեկնում ԽՍՀՄ նախագահի Տու-134 ինքնաթիռը (բորտային համար 65904) մի խումբ սպաներով, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ նախագահի միջուկային ուժերի կառավարման բաժանորդային հավաքածուի ղեկավար, գնդապետ Վիկտոր Վասիլևը^[78]: Նախագահի Մի-8 ուղղաթիռը (բորտ համար՝ 25137) ժամը 21:00-ին տեղափոխվում է Սիմֆերոպոլ^[79]:
Ժամը 20:52՝ Բորիս Ելցինը օգոստոսի 19-ի երեկոյան ելույթ է ունենում ՌՍՖՍՀ Սովետների տան մոտ, բազմահազարանոց հանրահավաքում։ ՌԽՖՍՀ նախագահը հավաքվածներին ծանոթացնում է Ռուսաստանի ղեկավարության վերջին որոշումներին։ Նա նաև հայտնում է, որ ՌԽՖՍՀ ղեկավարները շուրջօրյա կլինեն Սովետների տանը:

ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավոր, ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի անդամ Սերգեյ Բաբուրինի հուշերից՝

91-ի օգոստոսին ես ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհրդում էի և, ինչպես մարդկանց մեծ մասը, անկեղծորեն ասեմ ձեզ, չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում: Ո՞րտեղ Է նախագահ Գորբաչովը: Ես նրան տանել չէի կարողանում, բայց ուզում էի հասկանալ, թե ինչ է կատարվում: Իհարկե, հույս կար, որ կապահովվի ԽՍՀՄ Սահմանադրության կատարումը։ Նույն ԳԿՉՊ-ի ողբերգությունն այն էր, որ այդ կոմիտեում ընդգրկված մարդիկ քաղաքականության մեջ գործում էին որպես դիլետանտներ։ Ունենալով կուսակցական և տնտեսական հսկայական փորձ՝ նրանք չէին հասկանում, որ քաղաքականության մեջ պետք է անհապաղ դաշնակիցներ փնտրել և կոշտ աշխատել, աշխատել առանց մտածելու, որ կա՛մ տեր ես կամ կորած ես։ Այլ տարբերակներ չպետք է լինեին:
Ես տեսա, թե ինչպես են նախագահ Ելցինին նստեցնում տանկի վրա, նա սկսում է ելույթ ունենալ, նրան ընդհատում են և ասում. «Պարո՛ն նախագահ, Ձեր ռակուրսը հաջող չէ, փոխեք դիրքը, չէ՞ որ մենք նկարահանում ենք»: Նա փոխում է ռակուրսը և նորից սկսում ընթերցել իր «պատմական» ուղերձը ... ես զգացի, որ սա, իհարկե, թատրոն է ... Ես ասացի՝ ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի վրա գրոհներ չեն լինի, և այստեղ պաշտպանություն պատկերելու ոչինչ չկա։ Բայց, դժբախտություն, այն ժամանակ տեղեկատվությունը լիովին բացակայում էր, թե ինչ և որտեղ է տեղի ունենում, նույնիսկ մենք ՝ պատգամավորներս, չգիտեինք...^[80]

Ժամը 23:00՝ բարիկադների միջով դեպի Սպիտակ տուն է բաց թողնվում Թամանյան գվարդիական դիվիզիայի տանկային վաշտը: Մայոր Ս. Եվդոկիմովի հրամանատարությամբ տասը տանկերի ժամանումը ողջունվում է հազարավոր մոսկվացիների ցնծությամբ։ Մեքենաների անձնակազմերը հայտարարում են Ռուսաստանի կառավարությանը իրենց հավատարմության մասին։ Տանկերի վրա եռագույն դրոշներ են՝ առանց զինապահեստի^[81]:

Ժամը 23:3-ին մոտ 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի դեսանտայինների վաշտը 10 ԲՌԴՄ-ով ժամանում է Սովետների տան շրջակայք: Մարտիկների հետ միասին ժամանում է 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի հրամանատար, օդային ուժերի հրամանատարի տեղակալ գեներալ-մայոր Ա. Ի. Լեբեդը^[82], ըստ վարկածներից մեկի՝ իրավիճակին անձամբ ծանոթանալու և «շենքը մաքրելու» որոշում կայացնելու համար: Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբը տեղեկացվում է, որ օգոստոսի 19-ին, ժամը 15-ի սահմաններում, գեներալ-դեսանտային Ալեքսանդր Լեբեդը հանդիպել է շտաբի անդամ, անվտանգության պետ, ոստիկանության գնդապետ Բոյկոյի հետ՝ պահանջելով նրանից հեռացնել պահակախումբը և լքել շենքը: Հակառակ դեպքում սպառնացել է զենք կիրառել։

Սպիտակ տան պաշտպանության օպերատիվ շտաբի պետ Անատոլի Ցիգանոկը հիշում է՝

Դեռևս օգոստոսի 19-ին Սպիտակ տան պաշտպանության մասնակիցները իմացան, որ օպերատիվ հանդիպումներից մեկի ժամանակ օդային ուժերի հրամանատարի՝ մարտական պատրաստության և ռազմական հաստատությունների գծով տեղակալ, գեներալ-մայոր Ալեքսանդր Լեբեդը հետաքրքիր ծրագիր է մշակել։ Նա խնդրել է իրեն ավելի շատ ռուսական դրոշներ տալ, որպեսզի իր մարտիկներին, որոնք դրանք ծածանելու են, բարիկադներում ընդունեն որպես յուրայինների։ Այդ ժամանակ նրանք կկարողանան մոտենալ Սպիտակ տանը և հանկարծակի գրավել այն մեկ գումարտակով։ Այդ մասին անմիջապես զեկուցվեց Ռուցկուն։ Եվ երբ 19-ի երեկոյան Լեբեդի դեսանտային գումարտակը փորձեց շարժվել դեպի Սպիտակ տուն, մոսկվացիները փակեցին նրա ճանապարհը։ Լեբեդին առաջարկել են բանակցել Կոնստանտին Կոբեցի հետ։ Նա հրաժարվել է՝ ասելով, որ կատարում է օդային ուժերի հրամանատարի հրամանը, և գումարտակին հրաման տվեց շարժվել դեպի Սպիտակ տուն: Բայց մուսկովցիները նրանց մեքենաները առան ամուր օղակի մեջ։ Իրավիճակը թեժացավ։ Այստեղ գործին միջամտել է Ռուցկոն։ Նա համոզեց Լեբեդին հանդիպել Ելցինի հետ։ Նրա հետ զրույցում գեներալն ազնիվ խոսք է տվել, որ իր դեսանտայինները զենք չեն բարձրացնի ժողովրդավարության պաշտպանների դեմ։ Դրանից հետո դեսանտային 8 մարտական մեքենաները մոտեցել են շենքի Հյուսիսային պորտալին և, ըստ Լեբեդի, «պաշտպանության տակ են վերցրել ժողովրդավարության պաշտպաններին»։ Բայց մենք հասկացանք, որ հարձակման դեպքում նրանք կարող են դառնալ «տրոյական ձի», և, հետևաբար, պաշտպանության շտաբի որոշմամբ, նրանցից ոչ հեռու որոշվեց տեղակայել հուսալի պահեստազոր՝ Աուշևի ինտերնացիոնալիստական կոմիտեի 300 ռազմիկ-«աֆղանցիներով»:
Սպիտակ տան մոտ դեսանտայինները կանգնեցին մինչև առավոտ, մինչև նրանց հրամանատար մայոր Սերգեևը շրջեց գումարտակը և հեռացավ՝ ձեռքերը տարածելով՝ «Ինձ հրամայված է...»:Ըստ երևույթին, գումարտակը դուրս էր բերվում ենթադրյալ հարձակման ժամանակ «բարեկամական կրակի» տակ չընկնելու համար, որի մասին մենք՝ պաշտպանության շտաբի անդամներս, արդեն տեղյակ էինք։

Արտասահմանյան ԶԼՄ-ների և «Իզվեստիա» թերթի տվյալներով՝ արտակարգ դրության հայտարարումից մի քանի օր առաջ ԳԿՉՊ-ի անդամները Պսկովի Հեռահար կապի սարքավորումների գործարանին հրամայել են պատրաստել և Մոսկվա ուղարկել 250 հազար զույգ ձեռնաշղթա^[83]^[84]^[85], ինչպես նաև «նախնական տպվել են ձերբակալման օրդերների բլանկների կույտեր» (անգլ.՝ they thought to ... preprint stacks of blank arrest orders)^[86]^[87]:

ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ Անատոլի Լուկյանովը որոշում է ընդունում օգոստոսի 26-ին միութենական խորհրդարանի արտահերթ նստաշրջան հրավիրելու մասին^[88]:

Սյուժե «Ժամանակ» ծրագրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԽՍՀՄ Կենտրոնական հեռուստատեսությունը^[89] «Վրեմյա» հաղորդման երեկոյան թողարկման ժամանակ անսպասելիորեն եթեր է տալիս իր թղթակից Սերգեյ Մեդվեդևի պատրաստած սյուժեն Սպիտակ տան մոտ տիրող իրավիճակի մասին, որում հայտնվում է Ելցինը, որը կարդում է նախօրեին ստորագրված «ԳԿՉՊ-ի գործողությունների անօրինականության մասին» հրամանագիրը: Եզրափակելով, հնչում է Ս.Մեդվեդևի մեկնաբանությունը, որում ուղղակիորեն կասկած է հայտնվում այս սյուժեի եթեր դուրս գալու հնարավորության վերաբերյալ: Այնուամենայնիվ, սյուժեն տեսավ ամբողջ երկրի հեռուստադիտողների հսկայական լսարանը, այն կտրուկ հակադրվեց ծրագրի մնացած բովանդակությանը (ԳԿՉՊ-ի գործողություններին աջակցող սյուժեներով) և կասկած հարուցեց ԳԿՉՊ-ի գործողությունների նկատմամբ^[90]:

Սցենարի հեղինակ Սերգեյ Մեդվեդևը այսպես է բացատրում իր եթեր դուրս գալը^[91]՝

…իմ սյուժեն միակն էր, որը պատմում էր երկրին, թե ինչ է կատարվում Մոսկվայում։ Դա հնարավոր դարձավ հիմնականում իմ գործընկերների խիզախության և պրոֆեսիոնալիզմի շնորհիվ։ Բայց ինձ անմիջապես հեռացրին աշխատանքից։ Բարեբախտաբար, կարճ ժամանակով…

Հարկ է նշել, որ 1995 թվականին Սերգեյ Մեդվեդևը դարձել է Բորիս Ելցինի մամուլի քարտուղարը և այդ պաշտոնը զբաղեցրել է մինչև 1996 թվականը^[92]:

օգոստոսի 20[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամը 00:40՝ ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորները, որոնք ՌՍՖՍՀ ղեկավարության կողմնակիցներն էին, մեկնում են Մերձմոսկվայում տեղակայված զորամասեր՝ նրանց իրենց կողմը գրավելու համար։
Պատմաբան Ռուդոլֆ Պիխոյան այսպես է նկարագրել օգոստոսի 19-ի լույս 20-ի գիշերը Սպիտակ տանը և նրա շրջակայքում՝ «Սպիտակ տան շուրջը կանգնած էին ոչ այնքան խիտ բազմություններ, վառվում էին խարույկներ, շարունակում էին աճել բարիկադներն ու արգելապատնեշները։ Սպիտակ տան մոտ տեղակայված էին մայոր Եվդոկիմովի վեց տանկեր, որոնք պատգամավորները վարում էին կամավոր պաշտպանների շրջափակման միջոցով, հեռավորության վրա կանգնած էին մոտ երեք տասնյակ մարտական մեքենաներ, որոնք կա՛մ պաշտպանում էին Սպիտակ տունը, կա՛մ ծառայում էին որպես Սպիտակ տան բանակային շղթա: Մարտական մեքենաների դիտահորերը բաց էին, զինվորները խոսում էին Սպիտակ տունը պաշտպանող մարդկանց հետ, թերմոսներից թեյ էին խմում, լսում էին գեկաչեպեիստների մասին խոսակցությունները: Սպիտակ տան շենքում հավաքվել էին ժողովրդական պատգամավորներ, նախագահի աշխատակազմի աշխատակիցները, որոնք կիսում էին վերջիններիս հայացքները, միջանցքով շրջում էին լրագրողները: Ավելի վատ էր վիճակը պահակախմբի հետ։ Շենքում հայտնվել են Ալեքս անվտանգության գործակալության աշխատակիցներ, մի քանի օմոնականներ, Աֆղանստանի վետերաններ։ Փոխարենը աշխատում էր ներքին ռադիոն, հեռարձակումն իրականացվում էր Սպիտակ տան դիմացի հրապարակից և փոխանցվում ռադիոկայանով։ Սպիտակ տան առաջին՝ օգոստոսի 19-20-ի գիշերը, համեմատաբար հանգիստ անցավ»^[93]:
Վարչապետ Պավլովի՝ հիպերտոնիկ կրիզով առավոտյան հոսպիտալացման պատճառով ԽՍՀՄ նախարարների կաբինետի ժամանակավոր ղեկավարությունը վստահվում է առաջին փոխվարչապետ Վիտալի Դոգուժիևին^[94], ով այս կապակցությամբ որևէ հրապարակային հայտարարություն չարեց:
Ժամը 09:00՝ առավոտյան Սպիտակ տան պաշտպանները հիմնականում ավարտել էին բարիկադների կառուցումը։ Թեթև հակահետևակային բարիկադների կողքին հայտնվում են բետոնե հակատանկային համակարգեր, Սպիտակ տան մուտքերը փակվում են ավազով բեռնված բեռնատարներով^[81]:

ժամը 09:00՝ օրվա առաջին կեսին Կրեմլում ԱԴՊԿ-ի առավոտյան նիստում ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար Յանաևի աշխատասենյակում անհանգստություն է տիրում. իրավիճակը դուրս է եկել վերահսկողությունից: ԱԴԿՊ-ի անդամները չէին սպասում նման վճռական դիմադրության հանդիպել Ելցինի և մոսկվացիների կողմից: Այս մասին տագնապով հավաքվածներին հայտնում է Գենադի Յանաևը։ ՊԱԿ-ը ԱԴՊԿ-ի անդամների համար «Օպերատիվ մշակում» է կազմում: Դրանում թվարկվել են թույլ տրված սխալները և առաջարկություններ են արվել արտակարգ «կարգուկանոնի հաստատման» վերաբերյալ։ Դրանց թվում էին՝ անհնազանդության և գործադուլների բոլոր կոչերի մեկուսացումը, պատճենահանման բոլոր սարքավորումների խիստ վերահսկողությունը, արտասահմանյան ռադիոկայանների անջատումը և այլն: Ընդունելով, որ հայտարարված արտակարգ դրությունը կյանքի չի կոչվում, ԱԴՊԿ-ի անդամները Մոսկվայում պարետային ժամ են սահմանում: Կոմիտեի անդամները քննարկում են կուսակցության մոսկովյան կոմիտեի առաջին քարտուղար Պրոկոֆևի առաջարկը՝ հեռացնել քաղաքային կառավարությունը և ստեղծել ժամանակավոր վարչակազմ։ Որոշում է կայացվում հեռացնել Մոսկվայի կառավարությունը՝ Գ. Պոպովի և նրա տեղակալ Լուժկովի գլխավորությամբ, Վլադիմիր Կրյուչկովը օգոստոսի 21-ին Մոսկվայի ղեկավարներին հեռացնելու արդեն պատրաստի որոշում «ուներ»։ Կոմիտեի անդամ Ա.Տիզյակովին հանձնարարվում է ԱԴՊԿ-ի անունից հեռագիր ուղարկել միութենական հանրապետություններին, մարզերին և շրջաններին, որոնցով տեղական իշխանություններին հանձնարարվում էր 24 ժամվա ընթացքում ստեղծել պետական կոմիտեին համանման կառույցներ: Ստեղծվում է նաև ԱԴՊԿ-իի շտաբ և հաստատվում է դրա կազմը: Բակլանովի ղեկավարությամբ տասը հոգուց բաղկացած խումբը պետք է տեղեկություններ հավաքեր ու համակարգեր, և դրա հիման վրա առաջարկություններ մշակեր կոմիտեի օպերատիվ աշխատանքի համար։ Այն բաղկացած էր ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության, ՊԱԿ-ի, կուսակցական ապարատի և ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Գորբաչովի աշխատակազմի անդամ-ֆունկցիոներներից: Վլադիմիր Կրյուչկովը և Դմիտրի Յազովը, տեսնելով ԱԴՊԿ-ի անդամների մեծամասնության անվճռականությունը, հրամայում են իրենց ենթականերին մշակել Սպիտակ տան և դիմադրության մասնակիցների «մեկուսացման» գործառնական ծրագիր: Ելցինին նախատեսվում է ձերբակալել և ուղարկել «Զավիդովո»։
Օգոստոսի 20-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի արտահերթ պլենում հրավիրելու փորձ է արվում, որտեղ նախատեսվում էր աջակցել ԱԴՊԿ-ին: Սակայն դա չի հաջողվում:

Ժամը 15: 30-ին Հին հրապարակից արձակվում է ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի ծածկագրված հեռագիրը՝ «ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոն արձանագրում է, որ ԽՍՀՄ մի շարք շրջաններում արտակարգ դրություն մտցնելը պետական գորխիչների կողմից խիստ անցանկալի, բայց հարկադրված քայլ է՝ ի պատասխան տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական ոլորտներում ստեղծված ճգնաժամային իրավիճակի... Քաղբյուրոն ի գիտություն է ընդունում ԱԴՊԿ-ի հայտարարությունն այն մասին, որ Մ.Ս. Գորբաչովը գտնվում է լիակատար անվտանգության պայմաններում:»:

Օգոստոսի 20-ի կեսօրին Կոմիտեի անդամ Բակլանովը ԱԴՊԿ-ի օպերատիվ շտաբի նիստ է անցկացնում: Երկրում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ տեղեկատվությունը՝ առաջացող խնդիրների վերլուծությամբ և դրանց լուծման համար առաջարկվող միջոցառումների ցանկով, պետք է օրական երկու անգամ՝ առավոտյան և երեկոյան, ուղարկվի ԱԴՊԿ-ին: Այնուհետև Բակլանովը սկսում է պատրաստվել ԱԴՊԿ-ի երեկոյան հանդիպմանը, որը պետք է որոշեր Բորիս Ելցինի ճակատագիրը: Բակլանովը աչքի է անցկացրել Ռուսաստանի նախագահի՝ չեղարկման ենթակա հրամանագրերը։ Երեկոյան դրանք պետք է հաստատվեին։ Սեղանին դրված էր ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար Յանաևի կողմից պատրաստված և ստորագրված հրամանը Բալթյան երկրներում, Մոլդովայում, Վրաստանում և Ռուսաստանի մի շարք քաղաքներում նախագահական կառավարման ներդրման մասին. դրանով դադարեցվում էր պետական իշխատական մարմինների լիազորությունները այդ հանրապետություններում և քաղաքներում: Բայց դա նախատեսված էր վաղվա՝ օգոստոսի 21-ի համար:
Ժամը 10:00—11:30՝ Ռուսաստանի մի խումբ ղեկավարներ (Ա. Վ. Ռուցկոյ, Ռ. Ի. Խասբուլատով, Ի. Ս. Սիլաև) Կրեմլում հանդիպում են Ա. Լ. Լուկյանովի հետ։ Հանդիպման ընթացքում ռուսական կողմից առաջ են քաշվում ԱԴՊԿ-ի գործունեության դադարեցման և Գորբաչովի՝ Մոսկվա վերադարձի պահանջներ^[95], սակայն հատուկ սպառնալիքներ չեն հնչեցվում: Լուկյանովի մոտ տպավորություն է ստեղծվում, որ այդ պահանջները վերջնագրային բնույթ չեն կրել։ Կրեմլի այցելուների պահանջների մեջ վերջնագրի բացակայությունը խոսում էր իրավիճակը չսրելու և դրանով իսկ ադպկականներին ուժային գործողությունների փորձերից հետ պահելու, ինչպես նաև իրադարձությունները չարագացնելու նրանց ցանկության մասին, այսինքն՝ երկարացնել իրավիճակի անորոշությունը, որը ձեռնտու էր Սպիտակ տանը^[96]:
Օգոստոսի 20-ի առավոտյան Ապրանքահումքային բորսայում սակարկությունների փոխարեն հանրահավաք է տեղի ունենում՝ նախ դահլիճում, ապա՝ փողոցում։ Բրոքերները որոշում են դադարեցնել աշխատանքը և միանալ Սպիտակ տան պաշտպաններին: Նրանք վերցնում են եռագույնի 125 մետրանոց կտորը, որը կարված էր Տրիխգորնայա արտադրամասում, և Մյասնիցկայայի հետ Լուբյանսկայա հրապարակով և Տվերսկայա փողոցով (Գորկու փողոց) քայլում են դեպի Սպիտակ տուն՝ վանկարկելով «Կորչի խունտան»: Ճանապարհին հազարավոր մարդիկ միանում են շարասյանը։
Ժամը 11:30՝ գեներալ Լեբեդի դեսանտայինները (մոտ 30 ԲՄԴ (դեսանտային մարտական մեքենա) և 5-6 բեռնատարներ՝ զինվորներով) լքում են Սպիտակ տան դիմացի հրապարակը^[97]^[98]:
ժամը 12-ին Մոսկվայի Մանեժնայա հրապարակում համաքաղաքային հանրահավաք էր նշանակված, սակայն հրապարակն ամբողջությամբ շրջափակվել էր զորքերի կողմից։ Վախենալով բախումներից և ուժային ցրումից՝ կազմակերպիչները հանրահավաքը տեղափոխում են Սպիտակ տուն։ Մանեժնայայի շրջակայքի բոլոր փողոցներից ելքը շրջափակված է զրահափոխադրիչներով, Կրեմլը շրջափակված է հետևակի մարտական մեքենաներով։ Գորկու (Տվերսկոյ) փողոցի սկզբնամասը փակել է զինվորների շղթան։ Այնուամենայնիվ, հրապարակում՝ շղթաների մոտ, անընդհատ հավաքվում են մարդիկ, զրուցում զինվորների հետ, թռուցիկներ հանձնում նրանց։ Սպաները նրանց չեն խանգարում, ասում են՝ «ժողովրդի վրա չենք կրակելու, առանձնապես կրակելու միջոց էլ չունենք»։
Ժամը 12:00՝ Սովետական հրապարակում՝ Մոսկվայի խորհրդի մոտ կայացած հանրահավաքում հավաքված են ավելի քան 60 հազար մասնակիցներ: Հրապարակը ի վիճակի չէր տեղավորել նրանց, ամբոխը ողողել է Տվերսկայան և նրբանցքները: Դեռ նախօրեին գաղափար էր առաջացել օգոստոսի 20-ին Մանեժնայայում համաքաղաքային հանրահավաք անցկացնել։ Բայց առավոտյան Մանեժնայան ամբողջովին փակված էր զորքերի կողմից։ Ժամանակավոր խառնաշփոթ է առաջանում. տարբեր կազմակերպություններ կոչ են անում Մանեժնայայի փոխարեն հավաքվել Մոսխորհրդի կամ Սպիտակ տան մոտ։ Արդյունքում Մանեժնայա հրապարակից մի քանի հազար մարդ տեղափոխվում է Մոսսովետի շենք, որտեղ տեղի է ունենում ինքնաբուխ հանրահավաք։ Պատշգամբից ելույթ են ունենում արձակուրդից վերադարձած Գավրիիլ Պոպովը, Էդուարդ Շևարդնաձեն, Ալեքսանդր Յակովլևը, Սերգեյ Ստանկևիչը և այլք^[99]: Մոսկվայի քաղաքային սովետի շենքի առջև տեղի ունեցած հանրահավաքում Ալեքսանդր Յակովլևը, Գավրիիլ Պոպովը, Էդուարդ Շևարդնաձեն, Սերգեյ Ստանկևիչը ԱԴՊԿ-ի անդամներին անվանում են պետական հանցագործներ: Մոսկվայի քաղաքային խորհրդի մոտ հանրահավաքը վերածվում է ցույցի, որը Մոսկվայի կենտրոնական փողոցներով և հրապարակներով հասնում է ՌՍՖՍՀ Գերագույն խորհրդին: Ցուցարարները պահանջում են խունտային պատասխանատվության ենթարկել, հանձնել ԽՄԿԿ-ի դատին։ Զորքերը չեն խանգարում շարժմանը^[76]:
Ժամը 12-ին Սպիտակ տան մոտ սկսվում է Մոսկվայի քաղաքային իշխանությունների կողմից արտոնված հանրահավաքը։ Տարբեր գնահատականներով այնտեղ հավաքված է եղել ավելի քան 400 000 մարդ։ Հանրահավաքի կազմակերպիչներն են «ժողովրդավարական Ռուսաստան» շարժումը, Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի աշխատավորական կոլեկտիվների Ժողովրդավարական միավորումները և խորհուրդները^[44]: Հանրահավաքի պաշտոնապես հայտարարված կարգախոսն էր՝ «Հանուն օրինականության և իրավակարգի»։ Սպիտակ տան շուրջ ամբողջ տարածքը լցված է տասնյակ հազարավոր մարդկանցով։ Հանրահավաքը տևեց հինգ ժամ։ Ելցինի հետ միասին Սպիտակ տան պատշգամբից ելույթ ունեցան Ի. Սիլաևը, Ռ. Խասբուլատովը, Ա. Ռուցկայան, Գ. Պոպովը, Ա. Յակովլևը, է. Շևարդնաձեն և շատ ուրիշներ^[97]:
Ժամը 13: 00-ից 16: 00-ը պաշտպանության փոխնախարար Վլադիսլավ Աչալովի հետ հանդիպման ժամանակ ԱԴՊԿ-ի հրամանով նախապատրաստվում է ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի շենքի գրավումը ուժային կառույցների ստորաբաժանումների կողմից: Ներկա են գեներալներ Պավել Գրաչովը, Վալենտին Վարեննիկովը, Բորիս Գրոմովը, Ալեքսանդր Լեբեդը, Կրյուչկովի առաջին տեղակալ Գենի Ագեևը, «Ալֆա» խմբի հրամանատար Վիկտոր Կարպուխինը, «Բ» խմբի հրամանատար (ՊԱԿ-ի առանձին ուսումնական կենտրոն, հետագայում՝ «Վիմպել») Բորիս Բեսկովը։ Գենի Ագեևն առաջարկում է օպերացիան սկսել օգոստոսի 21-ի առավոտյան ժամը 4-ին, սակայն խորհրդակցության մյուս մասնակիցների պնդմամբ այն որոշվում է հետաձգել 3 ժամով։ Հանդիպման ավարտին հայտնված Դմիտրի Յազովը բոլորին կոչ է անում վճռականորեն գործել^[100]^[101]: Օպերատիվ պլան մշակելու համար կազմավորվեց շտաբ՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի տեղակալ, գեներալ-գնդապետ Վլադիսլավ Աչալովի գլխավորությամբ։ Ի թիվս այլոց, շտաբի աշխատանքներին մասնակցում էր օդադեսանտային զորքերի հրամանատարի տեղակալ Պավել Գրաչովը։ Հարձակման խմբում ընդգրկված ստորաբաժանումներին մարտական առաջադրանքներ սահմանելիս շտաբում ներկա էին Տուլայի 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի հրամանատար Ալեքսանդր Լեբեդը և ԽՍՀՄ ՊԱԿ «Ալֆա» հատուկ հակաահաբեկչական ստորաբաժանման հրամանատար Վիկտոր Կարպուխինը^[102]: Փորձագետների գնահատականներով՝ նրանց կողմից մշակված գրավման պլանը ռազմական տեսանկյունից անթերի էր^[101]:

Պատկեր:Танки на Красной площади 1991 год.jpg

Танки на Красной площади во время путча 1991 года

Պետք է սկսեին տանկերը։ Ինչպես պլանավորված էր, նրանք սարսափելի կրակոցներ կարձակեն մոտ տարածությունից և կանցնեն փլատակների միջով։ Այնուհետև Ձերժինսկու անվան առանձին մոտոհրաձգային դիվիզիայի մարտիկները կմտնեն պաշտպանների շարքերը, հետ կմղեն նրանց, կմաքրեն Սպիտակ տան մուտքերի ճանապարհը և կպահեն «միջանցքները»։ «Միջանցքներով» կանցնեն Տուլայի դեսանտայինները, որոնք տեխնիկայի օգնությամբ ճեղքելու էին դռներն ու պատերի ապակեպատ բացվածքները, որից հետո մարտ են սկսելու շենքի հարկերում։ Այդ պահին «Ալֆայի» մարտիկները, որոնք գործում էին ինքնուրույն պլանով, Սպիտակ տան ներսում կիրականացնեն դիմադրության ղեկավարների որոնում և չեզոքացում:

Ամբողջ գրոհի համար հատկացվել էր 40 րոպեից մինչև մեկ ժամ։ Քաղաքացիական բնակչության շրջանում զոհերի (այդ թվում՝ վիրավորների) թիվը պետք է լիներ 500-600 մարդ, իրադարձությունների ամենավատ շրջադարձի դեպքում՝ մինչև 1000 մարդ: Ռազմական գործողությունների ավարտից հետո պլանավորվում էր ՆԳՆ-ի և ՊԱԿ-ի ուժերով «զտել» շենքի մոտ և ներսում ձերբակալված անձանց, իսկ կազմակերպիչներին և դիմադրության ամենաակտիվ մասնակիցներին՝ ներկալել։

Գործողության պլանը օգոստոսի 20-ի երեկոյան զեկուցվել է ԱԴՊԿ-ի անդամներին և առարկություններ չի առաջացրել: Սակայն գործողության մասին գրավոր որոշում չի կայացվել։ Աչալովի շտաբը ստիպված էր սկսել գործողության գործնական կազմակերպումը՝ միաժամանակ հիշեցնելով ԱԴՊԿ-ի ղեկավարներին խնդրի քաղաքական լուծման անհրաժեշտության մասին, իսկ մինչ այդ գործողության մեջ ներգրավված ստորաբաժանումների հրամանատարներին առաջադրանքները բանավոր է տրվել^[102]: Սակայն գրոհի նախապատրաստման համար պատասխանատու գեներալների մոտ կասկածներ են առաջացել նպատակահարմարության վերաբերյալ։ Ալեքսանդր Լեբեդն անցնում է Սպիտակ տան պաշտպանների կողմը։ «Ալֆա»- ի և «Վիմպել»-ի հրամանատարներ Կարպուխինն ու Բեսկովը, իբր, խնդրել են ՊԱԿ-ի փոխնախագահ Ագեևին չեղարկել գործողությունը։

Գրոհը չեղարկվում է^[101]: Այնուամենայնիվ, Վարեննիկովն իր «ԱԴՊԿ-ի գործը» գրքում, վկայակոչելով քրեական գործի նյութերը, հերքում է, որ պատրաստվել է գրոհել Սովետների տան վրա^[28]: Վարեննիկովը գրում է, որ գլխավոր շտաբում խորհրդակցության ժամանակ քննարկվել է զինյալներին մեկուսացնելու և զինաթափելու հնարավորությունը, որոնք սրել էին իրավիճակը Սպիտակ տան շրջանում և մարտական զենքից կրակել էին Սմոլենսկի հրապարակի և «Ուկրաինա» հյուրանոցի շրջակայքում^[28]: Որոշումը չի ընդունվում, քանի որ դա կարող էր զոհերի պատճառ դառնալ Սովետների տան մոտ գտնվող անձանց շրջանում^[28]: Առավել ևս, որ շենքը հսկում էին օդային ուժերի ստորաբաժանումները^[28]: Յանաևը հեռախոսով խոսում է Ելցինի հետ և հայտնել, որ ոչ ոք չի պատրաստվում գրոհել Սպիտակ տունը^[16]:

ԱԴՊԿ-ի գործով Կարպուխինը դատարանում ասել է, որ ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը գրոհելու հրաման չի ստացել^[28]: Նրա ցուցմունքները հիշատակվում են Վ. Վարեննիկովի արդարացման դատավճռում^[28]: 2006 թվականի օգոստոսին «Վիմպել» հատուկ ստորաբաժանման նախկին հրամանատար Բորիս Բեսկովը ևս հայտարարել է, որ Սպիտակ տան գրոհի հրաման չի ստացել^[103]:

Ժամը 15-ին ԽՍՀՄ Կենտրոնական հեռուստաընկերության առաջին ալիքի «Ժամանակ» ծրագրում, այլ ալիքների խիստ գրաքննության պայմաններում, եթեր է հեռարձակվում անսպասելի սյուժե, որը հետագայում հետևյալ կերպ է նկարագրում լրագրող Եվգենի Կիսելյովը^[104]՝

…Ես այն ժամանակ աշխատում էի «Նորություններ»-ում («Վեստի»): «Վեստի»-ն անջատվել է եթերից: Նստել, նայում ենք առաջին ալիքը (…) Եվ կադրում հայտնվում է հաղորդավարը, ու հանկարծ սկսում է կարդալ տեղեկատվական գործակալություններից ստացված հաղորդագրությունները. նախագահ Բուշը դատապարտում է պուտչիստներին, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ջոն Մեյջորը դատապարտում է, համաշխարհային հանրությունը վրդովված է...և վերջում՝ Ելցինը ԳԿՉՊ-ն հայտարարում է օրենքից դուրս, ՌՍՖՍՀ դատախազը, ով այն ժամանակ Ստեպանկովն էր, քրեական գործ է հարուցել։ Մենք ցնցված ենք: Եվ ես պատկերացնում եմ, թե որքան շատ մարդիկ, այդ թվում՝ իրադարձությունների մասնակիցները, ովքեր այդ պահին ամենափոքր ակնարկի տեսքով հասկացել էին, թե որ ուղղությամբ է ճոճվել իրավիճակը, վազեցին Սպիտակ տուն՝ Ելցինի մոտ՝ հավաստելու իրենց հավատարմությունն ու լոյալությունը: Երրորդ օրը, երեկոյան, ես հանդիպում եմ Տանեչկա Պոպովային, ով այդ ժամանակ աշխատում էր կենտրոնական հեռուստատեսության տեղեկատվության գլխավոր խմբագրությունում. դե՝ գրկախառնություններ, համբույրներ... Ես հարցնում եմ՝ «Տատյանա, ի՞նչ է կատարվել Ձեզ մոտ», «Դե ես վատ տղա եմ (Мальчиш-плохиш),- ասում է Տանյան: « Ես գլխավոր թողարկողն էի»: Այսինքն՝ նա թղթապանակ էր հավաքում, նորություններն էր ընտրում: Եվ կարգ կար՝ գնալ ամեն ինչ համաձայնեցնելու: «Ներս եմ մտնում,- ասում է նա,- իսկ այնտեղ նստած է ողջ ծերակույտը և ինչ-որ մարդիկ՝ բոլորովին անծանոթ: Քննարկում են, թե ինչ պետք է հաղորոդել «Ժամանակ»-ի ժամը 21-ի թողարկմանը: Իսկ այստեղ ես, փոքրիկս, խցկվում եմ իմ թղթերով»: Նա իսկապես այնքան փոքրամարմին կին էր: «Ինձ ուղիղ տեքստով ասում են, թե ուր պետք է գնամ իմ երեքժամյա նորություններով՝ «Ինքդ էջատիր»- դե, ես էլ գնացի և էջատեցի»…

Ըստ Կիսելյովի, Տատյանա Սոպովան այն «փոքրիկ կինն էր, որի պատճառով, հնարավոր է, տապալվեց 91-ի օգոստոսի հեղաշրջումը»:

Նորվեգական NRK հեռուստաընկերության մոսկովյան բյուրոյի գլխավոր թղթակից Հանս-Վիլհելմ Շթեյնֆելդի պնդմամբ՝ օգոստոսի 20-ի վաղ առավոտյան իրեն հաջողվել է հարցազրույց վերցնել Ելցինից, որի ժամանակ պուտչը քրեական Է հայտարարվել, և ֆիննական հեռուստատեսության թղթակցային կետի ուղիղ մալուխի միջոցով հարցազրույցը փոխանցվել է Հելսինկի։ Մի քանի ժամվա ընթացքում հարցազրույցը տարածվեց ամբողջ աշխարհում^[105]:

Մեզ հետ նույն շենքում ֆիննական հեռուստատեսության մասնաշենքն էր, նրանք ստորգետնյա մալուխ ունեին, որը թույլ էր տալիս նկարը հեռարձակել անմիջապես Հելսինկի։ Ֆինները նման արտոնություններ ունեին, նրանք համարվում էին ձեր կրտսեր եղբայրները: Հեղաշրջման ժամանակ ՊԱԿ-ը փակեց բացարձակապես բոլոր հեռուստատեսային կետերը, բայց նրանք մոռացել էին ֆիննական մալուխի մասին: 1991 թվականի օգոստոսի 20-ին Սպիտակ տանը Բորիս Ելցինն ինձ հարցազրույց տվեց. ես միակն էի, որ արժանացա նման պատվի։ Օգոստոսի 19-ի լույս 20-ի գիշերն անցկացրել եմ Խասբուլատովի աշխատասենյակում։ Առավոտյան ժամը չորսին ինձ արթնացրին և տարան Ելցինի աշխատասենյակ։
ՊԱԿ-ը Սպիտակ տանը անջատեց էլեկտրականությունը, և մենք երկար քայլեցինք միջանցքներով, որոնք լուսավորված էին միայն մոմերով: Խասբուլատովը պատրաստվում է արթնացնել Ելցինին և զեկուցել, որ բանակն ընտրել է նրան, հետևաբար նաև՝ ժողովրդավարական Ռուսաստանը։ Նրա աշխատասենյակի կողքին, աթոռների վրա քնած էին երկու հոգի՝ մի երիտասարդ զինվոր հրացանով և Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը։ Հետո Ելցինն ինձ հարցազրույց տվեց։ Արևմտյան շատ առաջնորդներ ճանաչել էին ԱԴՊԿ-ն, և ես ասացի՝ «Բորիս Նիկոլաևիչ, Արևմուտքին ասեք, որ այս պուտչը քրեական է: Նա պատասխանեց՝ «Այո, դա այդպես է: Մի բան էլ կա: Միայն ձեր՝ նմանատիպ հաղորդումների միջոցով մենք կկարողանանք հասանելի դառնալ ամբողջ աշխարհին: Եվ, որ հատկապես կարևոր է, մենք կկարողանանք Գորբաչովին հայտնել Ֆորոսում, որ պայքարում ենք մեր ազատության համար»: Ես հասկացա, որ մաքուր ոսկի եմ շահել, շտապեցի ֆիննական թղթակցային կետ և հարցազրույցն անմիջապես ուղարկեցի Հելսինկի։ Մեկ ժամ անց այն դիտեց ամբողջ աշխարհը։

Ժամը 16:00՝ Սպիտակ տան մոտ հանրահավաքն ավարտվում է, Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբը ձեռնամուխ է լինում ժողովրդական աշխարհազորի՝ «կամավորական հարյուրյակի» ձևավորմանը^[81]: Ջոկատների մարտիկները զինվում էին երկաթե ամրաններով, քարերով, պատրաստում էին բենզինի շշեր։ Սպիտակ տան մուտքը փակ էր բոլորի համար, բացի պատգամավորներից և ԶՈՒ անձնակազմից։ ԶՈՒ շենքի դիմացի հրապարակում ձևավորվում էին բժշկական օգնության ջոկատներ։ Ականատեսները վկայել են, որ պաշտպանները քիչ զենք ունեին։ Միայն Սպիտակ տան պահակախմբից, ոստիկանության և ՊԱԿ-ի սպաների մի մասը քիչ զենք էին ստացել ոստիկանության բաժանմունքներից, մի մասը այն հայթայթել էր ինքնուրույն: Մինչ Սպիտակ տան ներսում և նրա պատերից այն կողմ ընթանում էր շատերի համար աննկատելի աշխատանք՝ նախապատրաստվելու հնարավոր պաշտպանությանը, Սպիտակ տան մոտ հավաքվում էին բազմաթիվ մարդիկ։ Մայոր Եվդոկիմովի հրամանատարությամբ հինգ տանկ դիրքերավորովում են «Ուկրաինա» հյուրանոցի մոտ: Մարտական լրակազմ նրանք չունեին: Նրանց դիմաց և հետևում բեռնատարների, տրոլեյբուսների, քարերի և ամրանների բարիկադներ էին, կանգնած էին աշխարհազորայինների կենդանի շղթաներ։ Թամանյան դիվիզիայի մյուս 5 տանկերը դիրքեր են զբաղեցնում Կուտուզովի կամրջի հետևում՝ Սպիտակ տան շենքի անմիջապես դիմաց։ Նրանց հրամանատար էր մայոր Իլյինը։ Զինամթերք նրանց մոտ էլ չկար։ Բարիկադի առջև շղթա կազմած կանայք իրենց առջև մեծ պաստառ էին պահել՝ «Զինվորներ, մի՛ կրակեք ձեր մայրերի և քույրերի վրա»: Սպիտակ տան պաշտպանները ռուսական եռագույնը տեղադրում են 1905 թվականի Կրասնայա պրեսնայի վրա գտնվող Բարիկադային մարտերի մասնակիցների հուշարձանի վրա, Սապատավոր կամրջի (Горбатый мост) դիմաց:
Մոտ ժամը 16:00-ին Իվան Սիլաևը զանգահարում է Անատոլի Լուկյանովին և ասում, որ, ըստ իր ունեցած տեղեկությունների, որոնք ստացվել են մի քանի հավաստի աղբյուրներից, գիշերը զորքերը գրոհելու են ՌՍՖՍՀ Սովետների տունը, և խնդրում է նրան ամեն գնով կանխել գրոհը։ Լուկյանովն անմիջապես զանգահարում է պաշտպանության, ներքին գործերի նախարարությունների և ՊԱԿ-ի ղեկավարներին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը պատասխանել է, որ ոչ մի գրոհի մասին խոսք չկա^[27]:
Ժամը 17:00-ին Բորիս Ելցինը ստորագրում է N 64 հրամանը^[106] ՌՍՖՍՀ տարածքում ԽՍՀՄ զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարի պարտականությունները ժամանակավորապես («մինչև ԽՍՀՄ պետական իշխանության և կառավարման սահմանադրական մարմինների և ինստիտուտների գործունեության լիարժեք վերականգնումը») ստանձնելու մասին՝ միաժամանակ ՌՍՖՍՀ պաշտպանության նախարար նշանակելով գեներալ-գնդապետ Կոնստանտին Կոբեցին^[107]:
Երկու ժամ անց Կ. Կոբեցը հրամաններ է արձակում պարետային ժամը վերացնելու և զորքերը մշտական տեղակայման վայրեր վերադարձնելու մասին^[101]: Դեռևս նախորդ գիշեր Կ. Կոբեցը գլխավորել էր Սովետների տան պաշտպանության շտաբը, նրա աշխատակազմը կազմավորվել էր 15 գեներալների և սպաների կողմից։ Սպիտակ տան շտաբում հիմնական շեշտը դրվել է բնակչության աջակցության վրա։ Օգոստոսի 19-ին Սպիտակ տան մոտ քիչ մարդ կար, բայց կեսօրին և օգոստոսի 20-ի երեկոյան հազարավոր քաղաքացիներ են հավաքվել Գերագույն Խորհրդի շենքի մոտ: Տասնյակ հազարավոր մարդիկ կենդանի օղակ էին կազմել Սպիտակ տան շենքի շուրջ՝ հնարավոր և սպասվող գրոհը կանխելու համար: Շենքի պարագծի երկայնքով կառուցվել և ամրացվել էին ազդու բարիկադներ։

Սովետների տան պաշտպանները (ներառյալ ոստիկաններն ու պահակախմբերը) ունեին մինչև 1000 հրանոթ: Բայց գլխավոր խաղադրույքը ԳԿՉՊ-ին հավատարիմ զորքերի վրա քարոզչական ազդեցության վրա էր։ Ընդհանուր առմամբ, քարոզչությանը մասնակցել են ժողովրդական պատգամավորների և շտաբի սպաների տասը խմբեր։ Բոլոր ժողովրդական պատգամավորները մեկնում են քաղաքի տարբեր հատվածներ, որպեսզի քարոզեն զինվորականներին զենք չկիրառել մարդկանց դեմ։ Զինվորականների հետ երկխոսությունը շարունակվում է մինչև օգոստոսի 21-ի առավոտը։ Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբի օպերատիվ բաժնի պետ Անատոլի Ցիգանոկն իր գրքում գրել է քարոզչության համարն պատգամավորներին զորքեր ուղարկելու մասին՝

Մի խումբ գնաց Խոդինկա. այստեղ՝ հին օդանավակայանում էր գտնվում Թամանյան դիվիզիայի շտաբը: Երկրորդ խումբը գնաց Վորոբյովի Գորի, որտեղ տեղակայված էր Կանտեմիրովյան դիվիզիայի շտաբը, երրորդ խումբը՝ Մոսկվայի ռազմական շրջանի շտաբի մոտ, չորրորդը՝ Մանեժնայա հրապարակ:
«Միր» հյուրանոց ուղարկվեց պատգամավոր Ա. Ցարաևի խումբը: Ընդհանուր առմամբ մեկնել են ժողովրդական պատգամավորների և շտաբի սպաների տասը խմբեր: Բոլորին հորդորվել էր զեկուցել յուրաքանչյուր 2-3 ժամը մեկ։ Ալեքսանդր Տեմիրկոյի կարգադրությամբ նրանց ծառայողական «Վոլգաներ» էր հատկացվել^[108]^[109].

ՌՍՖՍՀ պաշտպանության նախարար Կոնստանտին Կոբեցը խոսել է այն մասին, թե ինչպես է պատգամավորներին հաջողվել ազդել զինվորականների վրա՝

Միաժամանակ մենք հոգեբանական պատերազմ էինք վարում։ Շումեյկոն իր մարդկանց հետ անձամբ գնաց «Ալֆա», պատգամավորները գնացին բոլոր գնդերը բացատրական աշխատանքներ տանելու՝ արդեն Մոսկվա մտած զորքերը բարոյալքելու նպատակով։ Սա ամենածանր և քրտնաջան աշխատանքն էր, և պատգամավորները փայլուն աշխատանք կատարեցին^[110]:

Ժամը 17:30՝ Ներքին ռադիոցանցով ուղերձ է փոխանցվում տղամարդ-պատգամավորներին՝ շտապ իջնել Սպիտակ տան բակ, որպեսզի ավտոմեքենաներով դուրս գան զորքերին ընդառաջ։ Առաջին հարկում ներքին անվտանգության ծառայությանը և կամավորների մի մասին ինքնաձիգներ, զրահաբաճկոններ և սաղավարտներ են բաժանվում ^[111]:
Ժամը 18-ից հետո Ա. Լուկյանովին Ա. Ռուցկու ընդունարանից զանգահարում են Ռ.Խասբուլատովը և ՌՍՖՍՀ կոմունիստական կուսակցության ղեկավարության անդամ, գնդապետ Ն. Ստոլյարովը՝ հաղորդագրությամբ, թե իբր Սպիտակ տունը պատրաստվում է հարձակման: Լուկյանովը վստահաբար նրանց ասել է, որ զինվորականներից ստացած հավաստիացումների համաձայն՝ ոչ մի հարձակում չպետք է լինի^[112], խնդրել է դա փոխանցել Ելցինին և Սիլաևին: խնդրել է դա փոխանցել Ելցինին և Սիլաևին: Ռուսաստանի խորհրդարանի խոսնակի հետ այս զրույցը տեղի է ունեցել միջտարածաշրջանային պատգամավորական խմբի տասնմեկ անդամների ներկայությամբ, որոնց հետ Լուկյանովն այն ժամանակ զրուցել է առաջիկա նստաշրջանի մասին: Ավելի ուշ, երեկոյան միության խորհրդարանի ղեկավարը զանգահարել է Յազովին, Կրյուչկովին, իսկ հետո Յանաևին։ Նրանք բոլորը միանշանակ և հաստատակամորեն հայտարարել են, որ այս կապակցությամբ որևէ հրահանգ և ցուցում չի տրվել^[27]:
Օգոստոսի 20-ի երեկոյան ԱԴՊԿ-ի հերթական նիստում հավաքվում են Յանաևը, Յազովը, Կրյուչկովը, Պուգոն, Բոլդինը, Բակլանովը, Գրուշկոն, Տիզյակովը, Ստարոդուբցևը և մի շարք հրավիրված անձինք: ԱԴՊԿ-ի շտաբի կողմից հավաքագրված տեղեկատվության վերլուծությունը վկայում էր իրավիճակի զարգացման մասին, որը հօգուտ ԱԴՊԿ-ի չէր: Այն շտկելու համար Բակլանովի ղեկավարությամբ շտաբը պատրաստում է հետևյալ առաջարկությունները՝

« - Մոսկվայում և մի շարք այլ շրջաններում իրավիճակի սրման կապակցությամբ օգոստոսի 21-ի առաջին կեսին քաղաքական և իրավական գնահատական տալ Բ. Ելցինի և Մոսկվայի քաղաքապետարանի գործունեությանը՝ նրանց վրա դնելով առկա մարդկային զոհերի պատասխանատվությունը…

«…ժամը 20:00-ին մոտ պատրաստել առաջարկություններ ԱԴՊԿ-ի լիազորների կազմի վերաբերյալ, որոնք կարող են ուղարկվել տեղեր՝ խորհարդային նոր ղեկավարության քաղաքական գծի իրականացման համար»:

Միաժամանակ պատրաստվում է ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար Գ. Ի. Յանաևի «Բալթյան հանրապետություններում, Մոլդովայում, Հայաստանում, Վրաստանում, ՌԽՖՍՀ և Ուկրաինական ԽՍՀ առանձին շրջաններում (Սվերդլովսկի, Լվովի, Իվանո-Ֆրանկովսկի, Տերնոպոլի, Լենինգրադ և Սվերդլովսկ քաղաքներում) ժամանակավոր նախագահական կառավարման ներդրման մասին» հրամանագրի նախագիծը, ինչպես նաև ընդունվում է ԱԴՊԿ-ի N 3 որոշումը, որով սահմանափակվում էր Մոսկվայից հեռարձակվող հեռուստառադիոալիքների ցանկը, կասեցվում էր Ռուսաստանի հեռուստատեսության և ռադիոյի, ինչպես նաև «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանի գործունեությունը^[98]:

Գրող, լրագրող Օլեգ Մորոզը մեկնաբանել է ԱԴՊԿ-ի երեկոյան նիստի արդյունքները՝ «Վստահ լինելով, որ մինչև օգոստոսի 21-ի առավոտ Սպիտակ տունը գրավվելու է, և հասկանալով, որ դա մեծ արյուն է արժենալու, ապստամբներն արդեն պատրաստվում էին մեղադրել Ելցինին ամեն ինչի համար: Դրանում պետք է օգնեին նաև լուսանկարիչները, որոնք, ըստ ապստամբների պլանի, կլինեն գրոհայինների շարքերում»։ Օլեգ Մորոզը գրել է՝ «Այս եղանակով՝ իրենց լիազորների միջոցով, «նախագահական կառավարման» ներդրման միջոցով, այսինքն՝ Յանաևի կառավարման միջոցով, լրատվամիջոցների խեղդման միջոցով, ադպկականները ծրագրում էին իրենց իշխանությունը տարածել նախկին ԽՍՀՄ ամբողջ տարածքում՝ առանց որևէ բացառության: Մերձբալթիկան, Վրաստանը, Մոլդովան, Հայաստանը, բոլորը կրկին «օձիքից բռնած» վերադարձվեցին «անխախտ միություն»։ Եվ ո՛չ մի Միութենական պայմանագիր»^[113]:

ԱԴՊԿ-ի փաստաթղթերի երկրորդ փաթեթն ընդունվում է օգոստոսի 20-21-ը, և իրենից ներկայացնում էր Ռուսաստանի ղեկավարության գործողությունների արձագանքը: ԽՍՀՄ ղեկավարությունը չեղյալ հայտարարեց Ելցինի հրամանագրերը ուժային կառույցները ՌՍՖՍՀ իրավասության տակ տեղափոխելու մասին և դատապարտեց Ռուսաստանի ՆԳՆ հրամանը՝ հարյուրավոր զինված կուրսանտներ Մոսկվա ուղարկելու մասին^[114]:

Ժամը 20:43՝ Մոսկվայի ռազմական օկրուգի հրամանատար Նիկոլայ Կալինինը հայտարարում է, որ ժամը 23:00-ից մինչև 5:00-ն քաղաքում պարետային ժամ է հայտարարված, բայց միաժամանակ կսկսվի մայրաքաղաքից ռազմական տեխնիկայի դուրսբերումը^[44]:
Ժամը 20-ին մոտ հրաձգություն Է տեղի ունենում Բելոռուսական կայարանի շրջանում։ Տարբեր աղբյուրներից Սպիտակ տուն տեղեկություններ են ստացվում այն մասին, որ գրոհը կսկսվի գիշերվա ժամը 2-3-ին^[115]:
Ժամը 21:00՝ Պետավտոտեսչության աշխատակիցներից տեղեկություններ են ստացվում, որ քաղաքի կենտրոն տանկեր են գնում^[101]:
Ժամը 22:00՝ Ռուցկոյը և Կոբեցը Սպիտակ տան ներքին հեռարձակմամբ վերջին հրահանգներն են տալիս պաշտպաններին։ Լուրեր են շրջանառվում քիմիական և հոգեմետ զենքի հնարավոր կիրառման և հարևան տների տանիքներին տեղակայված դիպուկահարների մասին։
Ժամը 23:00՝ Թամանյան դիվիզիայի մոտոհրաձգային ստորաբաժանումները սկսում են պարեկություն իրականացնել Մոսկվայի կենտրոնում՝ պարետային ժամ ապահովելու համար։ Գիշերվա ընթացքում ոչ մի անձ չի ձերբակալվի^[101]:

Գրող և լրագրող Օլեգ Մորոզը՝ Սպիտակ տան հնարավոր գրոհից առաջ Ալֆա հատուկ ջոկատում տիրող տրամադրությունների մասին՝

Հրամանատարները իրենց ստորաբաժանումներով մեկնեցին՝ ենթակաների առջև մարտական խնդիրներ դրելու։ Գլխավոր դերերից մեկը, ինչպես տեսանք, տրվեց «Ալֆա» խմբին։
- Խոսելով առաջիկա հարձակման մասին, — ասում է բաժանմունքի հրամանատար Սավելևը,-նա (Ալֆայի հրամանատար Կարպուխինը-Օ.Մ.), հոխորտալով հայտարարեց, որ խնդիրը բարդ չէ: Գերագույն խորհրդի շենքը կառուցված է պարզունակ միջանցքային ոճով։ Միջանցքի երկու կողմերում աշխատասենյակներ են։ Կողմնորոշվելը և գործելը դժվար չէ…
Հատկապես ինչպես «կողմնորոշվել և գործել», բացատրում է մեկ այլ ստորաբաժանման ղեկավար Գումենոյը՝
- Զինվորականները պետք է նռնականետերից կրակեին 2-րդից 5-րդ հարկի յուրաքանչյուր պատուհանի, որից հետո մենք, ներխուժելով շենք, կկատարեինք «մաքրումը»։ «Մաքրումը» կատարվելու էր հետևյալ կերպ՝ աշխատակիցը պետք է բացեր սենյակի դուռը, նռնակը նետեր և ինքնաձիգից կրակահերթ բացեր…
Գրոհի գաղափարը, ըստ երևույթին, արդեն սկզբնական փուլում «դուր չէր եկել» հենց այն հիմնական ստորաբաժանումների աշխատակիցներին, որոնք, ըստ պլանի, պետք է այն իրականացնեին, դրան մասնակցելու ցանկություն չունենալու պատճառով։
Այն մասին, թե ինչպես է հասունացել նրանց բողոքը, պատմում են Ստեպանկովն ու Լիսովը՝
«Չնայած հրամանն արգելում էր առաջիկա գործողության մասին պատմել շարքային աշխատակիցներին [իսկ «Ալֆայի» շարքային աշխատակիցները սպաներն ու ենթասպաներն էին-Օ.Մ.], Սավելևը հավաքեց իր բաժանմունքը, որպեսզի պարզ խոսի նրանց հետ, ում հետ պետք է մարտի գնար։ -Մեզ նորից ուզում են արյան մեջ աղտոտել, - ... ասաց նա ... - ամեն մեկն ազատ է գործելու, ինչպես խիղճն է հուշում։ Անձամբ ես չեմ գրոհի Սպիտակ տունը…
Ասելով «մեզ նորից ուզում են արյան մեջ աղտոտել», Սավելևը, ըստ երևույթին, ակնարկում էր Վիլնյուսի հեռուստակենտրոնի հունվարյան գրոհը, որտեղ «Ալֆան» գլխավոր դեր է խաղացել։
Ըմբոստ տրամադրություն պատեց հատուկջոկատայիններին։
Ժամը 17-ին կայացած խորհրդակցության ժամանակ խմբի ղեկավարի տեղակալ Միխայիլ Գոլովատովը «վերևներում» հերթական շտաբային հավաքից ժամանած Կարպուխինից հետաքրքրվել է, թե կա՞ արդյոք գրավոր թույլտվություն Սպիտակ տունը գրոհելու համար:
- Կարպուխինը պատասխանեց, որ կա կառավարության հրաման, - վկայում է բաժանմունքի պետ Լեոնիդ Գումենոյը։ - Նա դա խստորեն կրկնեց մի քանի անգամ: Բայց դա պատշաճ արդյունք չտվեց։ Մենք սկսեցինք զայրանալ՝ գրոհը խելագարություն անվանելով։ Կարպուխինը բղավեց, որ մենք չափազանց շատ ենք սկսել խոսել, որ այնտեղ՝ Գերագույն Խորհրդի շենքի մոտ, երիտասարդներ, ուսանողներ, ինչպես ինքն է ասում, «կաթնակերներ» են, որոնց մենք արագ շաղ ենք տալիս…
Փակելով քննարկումը՝ Կարպուխինը հրամայեց՝ «Իրականացնել հետախուզում: Պատրաստ լինել ելույթ ունենալուն»:
Այդ նույն «հետախուզության» մեկնած բաժանմունքների հրամանատարներին բացված պատկերը ապշեցրել է։ Ոչ ոք չէր մտածում, որ այդքան ժողովուրդ կգա Սպիտակ տան պաշտպանության համար: Ըստ տարաբեր աղբյուրների՝ օգոստոսի 20-ի երեկոյան շենքի մոտ եղել է հիսունից հարյուր հազար մարդ։ Նախորդ օրը՝ 19-ին, երբ ես այնտեղ էի, մարդիկ, իհարկե, զգալիորեն ավելի քիչ էին։
Ըստ Ստեպանկովի ու Լիսովի՝ «Սպիտակ տան պաշտպաններին ջախջախելու համար պետք էր աննախադեպ արյունալի սպանդ կազմակերպել։ Տասնյակ հազարավոր մարդկանց մեջ, ովքեր պատրաստ էին կանգնել մինչև մահ, կային աշխարհահռչակ անհատներ՝ Ալեքսանդր Յակովլևը, Էդուարդ Շևարդնաձեն, Մստիսլավ Ռոստրոպովիչ...»:
Պաշտպանների ընդհանուր թիվը՝ անզեն և զինված, հուշում էր, որ գրոհը, «չնայած հսկայական ծավալի, զգալի կորուստներ կպատճառեր նաև հարձակվող կողմին»։ «Մենք նրանց ցրիվ կտան» հոխորտանքը փոխարինվում է ավելի սթափ գնահատականներով: «Ալֆան» հարձակման ժամանակ կկորցներ անձնակազմի կեսը, կմահանար յուրաքանչյուր երկրորդը:

Օգոստոսի 20-ին հայտնվեց «ՌՍՖՍՀ ինքնիշխանության տնտեսական հիմքի ապահովման մասին» N 66 հրամանագիրը, որով հանձնարարվում էր՝ «ՌՍՖՍՀ նախարարների խորհրդին... մինչև 1992 թվականի հունվարի 1-ը ապահովել Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում գտնվող միութենական ենթակայության ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների՝ ՌՍՖՍՀ և ՌՍՖՍՀ-ի կազմում գտնվող հանրապետությունների պետական կառավարման մարմիններին հանձնումը և ընդունումը ... ապրանքների ներմուծման (արտահանման) կարգի վերաբերյալ միութենական մարմինների որոշումները, ինչպես նաև մաքսատուրքերի չափերի սահմանումը, որոնք ընդունվել են առանց ՌՍՖՍՀ իրավասու մարմինների հետ համաձայնության, ՌՍՖՍՀ տարածքում չեն գործում»: Նույն օրը Բ. Ն. Ելցինը ստանձնում է երկրի գերագույն գլխավոր հրամանատարի լիազորությունները։ Այս երկու գործողություններն էլ ԽՍՀՄ Սահմանադրության խախտում էին^[116]:

օգոստոսի 21[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի ժամանակով ժամը 00:00-ին, այդպես էլ գրավոր հրաման չստանալով, «Ալֆա» խումբը չի գրոհում խորհրդարանի շենքի վրա^[117]^[118]:
Ժամը 00:05-00:15՝ Այգու օղակում տեղի է ունենում մոտոհրաձգային բանակի պարեկային ծառայության բախում ցուցարարների հետ, զինվորները կրակում են մարդկանց գլխավերևում^[117]: Հրաձգություն Ձերժինսկու հրապարակում^[111]:
Ժամը 00.20՝ Կիևյան կայարանի կողմից ավտոմատային կրակահերթեր են գրանցվում։ Կրակոցներ լսվում են Սմոլենսկի հրապարակի շրջանում։ «Մեմորիալ»- ը հայտնում է Պուշկինի հրապարակի շրջանում կրակոցների մասին^[119]:
Ժամը 00.25՝ օգոստոսի 21-ին, ժամը 00.20-ին, ՌՍՖՍՀ Սովետների տանը գտնվող ՌԻԱ թղթակցային կետի տարածքում տեղի է ունենում ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների կարճ հանդիպում: Քննարկվում են Սպիտակ տան շրջանում կենտրոնացված զինվորական կազմավորումներին ընդառաջ պատգամավորների ուղևորությունների երթուղիները։ Հատկապես վտանգավոր շրջանների թվում էին Ղրիմի պատվարը և Նոր Արբատը։
Ժամը 00:31՝ Այգու օղակի և Նոր Արբատի հատման խաչմերուկում զոհվում են Սպիտակ տան երեք պաշտպաններ, երբ ցուցարարները փորձում են կանգնեցնել ութ տանկերից (ՀՄՄ՝ հետևակի մարտական մեքենա) բաղկացած մոտորիզացված պարեկությունը[101][117][118]: Ցուցարարները փորձում են դադարեցնել մարտական տեխնիկայի շարասյան տեղաշարժը, որը շարժվում էր դեպի Սմոլենսկի հրապարակ։ Մարտական տեխնիկայի քաոսային մանևրման և զինվորների կողմից հրաձգային զենքի կիրառման հետևանքով զոհվում է երեք ցուցարար: Ավելի ուշ պարզվել է, որ թունելում զոհվածներն են Դմիտրի Կոմարը, Վլադիմիր Ուսովը և Իլյա Կրիչևսկին:

Ըստ նախագահ Ելցինի խորհրդական Սերգեյ Ստանկևիչի հիշողությունների, ով այդ ժամանակ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավոր էր, Մոսկվայի խորհրդի պատգամավոր և այդ իրադարձությունների ժամանակ աշխատում էր Սպիտակ տանը՝ Բուրբուլիսի քաղաքական շտաբում՝

«Առաջին բախումների և զոհերի մասին ողբերգական լուրը շտաբ է հասել այն հաղորդագրության հետ միաժամանակ, որ մի խումբ դեսանտայիններ գրավել են Նիկոլսկայա փողոցում գտնվող «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանի տարածքը և ստիպել լրագրողներին դադարեցնել հաղորդումները: Բացի այդ, դիտորդները հայտնել են, որ Կալինինի կամրջի հետևում՝ Սպիտակ տան ճակատի դիմաց, կենտրոնացել է տանկերի և դեսանտի մարտական մեքենաների մի խումբ, իսկ մոտակայքի բեռնատարներում զինամթերք՝ ներառյալ տանկերի արկեր, է թաքցված: Սպիտակ տունը ևս մեկ անգամ հայտարարել Է տագնապ և թիվ մեկ պատրաստվածություն»^[120]:

27-րդ բրիգադի մայորը, ով չի նշել իր ազգանունը, Ռիա-ի թղթակիցներին ասում է, որ այսօր գիշերը հարձակում է ձեռնարկվելու ՌՍՖՍՀ Սովետների տան վրա: Դրա համար հատկացվել է 30 տանկ և մինչև 40 զրահամեքենա, գործողությանը կմասնակցի մոտ հազար մարդ։

Ժամը՝ 01:03՝ Ռուսաստանի խորհրդարանին մոտենալիս զրահափոխադրիչներից մեկը հրկիզվել է հրկիզվող խառնուրդով շշերով։ Ինչպես հայտնել Է ՌԻԱ-ի թղթակիցը, Կուտուզովի պողոտայի կողմից Սպիտակ տանը մոտենում են Կանտեմիրովյան դիվիզիայի զորամասերը։ Սպաները զգուշացնում են, որ իրենք մարտական փամփուշտներով կրակելու հրաման են ստացել^[44]:

Մոտ ժամը 01:00-ին՝ զրահատեխնիկայի շարասյունը, որը շարժվում էր Նոր Արբատի կողմից (15 զրահամեքենա և մոտ 30 տանկ), կանգնեցվում է ժողովրդական պատգամավորների կողմից։ Քաղաքի որոշ տեղերում զինվորականները ոստիկաններից վերցնում են ռացիաները (Մոսկվայի ոստիկանության և ճանապարհային ոստիկանության շատ աշխատակիցներ ՌՍՖՍՀ Գերագույն խորհրդին տեղեկություններ են փոխանցում զորքերի տեղաշարժի մասին)^[121]։
ժամը 01:17՝ Սպիտակ տան հարակից շենքերի տանիքներին դիպուկահարներ են նկատվում^[122]։
ժամը 02:26՝ ՕՄՕՆ-ի ստորաբաժանումները, որոնք շրջապատել էին Մոսխորհրդի շենքը, լքում են այն^[121]։
ժամը 02:30-04:30՝ Լուբյանկայում հանդիպում է անցկացվում Կրյուչկովի, Բակլանովի, Շենինի, Աչալովի, Վարեննիկովի, Գրոմովի և ՊԱԿ-ի շուրջ 20 բարձրաստիճան սպաների մասնակցությամբ։ Գեներալ Գրոմովը հայտարարում է, որ Ձերժինսկու դիվիզիան առաջխաղացում չի ունեցել Մոսկվայի կենտրոնում, և ներքին զորքերը չեն մասնակցի գրոհին^[117].
ժամը 03.00-ին ռազմաօդային ուժերի գլխավոր հրամանատար Է. Ի. Շապոշնիկովը պաշտպանության նախարար Յազովին առաջարկում է զորքերը դուրս բերել Մոսկվայից, իսկ ԱԴՊԿ-ն հայտարարել «անօրինական և ցրել»^[117]։
ժամը 03:01՝ Սպիտակ տան դիմացի հրապարակում իրավիճակը մնում է նույնը։ Նրա պաշտպանության կազմակերպիչները մեգաֆոնով հայտնում են, որ զորամասերից մեկի զինվորները հավաստիացրել են ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորներին, որ իրենք չեն կրակի ժողովրդի վրա^[44]։

Սերգեյ Ստանկևիչը, լինելով Բ. Ելցինի մերձավոր շրջապատից, խոսել է Սպիտակ տան վրա հարձակման նախապատրաստման և դրա ձախողման պատճառների մասին՝

«Օգոստոսի 21-ի ժամը 2:00-ի սահմաններում գրոհային խմբի բոլոր ստորաբաժանումները դուրս էին եկել ելման դիրքեր: Հրամանատարները տեղանքում կատարեցին տեղազննություն և շտաբին զեկուցեցին պատրաստականության մասին։ Խուզարկությանը անմիջական մասնակցություն է ունեցել գեներալ Աչալովը, որը պետք է համակարգեր խմբի գործողությունները։
Գրոհը սկսելու համար անհրաժեշտ էր միայն «առաջ» հրամանը։ Օպերատիվ շտաբը կտրականապես չէր ցանկանում նման հրաման տալ առանց ԱԴՊԿ-ի գրավոր պաշտոնական որոշման: Հաշվի առնելով գործողության մասշտաբները և դրա միանգամայն ակնհայտ հետևանքները՝ Աչալովի շտաբը իրավամբ պահանջում էր, որ ԽՍՀՄ ղեկավարությունը ստանձնի ամբողջ պատասխանատվությունը ։
Գոնե Յազովի կամ Կրյուչկովի ստորագրած որոշմանը Աչալովի շտաբում սպասեցին ավելի քան մեկ ժամ։ Մեկ անգամ չէ, որ շտաբի անդամները փորձել են կապ հաստատել երկուսի հետ։ Անհաջող:
Հեղաշրջման առաջնորդներից ոչ մեկը չհամարձակվեց անձնական պատասխանատվություն ստանձնել պատժիչ գործողության և մարդկային անխուսափելի զոհերի համար: Գրոհի համար պատրաստված ստորաբաժանումների թիմերն ու հրամանատարները սպասում էին։ Բայց հրաման այդպես էլ չարձակվեց: Երեք հիմնական գրոհային խմբերի հրամանատարները 21-ի գիշերը փորձեցին զանգահարել ԱԴՊԿ-ի շտաբ, բայց այնտեղ ոչ ոք չի վերցրել հեռախոսը: Այնուհետև, ժամը 3.00-ի սահմաններում, Աչալովը հրամայեց չեղարկել գործողությունը և ստորաբաժանումները հեռացնել քաղաքի կենտրոնից:
Պատժիչ գործողության ձախողումը կանխորոշեց ԱԴՊԿ-ի արդեն անխուսափելի պարտությունը: Օգոստոսի 21-ի առավոտյան վճռական բեկում տեղի ունեցավ իրադարձություններում։»^[102]^[123]

Եգոր Գայդարը, ով պուտչի օրերին ռուսական ղեկավարության հետ եղել է Սպիտակ տանը, իր «Կայսրության կործանումը» գրքում նկարագրել է գրոհի մանրամասները՝

«Սպիտակ տան գրոհը նախատեսվել էր սկսել օգոստոսի 21-ի գիշերը։ Դրա ծրագրի մշակման հրահանգը տրվել էր ՊԱԿ-ի նախագահ Վ.Ա. Կրյուչկովի կողմից օգոստոսի 20-ի առավոտյան 9-ին: Դա պետք է լիներ բանակի, ՊԱԿ-ի և ՆԳՆ-ի համատեղ գործողությունը՝ «ամպրոպ» պայմանական անվանմամբ։ Գեներալները զեկուցել էին, որ ռազմական տեսանկյունից Սպիտակ տունը վերցնելը խնդիր չէ։ Սակայն խաղաղ բնակչության շրջանում զանգվածային զոհերն անխուսափելի կլինեն։ Սկզբում գործողությունը նախատեսված էր առավոտյան ժամը 1-ին, այնուհետև հետաձգվեց առավոտյան ժամը 3-ին, բայց այդպես էլ տեղի չունեցավ: Դրանից հրաժարվելու հիմնական գործոնը զանգվածային արյունահեղության համար պատասխանատվություն ստանձնելու հեղաշրջման առաջնորդների դժկամությունն էր։ Բանակը սպասում էր ՊԱԿ-ի գործողություններին, ՊԱԿ-ը՝ բանակի, իսկ ՆԳՆ-ն՝ այդ երկուսի։ Գիշերը հայտնի դարձավ, որ ՊԱԿ-ի «Ալֆա» ստորաբաժանումը հրաժարվել է մասնակցել հարձակմանը, Տուլսկայա և Ձերժինսկու անվան դիվիզիաները տեղից չշարժվեցին, իսկ «Տյոպլի Ստան» մոտոհրաձգային 27-րդ բրիգադը ինչ-որ տեղ էր անհետացել»։

Սպիտակ տան պաշտպանության կոմիտեի շտաբի պետ, ՌԽՖՍՀ փոխնախագահ Ա. Ռուցկոյի օգնական, ՊԱԿ-ի գեներալ Ա. Ստերլիգովը Սպիտակ տան գրոհի ձախողման մասին՝

Մեզ փրկել է երեք հանգամանք՝ քաղաքի իրավիճակին տիրապետելը, բարոյական զինաթափման համար պատգամավորական խմբերի զինվորներին ընդառաջ գնալը և այստեղ գտնվող մարդկային ծովը։
Ռադիոյով անընդհատ հայտարարվում էր, թե ինչպես պետք է ցուցարարները գործեն։ Երբ տանկերը հայտնվեն, անհրաժեշտ էր ցրվել։ Ոչ մի դեպքում չկրակել, բախումներ չհրահրել։ Իսկ մարդկանց կուտակումները հոգեբանական նշանակություն ունեին, որպեսզի տանկերն այստեղ չմոտենան^[124]։

Ժամը 03.05՝ Մոսկվայի մարզ. նկատվում է ՊԱԿ-ի օդուժի Վիտեբսկի դիվիզիայի շարժը Մինսկի մայրուղու 40-րդ կմ-ում^[70]։
Ժամը 03.50՝ Սպիտակ տանը հայտարարում են, որ գրոհը կարող է սկսվել 10 րոպեից։ Շենքի լույսերը մարում են: Պաշտպանները ձեռքերը բռնած կենդանի շղթա են կազմում^[117]։
Ժամը 04:3՝ ՌՍՖՍՀ ՆԳՆ հրահանգի համաձայն՝ Սպիտակ տան պաշտպանության համար Մոսկվա են ժամանում Օրյոլի, Ռյազանի, Բրյանսկի, Վլադիմիրի և Վոլոգդայի միլիցիայի դպրոցների զինված կուրսանտները^[117]^[125]^[126]։
Ժամը 05.00՝ Հաղորդվում է, որ Վիտեբսկի դիվիզիայի շարասյունը կանգ է առնում Մոսկվայի օղակաձև ճանապարհի մոտ^[117]։ Ավելի ուշ պարզվում է, որ օդային ուժերի Վիտեբսկի դիվիզիան հայտնվել է Սանկտ Պետերբուրգի մերձակայքում և կանգնեցվել Գատչինայի մոտ։ Մոսկվային են մոտենում Վիտեբսկի տանկային ուսումնարանի ստորաբաժանումները։ Օղակաձև ճանապարհի տարածքում դրանք կանգնեցվում են ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների խմբի կողմից։ Հրամանատարները չեն խոչընդոտում քարոզչությանը^[127]։
Ժամը 05:00՝ բացվում է պաշտպանության նախարարության կոլեգիայի նիստը։ Նիստի ընթացքում, երբ պաշտպանության նախարար Դ. Յազովը փորձում է ենթականերին կարգի հրավիրել, նրա դեմ բացահայտ արտահայտվում են հրամանատարներ Շապոշնիկովը (ռազմաօդային ուժեր),Գրաչովը (օդադեսանտային զորքեր), Մաքսիմովը (ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքեր), Չերնավինը (ռազմածովային նավատորմ)^[114]։ Պաշտպանության նախարարության կոլեգիայի նիստում գեներալների մեծ մասը կողմ է արտահայտվում Մոսկվայից զորքերի դուրսբերման անհրաժեշտությանը, զինված ուժերը բարձր մարտունակությունից մշտականի փոխադրմանը^[128]։ Արդյունքում պաշտպանության նախարար Յազովը Մոսկվայից զորքերի դուրսբերման հրաման է տալիս^[117]^[129]։
Ժամը 05:25՝ ՊԱԿ-ի երկու բրիգադ, որոնցից մեկը շարժվում էր Լենինյան պողոտայով, իսկ երկրորդը՝ Մինսկի մայրուղով դեպի կենտրոն, Բուրբուլիսի՝ Վ.Կրյուչկովին ուղղված զանգից հետո հետ են շրջվում։ Ըստ Բուրբուլիսի՝ «բեկումը տեղի ունեցավ»^[122]։
Ժամը 05:35՝ «Ուկրաինա» հյուրանոցից հեռանում են զրահամեքենաները ևւ տանկերը^[130]։
Ժամը 07:00՝ Մոժայսկոյե խճուղում պատգամավորներին և բնակչությանը հաջողվում է կանգնեցնել օդադեսանտային զորքերի Բելգրադի դիվիզիայի երկու գնդերի ռազմական տեխնիկան, որոնք նախօրեին այստեղ էին տեղափոխվել Մոլդովայից^[122]։
Ժամը 08:00՝ Զորքերը սկսում են լքել քաղաքը։ Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբը կոչ է անում պաշտպաններին չկորցնել զգոնությունը և չցրվել, իսկ մոսկվացիներին՝ փոխարինել հոգնածներին^[117]։
Ժամը 08:00՝ ԱԴՊԿ-ի վերջին նիստը Արբատ հրապարակում գտնվող պաշտպանության նախարարության շենքում: Յազովն առաջարկում է թռչել Ֆորոս։ Բակլանովը ու Տիզյակովը նախատինքներով հարձակվում են նրա վրա։ Կրյուչկովը կոչ է անում շարունակել «կպչուն պայքարը», այնուհետև աջակցում է Յազովին հետևյալ խոսքերով՝ Նա (Գորբաչովը) պետք է հասկանա, որ առանց մեզ ինքը ոչինչ է։»^[117]։
Ժամը 9:00-ին Յանաևի մոտ կայացած խորհրդակցության ժամանակ որոշում է կայացվել Գորբաչովի մոտ՝ Ֆորոս պատվիրակություն ուղարկել, որի կազմում են Լուկյանովը, Յազովը, Իվաշկոն և Կրյուչկովը^[112]։
Ժամը 10:00-ին Խասբուլատովի նախագահությամբ սկսվում Է ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանը^[117], որը գրեթե անմիջապես ընդունում է ԱԴՊԿ-ին դատապարտող հայտարարություններ: Օրակարգում մեկ հարց էր ՝ ՌՍՖՍՀ-ում քաղաքական իրավիճակը, որը «ստեղծվել է պետական հեղաշրջման արդյունքում»։
Մոտ ժամը11.00-ին Թամանյան դիվիզիայի վերջին զրահամեքենաները լքում են Մոսկվայի կենտրոնական փողոցները։

ԱԴՊԿ-ի պարտությունը որոշվեց արդեն օգոստոսի 21-ի կեսօրին, և ՌՍՖՍՀ դատախազությունը հայտարարեց, որ կոմիտեի բոլոր մասնակիցները պատասխանատվության կենթարկվեն: Այդ օրվա երեկոյան ՌՍՖՍՀ նախագահ Բ. Ն. Ելցինը ութ պուտչիստների (Գ. Ի. Յանաև, Օ. Դ. Բակլանով, Վ. Ա. Կրյուչկով, Բ. Կ. Պավլով, Բ. Կ. Պուգո, Վ. Ա. Ստարոդուբցև, Ա. Ի. Տիզյակով և և Դ. Տ. Յազով) ներկայացրել է հետևյալ պահանջները՝

 «1. ԽՍՀՄում Արտակարգ դրության կոմիտեին (ԳԿՉՊ) հանձնարարում եմ դադարեցնել իր հակաիրավական հակասահմանադրական գործունեությունը 1991 թվականի օգոստոսի 21-ի ժամը 22-ից: Բոլոր որոշումները, որոնք ընդունվել են դրա ձևավորման պահից, ենթակա են անվերապահորեն չեղյալ հայտարարման։
 2. Կոմիտեին պարտավորեցնում եմ անհապաղ վերացնել բոլոր այն որոշումները, որոնք խոչընդոտում են ԽՍՀՄ նախագահ Մ.Ս. Գորբաչովի սահմանադրական պարտականությունների կատարմանը։
 3. Նշված պահանջները չկատարելու դեպքում կձեռնարկվեն օրենքով նախատեսված բոլոր միջոցները կոմիտեի հակաիրավական գործունեությունը կասեցնելու, երկրում սահմանադրական կարգն ու օրինականությունն ապահովելու ուղղությամբ».

Նույն օրը Ելցինը աշխատանքից ազատեց Համամիութենական պետական հեռուստաընկերության ղեկավար Լ.Պ.Կրավչենկոյին, իսկ հեռուստառադիոընկերությունը փոխանցվեց ՌՍՖՍՀ կառավարությանը^[131]։

Օգոստոսի 21-ին Մոսկվայում, Արտակարգ նիստում, ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը որոշում ընդունեց «ԽՍՀՄ-ում հեղաշրջման փորձի հետևանքների վերացման պայմաններում ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների գործունեության օրինականությունն ապահովելու համար ՌՍՖՍՀ նախագահի լրացուցիչ լիազորությունների մասին»: Այս որոշմամբ ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը ՌՍՖՍՀ նախագահ Բ. Ն. Ելցինին շնորհեց իրավունք պաշտոնից հեռացնելու բոլոր մակարդակների ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների նախագահներին, եթե այդ խորհուրդները չկատարեն ՌՍՖՍՀ օրենքները, ՌՍՖՍՀ Նախագահի հրամանագրերը, ՌՍՖՍՀ կառավարության ակտերը, ինչպես նաև, եթե կատարեն հակասահմանադրական մարմինների որոշումները: Նույն որոշմամբ ներդրվեց երկրամասի, շրջանի և այլնի վարչակազմի ղեկավարի պաշտոնը, որն իրականացնելու էր համապատասխան գործադիր մարմնի ղեկավարումը և, ըստ էության, ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի գործադիր կոմիտեի նախագահի իրավահաջորդն էր հանդիսանում։ ՌՍՖՍՀ նախագահին իրավունք տրվեց միանձնյա նշանակել Ռուսաստանի տարածքային միավորների վարչակազմերի ղեկավարներին և ազատել նրանց այդ պաշտոններից:

ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը միաձայն որոշում կայացրեց, համաձայն որի Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի Ներքին գործերի գլխավոր վարչությունը (ներքին գործերի գլխավոր վարչություն) և Պետական անվտանգության կոմիտեի վարչությունը դուրս բերվեցին միութենական ենթակայությունից և վերահասցեավորվեցին Ռուսաստանի իշխանություններին: Այսպիսով, Բորիս Ելցինը լրացուցիչ աջակցություն ստացավ՝ իդեմս այդ ուժային կառույցների։ Մինչ այժմ այդ կառույցները միութենական ենթակայության տակ էին։ ՌՍՖՍՀ ՊԱԿ-ի նախագահին և ՌՍՖՍՀ ներքին գործերի նախարարին հանձնարարվեց եռօրյա ժամկետում իրականացնել այդ միջոցառումները:

Իր N 70 հրամանագրով Ելցինը ԱԴՊԿ-ի հակասահմանադրական գործունեությանը աջակցելու, ՌՍՖՍՀ Նախագահի հրամանագրերը չկատարելու համար, որոնք ուղղված էին պետական հեղաշրջումը կասեցնելուն, դադարեցրեց ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների տարածաշրջանային և մի շարք մարզային խորհուրդների գործադիր կոմիտեների նախագահների պարտականությունների կատարումը (Կրասնոդարի երկրամասում, Ռոստովի, Սամարայի և Լիպեցկի մարզերում):

Ժամը 14:15 ԽՍՀՄ նախագահի Իլ-62 (բորտային համար 86540) ինքնաթիռով Ղրիմ են մեկնում ԳԿՉՊ-ի որոշ անդամներ (Կրյուչկով, Յազով, Բկլանով և Տիզյակով) Լուկյանովի և Իվաշկոյի հետ միասին՝ Գորբաչովի հետ բանակցությունների համար՝ վայրէջք կատարելով Սևաստոպոլի Բելբեկ օդանավակայանում ժամը 16:08-ին^[117]։
Մոտ ժամը16:00-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը որոշում է կայացնում, որով անօրինական էր հայտարարվում ԽՍՀՄ նախագահի՝ իր պարտականությունների կատարումից փաստացի հեռացումը և դրանք երկրի փոխնախագահին հանձնելը, և այս կապակցությամբ փոխնախագահ Յանաևից պահանջվում էր, որպես ստորագրման պահից իրավաբանորեն անվավեր փաստաթղթեր, չեղյալ համարել հրամանագրերը և դրանց հիման վրա արտակարգ դրության մասին որոշումները^[27]^[132]^{[Մ.- 1]}։
Ժամը 16:52-ին ՌՍՖՍՀ փոխնախագահ Ա. Վ. Ռուցկոյը, վարչապետ Ի. Ս. Սիլաևը, ԽՍՀՄ նախագահական խորհրդի և ԽՍՀՄ Նախագահին կից Անվտանգության խորհրդի անդամ Ե. Մ. Պրիմակովը, ԽՍՀՄ Նախագահին կից Անվտանգության խորհրդի անդամ Վ. Վ. Բակատինը, ՌՍՖՍՀ ներքին գործերի նախարարի տեղակալ Ա. Ֆ. Դունաևը, ՌՍՖՍՀ արդարադատության նախարար Ն. Վ. Ֆեդորովը և 36 ինքնաձիգներով զինված միլիցիայի սպաներ թռչում են Ֆորոս,Գորբաչովի մոտ՝ ժամը 19:16-ին վայրէջք կատարելով Բելբեկում ^[117] (զինվորականների կողմից վայրէջքը խոչընդոտելու անհաջող փորձից հետո)։
Ժամը 17:00՝ Ղրիմի նախագահական ամառանոց Է ժամանում Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի պատվիրակությունը^[117]։ Մ. Ս. Գորբաչովը հրաժարվում է ընդունել նրանց և պահանջում է վերականգնել կապը արտաքին աշխարհի հետ^[117]։ Միևնույն ժամանակ^[1] ԽՍՀՄ նախագահի ժամանակավոր պաշտոնակատար Յանաևը հրամանագիր է ստորագրում, որով ԱԴՊԿ-ն հայտարարվում է լուծարված^[134]^[135], իսկ նրա բոլոր որոշումները ՝ անվավեր^[27], և վայր է դնում նախագահական լիազորությունները։
Մոտ ժամը18:00-ին՝ Մոսկվայից Կիևյան մայրուղով արդեն մի քանի ժամվա ընթացքում դուրս են բերվում Ռուսաստանի դրոշներով տանկերն ու ՀՄՄ-ները^[136].
Ժամը 18:30՝ ՌԽՖՍՀ նախագահի մամուլի քարտուղար Պավել Վոշչանովը հայտնում է, որ Ելցինը վերջապես կարողացել է զանգահարել Գորբաչովին։ ԽՍՀՄ նախագահը խորապես շնորհակալություն է հայտնել Բորիս Ելցինին և Սպիտակ տան պաշտպաններին, մեկնում է Մոսկվա և ցանկանում է հրամանագիր ստորագրել ապստամբներին տապալելու մասին: Սպիտակ տան դիմացի հրապարակում ամբողջ օրը հանրահավաք է։ Ելույթ են ունենում Ելցինը, Խասբուլատովը և բոլոր ցանկացողները^[136]:
Ժամը 20.00՝ Սպիտակ տան մոտ շարունակվում է մեծ հանրահավաքը։ Որոշվել է չդադարեցնել ռուսական նստավայրի պաշտպանությունը՝ մինչև լիակատար հաղթանակը:
Ժամը 20.30՝ ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարի առաջին տեղակալներ Գրոմովն ու Շիլովը գալիս են Պուգոյի գրասենյակ և հայտարարում, որ նրա հրահանգներն այլևս չեն կատարի։ Նրանց խոսքով՝ Պուգոն ափսոսանք է հայտնել, որ «հավատացել է Կրյուչկովին և լսել նրան»։
Երեկոյան ժամը 9-ին Գորբաչովի հետևից Ֆորոս է ժամանում ՌՍՖՍՀ պատվիրակությունը։
Ժամը 22:00՝ ՌՍՖՍՀ գլխավոր դատախազ Վալենտին Ստեպանկովը որոշում է կայացնում ԱԴՊԿ-ի նախկին անդամներին ձերբակալելու մասին^[117]:

օգոստոսի 22[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամը 00:04՝ (մսկ) Աերոֆլոտի Տու-134 ինքնաթիռով^[44] (օդանավի հրամանատար Անատոլի Սուխոդոլսկի)^[137]^[138]Միխայիլ Գորբաչովը Բելբեկից Մոսկվա է մեկնում Ռուցկոյի, Սիլաևի և Կրյուչկովի հետ^[53] և անվտանգ վայրէջք է կատարում Վնուկովո-2-ում:

ժամը 00:17-ին նրանց հետևից՝ ԳԿՉՊ-ի անդամներով, թռնում է ԽՍՀՄ նախագահի Իլ-62 ինքնաթիռը^[44]։ Լուծարված ԳԿՉՊ-ի անդամները՝ Կրուչկովը, Յազովը և Տիզյակովը, Ֆորոսից ժամանելուց հետո ձերբակալվում են։ Սկզբում նրանք պահվում էին ՌՍՖՍՀ ՆԳՆ առողջարանում՝ Սենեժ լճի մոտ, որտեղ էլ անցկացվել են առաջին հարցաքննությունները^[139]։

ՌՍՖՍՀ նախագահի խորհրդական Սերգեյ Ստանկևիչ՝

Ինձ Սերգեյ Շահրայի հետ Ելցինն ուղարկեց օդանավակայան։ Մեզ հետ այնտեղ մեկնեցին ՌՍՖՍՀ ներքին գործերի նախարար Վիկտոր Բարաննիկովը, ռուսական ՊԱԿ-ի ղեկավար Վիկտոր Իվանենկոն և ՌՍՖՍՀ գլխավոր դատախազ Վալենտին Ստեպանկովը։ Նախ դիմավորեցինք Գորբաչովի ինքնաթիռին։ «Դե, ահա, Սերգեյ, դուք չէիք հավատում նախագահին, իսկ նախագահը դիմացավ ամեն ինչին»,-ասաց նա ինձ։Այնուհետև ժամանեցին ԱԴՊԿ-ի անդամներին բերող երկու ինքնաթիռները։ Նրանք անմիջապես ձերբակալվեցին: Կրյուչկովին սանդուղքով տանում էին բառացիորեն ձեռքերի վրա, ըստ երևույթին, նա իրեն վատ էր զգացել։ Զինված պահակախմբի մի մեծ խմբի հետ ես գնացի նրան ուղեկցելու։ Դմիտրի Յազովին ուղեկցում էր Շահրայը։ Այն ժամանակ նրանց տեղավորեցին մերձմոսկովյան պանսիոնատներում․ հնարավոր էքսցեսներից խուսափելու համար քաղաք տանել չէին համարձակվում։

Ֆորոսում մեկուսացվելուց հետո, օգոստոսի 21-ի լույս 22-ի գիշերը, Մ.Ս. Գորբաչովը վերադարձավ Մոսկվա։ Նախագահական խորհրդի անդամ Վ. Ա. Մեդվեդևը, ով օդանավակայանում դիմավորել է Գորբաչովին, ասել է՝

«Պուտչը Գորբաչովի՝ որպես նախագահի վերջն էր։ Նրա կարիերայի ավարտը»^[140]

Այս մասին ավելի կոշտ արտահայտվել է Վ. Վ. Ռյաբովը, որը 1991 թվականի օգոստոսին ԽՄԿԿ Կենտկոմի հումանիտար բաժնի վարիչ էր՝

«Գորբաչովը, Ֆորոսից վերադառնալուց հետո, Մոսկվայում իջնելով ինքնաթիռի թեքահարթակից, չգիտեր, որ ինքը ժողովրդի աչքում այլևս նախագահ չէ, ոչ էլ Կենտրոնական Կոմիտեի աչքում՝ գլխավոր քարտուղար»^[141]

Սպիտակ տան պաշտպաններին աջակցում էին ռոք խմբերը («Մաշինա Վրեմենի», «Ալիսա», «Կրուիզ», «Շահ», «Коррозия Металла», «Մոնղոլ Շուուդան», «Չոռնի օբելիսկ» и «Է.Ս.Տ.»), ովքեր օգոստոսի 22-ին կազմակերպեցին «Ռոքը բարիկադների վրա համերգը»^[44]։
Ժամը 06:00-ին փոխնախագահ Գենադի Յանաևը ձերբակալվեց Կրեմլի իր աշխատասենյակում և տեղափոխվելց ՌԽՖՍՀ դատախազություն^[16]։ Նրա ձերբակալության ժամանակ ընթերականեր են եղել ԽՍՀՄ նախագահի աշխատակազմի աշխատակից Վյաչեսլավ Նիկոնովը և Կրեմլի պարետի տեղակալ Միխայիլ Բարսուկովը^[142]։
Ժամը 10: 00-ին տեղի է ունենում ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության նիստը՝ ԽՍՀՄ զինված ուժերի պալատների նախագահներ Ի.Լապտևի և Ռ. Նիշանովի ղեկավարությամբ: Նախագահությունը համաձայնություն է տալիս քրեական պատասխանատվության ենթարկել և կալանավորել ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորներ Օլեգ Բակլանովին, Վասիլի Ստարոդուբցևին, Վալերի Բոլդինին, Վալենտին Վարեննիկովին և Օլեգ Շենինին^[143] ^{[Մ.- 2]}.
ժամը 11:05-ից 14:48՝ տեղի է ունենում Յազովի և Կրյուչկովի առաջին հարցաքննությունը։ Յազովը հայտարարում է, որ ոչ մի դավադրություն չի եղել, այլ որոշում է եղել ուղևորություն կազմակերպել Գորբաչովի մոտ, որպեսզի նա համաձայնի ժամանակավորապես իր լիազորությունները դնել Յանաևի վրա, և ոչ ոք չի քննարկել Գորբաչովի ֆիզիկական վերացման հարցը^[17]։ Միևնույն ժամանակ, նա հայտարարեց, որ իրեն մեղավոր է զգում Գորբաչովի և նրա կնոջ, ինչպես նաև ժողովրդի և ԽՄԿԿ-ի առջև։ Եվ ԳԿՉՊ-ի գործողությունները անվանեց «հիմարություն», որը չպետք է կրկնվի^[146]։ Կրյուչկովն իր հերթին հայտարարում է, որ ոչ մի անգամ չի քննարկվել Գորբաչովին ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնից զրկելու հարցը, խոսքն միայն այն մասին էր, որ Գորբաչովը ժամանակավորապես իր լիազորությունները դնի փոխնախագահ Գենադի Յանաևի վրա^[17]։ Նա նաև քննիչներին հայտնում է, որ ԳԿՉՊ-ի կողմից ՌՍՖՍՀ ղեկավարության դեմ ուղղված գործողություններ չեն նախատեսվել: Նրա խոսքով՝ ԳԿՉՊ-ի անդամները հասկանում էին, որ դա կարող է հանգեցնել անկանխատեսելի հետևանքների (այսպես է նա պատասխանել Սովետների տունը գրոհելու և Ելցինի՝ Արխանգելսկից դուրս գալը խոչընդոտելու մասին հարցերին)^[147]։
1991 թվականի օգոստոսի 22-ին Մոսկվայում՝ Կրեմլի մոտ, Մանեժնայա հրապարակում, տեղի ունեցավ հանրահավաք՝ նվիրված ժողովրդավարության հաղթանակին։ Ցուցարարների առջև առաջիններից մեկը հանդես եկավ Մոսկվայի քաղաքային խորհրդի ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Մուզիկանտսկին, նա կարդաց նոր որոշումներ այն մասին, որ կկնիքվեն Մոսկվայի պետական կոմիտեի և ԽՄԿԿ Կենտկոմի շենքերը։ Հանրահավաքին հավաքվածների առջև ելույթ ունենեցան ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորներ «Վահան» միության նախագահ Վ. Գ. Ուրաժցևը և Ն. Ն. Կուցենկոն։ Շատ բանախոսներ ելույթ ունեցեն, ինչ-որ մեկը բղավեց՝ «Եկեք կրեմլյան աստղերը գցենք, նորից արծիվներ դնենք՝ թեկուզ առանց թագերի»: Ցուցարարները ծափահարություններով աջակցում էին ելույթ ունեցողներին՝ վանկարկելով «Հաղթանակ», «Ելցին», «Դեմոկրատիա»։ Որոշ ժամանակ անց ցուցարարները Մանեժնայա հրապարակով շարժվեցին դեպի Կրեմլ։ Կարմիր հրապարակ դուրս գալը, որպես խորհրդանշական ժեստ, դեռևս օգոստոսի 21-ի երեկոյան մտահղացել էին Մոսխորհրդի պատգամավորները և «ԴեմՌուսիայի» ակտիվիստները^[148]։ Բազմահազարանոց ցույցը անցնում է Կարմիր հրապարակով։ Շատ մոսկվացիներ կրում են Ռուսաստանի եռագույն դրոշը։ Ավելի ու ավելի շատ մոսկվացիներ էին հավաքվում հին հրապարակում՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի շենքի մոտ, և Ձերժինսկու հրապարակում՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի շենքի մոտ։ Պետրովկա 38 հասցեում գտնվող Մոսկվայի ներքին գործերի գլխավոր վարչության շենքի դարպասների դիմաց, հսկայական բազմություն է հավաքվում՝ նշանակելու իր ներքին գործերի գլխավոր վարչության պետին^[149]։ Մոսկվացիների բազմությունը հավաքվում է Արբատում, պաշտպանության նախարարության մոտ, ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության շենքի մոտ։ Բայց «հաղթողների» հատկապես մեծ հանրահավաքը տեղի ունեցավ Սպիտակ տան մոտ^[150]։
Ժամը 12-ին Մոսկվայի Կրասնոպրեսնենսկայա առափում, Սպիտակ տան դիմաց հաղթանակի բազմահազարանոց հանրահավաք է անցկացվում^[151], որի ընթացքում ՌԽՖՍՀ նախագահը հայտարարեց, որ որոշում է կայացվել եռագույնը դարձնել Ռուսաստանի նոր պետական դրոշ^[44]։ Ի պատիվ 1994 թվականի այս իրադարձության՝ օգոստոսի 22-ը ընտրվել է որպես Ռուսաստանի պետական դրոշի օր: Հանրահավաքի ընթացքում ցուցարարները դուրս բերեցին ռուսական եռագույնի հսկայական կտորը։ Զոհվածների հիշատակը հարգեցին մեկ րոպե լռությամբ: Նախագահ Ելցինը երախտագիտություն հայտնեց ժողովրդավարության պաշտպաններին և շնորհավորեց նրանց հաղթանակի կապակցությամբ: Հանրահավաքին հնչեցին բազմաթիվ առաջարկներ՝ արգելել ԽՄԿԿ-ի գործունեությունը, խլել Հին հրապարակի վրա գտնվող շենքը, հեռացնել այն շրջանային և մարզային ղեկավարներին, ովքեր աջակցել էին խռովարարներին, բանակն ապակուսակցականացնել, ստեղծել ռուսական գվարդիա և այլն:
Ժամը 12:00՝ Ռուսաստանի պատմական դրոշը (եռագույնը) ավելի ուշ՝ 1991 թվականի նոյեմբերին, արդեն որպես պետական դրոշ, առաջին անգամ տեղադրվեց Սովետների տան շենքի վերին մասում^[53]^[152]։

Օգոստոսի 22-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի և Մոսկվայի խորհրդի նիստերում առաջարկներ են հնչում արգելել ԽՄԿԿ-ն և առգրավել նրա ունեցվածքը։ Առավել արմատական էին Մոսկվայի քաղաքապետ Գաբրիել Պոպովի առաջարկները՝ ոչ միայն անմիջապես արգելել ԽՄԿԿ-ն և խլել այս կուսակցությունից բոլոր շենքերն ու ունեցվածքը, այլև «արմատախիլ անել կոմունիզմի բոլոր թունավոր շիվերը»։ Այդ նպատակով նա առաջարկում էր արգելել բոլոր կոմունիստական թերթերի և ամսագրերի, առաջին հերթին «Պրավդայի», «Սովետական Ռուսաստանի», «Աշխատանքային տրիբունայի» հրատարակումը։ Սրանք լոկ կոչեր չէին․ այդ նույն օրը Գ. Պոպովը քաղաքապետարանի կարգադրություն է արձակում կուսակցության Մոսկվայի քաղաքային կոմիտեի, ինչպես նաև կուսակցության շրջկոմների ունեցվածքի ազգայնացման մասին։ Գ.Պոպովի գլխավորած ռազմատենչ մարդկանց ամբոխը օգոստոսի 22-ի երեկոյան հավաքվում էր կուսակցության քաղկոմի շենքի մոտ՝ Նոր հրապարակում։ Քաղկոմի ապակե ցուցանակի վրա քարեր են նետվում։ Մոսկվայի քաղկոմին պատկանող գույքը գույքագրելու համար հրավիրվում է քաղաքապետարանի գործերի կառավարիչը, բայց կուսակցության քաղկոմում արդեն ավարտվել էր աշխատանքային օրը, աշխատակազմի աշխատակիցները հեռացել էին, և բոլոր տարածքները փակվել էին։ Ակցիայի կազմակերպիչներն, այնուամենայնիվ, չհամարձակվեցին կոտրել դռներն ու չհրկիզվող պահարանները՝ սահմանափակվելով Մոսկվայի քաղկոմի գլխավոր մուտքի դռները կնքելով։ Այս երեկո չեն տուժել նաև ԽՄԿԿ Կենտկոմի շենքերը, որոնք գտնվում էին մոտակայքում՝ Հին հրապարակում^[153]։

Օգոստոսի 22-ին հրամանագիր է տրվում ՌԽՖՍՀ իշխանությունների գործունեության որոշ հարցերի վերաբերյալ: Հակառակ ՌԽՖՍՀ և ԽՍՀՄ Սահմանադրությունների՝ այս հրամանագրով ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդին իրավունք տրվեց կասեցնել ԽՍՀՄ նախարարների կաբինետի որոշումները և կարգադրությունները:

ՌԽՖՍՀ նախագահը և ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհուրդը մի շարք քայլեր ձեռնարկեցին Ռուսաստանի Դաշնությունում իշխանության ամրապնդման համար: Նախագահի 1991 թվականի օգոստոսի 22-ի «ՌՍՖՍՀ-ում գործադիր մարմինների գործունեության որոշ հարցերի մասին» թիվ 75հրամանագիրը ներկայացրեց նոր պաշտոն վարչակազմի ղեկավար:
ՌԽՖՍՀ բոլոր տարածքներում, մարզերում, քաղաքներում, ինքնավար մարզերում և շրջաններում խորհուրդների գործադիր կոմիտեները փոխարինվեցին վարչակազմերով, իսկ ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների գործադիր կոմիտեների նախագահներին փոխարինեցին վարչակազմերի ղեկավարները: Առաջինը, 1991 թվականի օգոստոսի 23-ին նշանակվեց Կրասնոդարի երկրամասի վարչակազմի ղեկավար Վասիլի Դյակոնովը։ Նախքան «Շրջանի/տարածքի կառավարման մասին» օրենքի ընդունումը, այսինքն՝ անորոշ ժամանակով, վարչակազմերի ղեկավարները նշանակվում էին ՌՍՖՍՀ նախագահ Բ.Ելցինի կողմից: Ըստ էության, սկսվեց հենց այն «իշխանության ուղղահայացի» ձևավորումը, որը ենթադրում էր Խորհուրդների իշխանական գործառույթի անվերապահ սահմանափակում^[114]։

1991 թվականի օգոստոսին շրջաններում ստեղծվեց նախագահի ներկայացուցչի պաշտոն։ Նույն թվականի օգոստոսի 31-ին և սեպտեմբերի 2-ին հաստատվեցին «Երկրամասում, մարզում, ինքնավար օկրուգում, Մոսկվա և Լենինգրադ քաղաքներում ՌԽՖՍՀ նախագահի ներկայացուցիչների ժամանակավոր կանոնակարգը» և «ՌԽՖՍՀ-ի կազմում գտնվող հանրապետություններում ՌԽՖՍՀ նախագահի ներկայացուցիչների ժամանակավոր կանոնակարգը»։ 1991 թվականի աշուն-ձմեռ ընթացքում Դեմոկրատական Ռուսաստանի շարժման տասնյակ ակտիվիստներ նշանակվեցին վարչակազմերի ղեկավարներ, ինչպես նաև՝ մարզերում ՌԽՖՍՀ նախագահի ներկայացուցիչներ:

Օգոստոսի 22-ին հրապարակվեց ՌԽՖՍՀ Նախագահի «ՏԱՍՍ-ի, «Նովոստի» լրատվական գործակալության և մի շարք թերթերի՝ երկրում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ բնակչության և համաշխարհային հանրության ապատեղեկատվության տրամադրման գործունեության մասին» № 76 հրամանագիրը։ Հրամանագրով պաշտոնից հեռացվեց խորհրդային ՏԱՍՍ լրատվական գործակալության գլխավոր տնօրեն Լև Սպիրիդոնովը, իսկ գործակալության գույքը սեփականության իրավունքով փոխանցվեց Ռուսաստանին^[154]։ Լուծարվեց սովետական «Նովոստի» մամուլի գործակալությունը, արգելվեց նաև կուսակցական գործունեությունը այդ կազմակերպությունների ներսում։

1991 թվականի օգոստոսի 22-ին ՌՍՖՍՀ նախագահ Բ.Ելցինը, որը նախկինում ստանձնել էր Ռուսաստանի տարածքում ԽՍՀՄ զինված ուժերի հրամանատարի լիազորությունները, հրամանագիր է ստորագրում «ՌԽՖՍՀ տարածքում ԽՍՀՄ զինված ուժերում քաղաքական կուսակցությունների ռազմաքաղաքական մարմինների և կազմակերպչական կառույցների գործունեության դադարեցման մասին»։ Այն շեշտում էր, որ բանակի, ՊԱԿ-ի զորքերի և ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության կուսակցական և քաղաքական ղեկավարությունը «աջակցել և մասնակցել է պետական հեղաշրջմանը», իսկ ԽՄԿԿ կուսակցական կազմակերպությունները զորամասերում և միավորումներում «նպաստել են խաղաղ բնակչության դեմ ուժի կիրառմանը»։

Ժամը 12:05-ին ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովը հրամանագրեր է արձակում վարչապետ Պավլովին^[155], ՊԱԿ-ի նախագահ Կրյուչկովին^[156] և ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար Յազովին^[157] զբաղեցրած պաշտոններից ազատելու մասին և դրանք ներկայացնում է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի քննարկմանը^[158]։ Հրաման տրվեց նաև ՊԱԿ-ի Անվտանգության ծառայության պետ Յուրի Պլեխանովին աշխատանքից ազատելու մասին^[159]։ Լեոնիդ Շեբարշինը նշանակվում է ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահի, Վասիլի Տրուշինը՝ ներքին գործերի նախարարի, Միխայիլ Մոիսեևը՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի ժամանակավոր պաշտոնակատարներ^[160]։

Նախագահը միանձնյա ո՛չ վարչապետ նշանակելու, ո՛չ էլ նրան պաշտոնանկ անելու իրավունք չուներ։ Նա նման իրավունքներ չուներ նաև կառավարության մյուս անդամների նկատմամբ։ Ըստ օրենսդրության՝ «ԽՍՀՄ Սահմանադրության համաձայն ԽՍՀՄ Նախարարների կաբինետը ձևավորվում է ԽՍՀՄ նախագահի կողմից՝ հաշվի առնելով Դաշնության խորհրդի կարծիքը և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի համաձայնությունը: Նույն կարգով են փոփոխություններ կատարվում նաև նախարարների կաբինետի կազմում»^[161]։

Մ. Ս. Գորբաչովը պարտավոր էր հրավիրել Դաշնության խորհուրդ, ստանալ նրա համաձայնությունը, ապա այս հարցը ներկայացնել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նիստին, և միայն միության խորհրդարանի կողմից վարչապետի հրաժարականն ընդունելուց հետո կարող էր հրամանագիր արձակել Բ.Կ. Պավլովին պաշտոնից ազատելու մասին: Այդ պատճառով միութենական նախագահի կողմից այդ կապակցությամբ արված կարգադրությունը համարվեց հակաօրինական։

Օգոստոսի 22-ին Բ.Ելցինը հեռուստատեսությամբ հանդես եկավ իր հայրենակիցներին ուղղված նոր ուղերձով: Նա շնորհակալություն հայտնեց «աշխատանքային կոլեկտիվներին, զինծառայողներին, ՌՍՖՍՀ բոլոր քաղաքացիներին ռուսական պետության համար այդքան դժվար ժամին ցուցաբերած աջակցության, համերաշխության համար»։ Ուղերձում ընդգծվում էր, որ պուտչիստների նկատմամբ հաղթանակն առաջին հերթին Ռուսաստանի Դաշնության բնակչության և ղեկավարության վաստակն է։ «Հենց բնակչության բոլոր շերտերի աջակցության շնորհիվ,-նշում էր Ելցինը,-հատկապես երիտասարդության, սովետական բանակի հայրենասեր մարտիկների, ՌՍՖՍՀ ՆԳՆ աշխատողների, Ռուսաստանի Դաշնության ղեկավարության վճռական գործողությունները ձեռք բերեցին իսկական ուժ և ապահովեցին հաղթանակը քաղաքական արկածախնդիրների նկատմամբ, որոնք պետք է դատվեն»։ Ելցինի խոսքով ՝ համընդհանուր գործադուլի անհրաժեշտություն,ը որպես պուտչիստներին հակահարված տալու միջոց, ոըն նա կոչ էր արել մի քանի օր առաջ, յլևս չկա ։ Ռուսաստանի քաղաքացիներին ուղղված նրա նոր կոչն ՝ անցնել «ստեղծագործական աշխատանքի, որն ուղղված պետք է լինի Ռուսաստանի տնտեսական և սոցիալական նորացմանը, նրա անկախության և հզորության ամրապնդմանը»։

Նույն օրը ՝ օգոստոսի 22-ի երեկոյան, Գորբաչովը անցկացրեց իր առաջին մամուլի ասուլիս պուտչից հետոը, որը հեռարձակվեց հեռուստատեսությամբ, ուղիղ եթերով: Լավ երևում էր, որ նախագահը դեռ վատ է կողմնորոշվում նոր իրավիճակում։ Նա հանդես եկավ միայն ԽՄԿԿ բարեփոխման օգտին։ Պատասխանելով այն հարցին, թե ինչպես է նա վերաբերվում այն հանգամանքին, որ կուսակցությունը դեռ մինչև հեղաշրջումը լքել է իր մերձավոր զինակից Ալեքսանդր Յակովլևը, Գորբաչովը պատասխանեց՝

«Ափսոսում եմ, որ հեռանում են այն ուժերը, որոնք պետք է իրենց լուման ներդնեն կուսակցությունը բարեփոխելու համար։ Տեսնում եմ իմ դերը դրանում և չեմ պատրաստվում զիջել դիրքերս։ Ես կշարունակեմ հենվել նրանց վրա: Բայց սկզբունքային հարցերում ոչ մի զիջման չեմ գնա։ Նրանք դրսևորել են իրենց ԽՄԿԿ նոր ծրագրի նախագծում։ Մինչև վերջ պայքարելու եմ կուսակցությունը թարմացնելու համար»

Գորբաչովը մամուլի ասուլիսն ավարտեց ափսոսանքով սոցիալիզմի ճակատագրի և այն մասին, որ հեռանում են այն ուժերը, որոնք պետք է իրենց ներդրումն ունենային կուսակցության նորացման գործում, և որ ինքը մինչև վերջ պայքարելու է դրա նորացման համար՝ մնալով սոցիալիստական գաղափարների կողմնակից:

Գորբաչովի մտերիմ զինակից, Քաղբյուրոյի նախկին անդամ և ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Վ. Մեդվեդևն իր հուշերում նշում է, որ Գորբաչովը իր ելույթում և հատկապես հարցերի պատասխաններում «սայթաքեց՝ բացահայտելով վերջին իրադարձությունների ընկալման անբավարարությունը, չնկատելով երկրում անդառնալի փոփոխությունները, կարծես հեղաշրջման պարտությունից հետո մենք պարզապես վերադառնում էինք նախաօգոստոսյան իրավիճակին»։

ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշի խորհրդական Բրենթ Սկոուկրոֆթը հետևյալ գնահատականն է տվել՝

«Գորբաչովն ինքը խորացրեց իր խնդիրները․ Մոսկվա վերադառնալուց հետո կայացած մամուլի ասուլիսի ժամանակ կոմունիզմը պաշտպանելու անշնորհք փորձ արեց՝ շարունակելով պնդել, որ կոմունիզմը կարելի է վերածել դրական ուժի։ Այդ ելույթը ցույց տվեց, թե որքան հեռու էր նա իրականությունից և բացահայտեց նրա իրական գաղափարական հակումները։ Սրանք անսխալ նշաններ էին․ Գորբաչովի դարաշրջանն ավարտված էր»

Ժամը 21:00-ին Յանաևին տեղափոխում են Կալինինի (1992 թվականի մայիսից՝ Տվերսկի) մարզի Կաշին քաղաքի քննչական մեկուսարան (այնտեղ են տեղափոխվում նաև Յազովն ու Տիզյակովը)^[139]։ Օգոստոսի 26-ի գիշերը նրան տեղափոխում են «Մատրոսսկայա տիշինա»^[16]։

Արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետագա իրադարձություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

К вечеру 22 августа основная часть манифестантов переместилась на Старую и Лубянскую (тогда ещё Дзержинского) площади. Перед фасадом здания КГБ «Лубянка-2» собралось не менее 20 тысяч человек, выкрикивавших антикоммунистические лозунги, певших антисоветские песни, а также писавших разного рода призывы и лозунги на цоколе здания^[162]. Собравшаяся толпа уже собиралась брать штурмом здание КГБ и бросилась свергать памятник Дзержинскому. Идея повалить статую возникла стихийно. Люди взбирались на нее, цепляли канат, тут же появился грузовик, к которому уже начали крепить концы каната. Если бы памятник повалили таким способом, то мог быть разрушен не только сам памятник, но и прилегающие к поверхности конструкции станции метро. Чтобы избежать таких разрушений, прибывший на площадь заместитель председателя Моссовета Сергей Станкевич обратился к собравшимся, а затем гарантировал, что если толпа прекратит буйствовать, то памятник будет демонтирован в течение ближайших нескольких часов. «Моссовет принял сегодня решение демонтировать всех этих идолов. Мы это сделаем…» обращался к собравшимся в мегафон Станкевич. «Сейчас, Сейчас!!» — кричала толпа^[162].

Представитель Моссовета Музыкантский о сносе памятника Дзержинскому напротив здания КГБ на Лубянской площади:

Պատկերը, որ տեսա հրապարակ հասնելիս, արժանի էր այդ օրերի հեղափոխական կրքերի շիկացմանը։ Մի քանի հազար հոգանոց խիտ ամբոխը շրջապատել է հրապարակի կենտրոնում գտնվող հուշարձանը։ Բրոնզե Ֆելիքսի պարանոցի շուրջը հաստ պարան էր փաթաթվել, և տասնյակ մարդիկ, կառչելով դրանից, փորձում էին հուշարձանը հանել պատվանդանից: Ոչ ոք չէր ուզում որևէ բան լսել: Հետահարված թափով ինձ հեռացնելուց հետո տղաները ևս մեկ անգամ «մեկ-երկու-վերցնելով» քաշեցին պարանը։ Պարզ էր, որ այդ մտահղացումը կարող է շատ վատ ավարտ ունենալ։ Բազմատոննանոց կառույցը, ընկնելով վեց մետր բարձրությունից, կարող էր ոչ միայն խեղել մարդկանց, այլև ոչնչացնել գետնանցումի ծածկերը․․․
Ընթերցվեց Մոսկվայի քաղաքապետի հրամանը հուշարձանը քանդելու մասին, որը ընդունվեց ամպրոպային ծափահարություններով: Ինչ-որ մեկը հայտնեց ԽՄԿԿ Ձերժինսկի շրջկոմի փակման մասին և որպես ապացույց բարձրացրեց շենքի ճակատից հանված ցուցանակը։ Ինչ-որ մեկը երգում էր Գալիչի կիթառի տակ:
Հայտնեցին Միխայիլ Գորբաչովի Մոսկվա վերադառնալու մասին։ Դա ծաղրական և վրդովեցուցիչ բացականչություններ առաջացրեց։ Հիշում եմ Ելենա Բոնների ելույթը։ Հակառակ բոլոր տրամադրություններին՝ նա ասում էր, որ հուշարձանների դեմ պատերազմը քաղաքակիրթ մարդկանց անարժան զբաղմունք է։
Հայտարարվեց վերդառնալուց հետո Գորբաչովի արտահայտած առաջին խոսքերի մասին։ Նա ինչ-որ բաներ էր ասել թեմայի շուրջ, թե ինքը պատրաստվում է գումարել կենտրոնական կոմիտեի պլենումը և որոշել կուսակցության նոր կուրսը։ Այն ողջունվեց սուլոցով՝ «Գորբաչովը, հավանաբար, չի հասկաել, որ բոլորովին այլ երկիր է վերադարձել»^[149]։

В ночь с 22 на 23 августа по распоряжению Моссовета при массовом скоплении собравшегося на стихийный митинг народа был произведён демонтаж памятника Ф. Дзержинскому^[163]. К полуночи памятник был уже увезён, но митинг стихийно продолжался. В частности, выступивший перед толпой Мстислав Ростропович предложил установить здесь памятник Александру Солженицыну^[162].

Եկավ 1991 թվականի օգոստոսի 22-ը, բոլորը տոնեցին հաղթանակը, բարձրացրին Ռուսաստանի դրոշը։ Էյֆորիա։ Լուբյանկայի ՊԱԿ շենքի մոտ ամբոխ էր հավաքվում։
Ներսում խոսակցություններ կային, որ հիմա կներխուժեն, կսկսեն տանել արխիվները, իսկ դա թույլ տալ ոչ մի կերպ չէր կարելի, չէր կարելի կրկնել ԳԴՀ-ի փորձը, վնասն անդառնալի կլինե ։ Այս արխիվներում այնքան շատ տեղեկություններ էին պահվում, որոնք կարող էին օգտագործվել դատապարտելի նպատակներով։ Տեղեկություններ կային նաև քրեական հեղինակությունների մասին։ Ես իրավիճակը նկարագրեցի Բորիս Նիկոլաևիչին: Նա զանգահարեց Մոսկվայի քաղաքապետ Գ.Խ. Պոպովին՝ «Միջոցներ ձեռնարկեք, որպեսզի այդտեղ անկարգություններ չլինեն»։ Երբ Ձերժինսկու քանդակը հանվեց պատվանդանից, ես ՊԱԿ-ի շենքը հսկող տղաներին ևս մեկ անգամ փոխանցեցի Լ․ Վ․ Շեբարշինի հրամանը (նա, կարծեմ, հազիվ մեկ օր էր, որ նշանակվել էր ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահ), որպեսզի չփորձեն զենք օգտագործել։ Եթե արյունահեղություն լիներ, ապա ընդհանրապես ամեն ինչ կքանդվեր։ Աստված ողորմած գտնվեց։ Բայց տեղեկատվության հասանելիությունը, ՊԱԿ-ի հատուկ ստորաբաժանումները ճեղքելու փորձեր եղան: Ինչ-որ մեկը ինքնակամ փորձել էր ձեռք բերել ծածկագրերը։ Ընդհանուր առմամբ, այդ օրերին մեզ հաջողվեց հարթել իրավիճակը և միասնական ջանքերով թույլ չտալ ՊԱԿ-ի ջախջախումը^[164]։

23 августа в 3 часа утра у себя на даче был арестован главком сухопутных войск Валентин Варенников^[28]. Рано утром 23 августа Ельцин приехал в Кремль к Горбачёву. Ельцин потребовал от Президента СССР производить любые кадровые изменения только по согласованию с российским президентом. Горбачёв обещал «подумать» по поводу отмены своих указов. Но Ельцин заявил, что он не уйдёт из кабинета Президента СССР, пока Моисеев и Шебаршин не будут смещены. Ельцин тут же продиктовал Горбачеву и кандидатуры новых «силовых» министров и министра иностранных дел Союза^[150]. Под давлением Ельцина Горбачёв отменил свои назначения, объяснив их тем, что не успел разобраться в ситуации. Министром обороны СССР был назначен Е. Шапошников — маршал авиации, отказавшийся 19 августа 1991 г. подчиняться приказам Д. Язова, председателем КГБ СССР — В. Бакатин, министром внутренних дел СССР Ельцин предложил назначить генерала армии В. Баранникова, который уже исполнял обязанности министра внутренних дел РСФСР и считался доверенным лицом Ельцина, министром иностранных дел СССР был назначен Б. Панкин, посол в Чехословакии, отказавшийся признать ГКЧП^[165]^[166]. Данные назначения были внесены на рассмотрение Верховного Совета СССР. Касаясь этих кадровых перемен, А. С. Черняев писал: «Потом М. С. согласовывал с Ельциным все последующие назначения».

Утром 23 августа Михаил Горбачев был приглашен Б. Ельциным и Р. Хасбулатовым в Белый дом на шедшую здесь уже второй день внеочередную сессию Верховного Совета РСФСР. Когда Горбачев подъехал к Белому дому, у входа его встретила толпа, настроенная явно недоброжелательно. Раздавались громкие возгласы: «В отставку! В отставку!» Горбачеву была предоставлена трибуна для выступления, и его встреча с народными депутатами России транслировалась по телевидению в прямом эфире^[166].

В 13.00 в Белом доме началась сессия Верховного Совета РСФСР. Заседание было очень важным. Ельцин и Верховный Совет РСФСР были триумфаторами. Горбачев фактически оказался в положении ответчика. Депутаты Верховного Совета РСФСР требовали от Президента СССР, Генсека ЦК КПСС Горбачева распустить КПСС, запретить социализм. Ельцин потребовал у Горбачёва осудить КПСС, но, встретившись с его сопротивлением, подписал указ о приостановлении деятельности КП РСФСР на том основании, что она поддержала ГКЧП^[167]^[168]. Историк Рой Медведев так описывал это заседание:

Горбачеву была предоставлена трибуна для выступления, и его встреча с народными депутатами России транслировалась по телевидению в прямом эфире. Эта передача оставила у большинства граждан страны тягостное впечатление, хотя и по разным причинам. Речь Горбачева была не слишком связной, она часто прерывалась, а вскоре превратилась в унизительный допрос, руководимый лично Ельциным. Сначала Ельцин попытался вынудить Горбачева публично утвердить все указы, которые были подписаны Президентом России 19 — 21 августа, в которых тот брал на себя функции союзного президента. Но Горбачев ещё не успел все эти указы даже прочесть. «Борис Николаевич, — взмолился он, — мы же не договаривались все сразу выдавать, все секреты». "Это не секрет, — возразил Ельцин, — это серьёзно. Специально подготовлен целый блок, Михаил Сергеевич, — «Указы и постановления, принятые в осажденном Доме Советов». Так и называется. Мы вам вручаем!« (Бурные аплодисменты, шум, свист, выкрики, смех в зале.)». Затем Ельцин вручил Горбачеву текст какой-то стенограммы и заставил Президента СССР зачитать этот текст всему залу, объявив, что это протокол заседания Кабинета министров СССР с объявлением поддержки ГКЧП. Между тем заседание Кабинета министров СССР 19 августа проходило в неполном составе, это заседание не стенографировалось, и правительство не принимало никаких решений в поддержку ГКЧП, хотя и приняло к сведению информацию премьера В. Павлова о введении в стране чрезвычайного положения. Вероятно, это была запись одного из министров. Через несколько минут Ельцин снова прервал Горбачева и обратился к депутатам Верховного Совета: «Товарищи, для разрядки. Разрешите подписать указ о приостановлении деятельности Российской компартии…» (В зале овация, выкрики «Браво!», «Ура!».) Горбачев только испуганно восклицал: «Борис Николаевич… Борис Николаевич». Но Ельцин, явно куражась, громко произнес: «Я подписываю. Указ подписан». В зале снова звучали крики «Ура!» и «Браво!»^[153].

Итальянский журналист Джульетто Кьеза, который много писал о Горбачеве и симпатизировал ему, описывал события в зале заседаний Верховного Совета РСФСР так:

«Полтора часа очень жесткого и вызывающего сожаление противостояния показались в большей степени процессом против законного президента, чем его возвращением к власти. Горбачев сделал все, чтобы показать существование тандема Горбачев — Ельцин, но Борис Николаевич буквально поджигает почву под его ногами при каждом шаге, начиная с первых ответов Горбачева на вопросы депутатов. Но это было только началом невероятного, небывалого зрелища, которое всем следовало бы хорошенько осмыслить. „Не думаете ли вы, — напирает один из депутатов, — что социализм необходимо в СССР запретить, а Коммунистическую партию распустить, поскольку это преступная организация?“ Президент встает на дыбы: „Но ведь это вариант крестового похода… Социализм — это убеждение, а мы с вами провозгласили право на свободу мнений и плюрализм. Никто не имеет права поставить под сомнение эту свободу. Это было бы введением ещё одной утопии и охотой за ведьмами“. Он пытается сдержать себя: „В Коммунистической партии миллионы честных людей, которых нельзя объединить с путчистами“. Но Ельцин подписывает указ о прекращении деятельности Компартии и объявляет о том, что здание Центрального Комитета КПСС опечатано. Призыв к „единству демократических сил“, с которым Горбачев чуть ранее обратился к залу, и его предложение „не преподносить подарка консервативным силам“ падают как в пустоту. Победители хотят получить все».

23 августа над Кремлём, помимо государственного флага СССР, стал развеваться исторический бело-сине-красный российский флаг.

23 августа с утра у здания московского уголовного розыска на Петровке проходил митинг. Участники митинга настаивали на назначении генерала МВД Комиссарова начальником ГУВД Москвы. В тот же день из Лефортовской тюрьмы были освобождены Валерия Новодворская и Владимир Данилов, арестованные в мае 1991 года ^[169].

23 августа возле зданий ЦК КПСС на Старой площади скопились толпы москвичей. Перед зданием ЦК устроен митинг, возникла угроза стихийного захвата и разгрома зданий ЦК. Демонстранты водрузили российский триколор на здание ЦК КПСС на Старой площади^[170]. Бойцы из отрядов охраны Дома Советов оцепили здание во избежание возможных эксцессов. Около 15 часов присутствовавшие граждане организовали «коридор позора», сквозь который были вынуждены, покидая здание, пройти все партаппаратчики. Народ скандировал: «Позор!», «Сволочи!», «Убирайтесь!»^[169].

По распоряжению мэра Москвы Г. Х. Попова здания ЦК и МГК КПСС были опечатаны и их деятельность была заблокирована. Около 15 часов органы КГБ и милиции завершили оцепление всех зданий ЦК КПСС, ЦК КП РСФСР, КПК, МГК, а также зданий КГБ СССР^[150]. В тот же день в Москве были закрыты и опечатаны все райкомы КПСС. Вспоминает начальник Московского управления КГБ СССР Евгений Савостьянов:

— я знаю с точностью до минуты, когда была высшая точка моей жизни.
— Когда?!
— В 14 часов 15 минут 23 августа 1991 года. В эту минуту я нажал кнопку в рубке радиотрансляции системы гражданской обороны в здании ЦК КПСС и объявил о закрытии ЦК КПСС и о том, что даю 45 минут на эвакуацию персонала, после чего арестую всех оставшихся в здании. И всё ЦК разбежалось! За 45 минут^[171]

Мэр Москвы Гавриил Попов сравнивал захват зданий ЦК КПСС с взятием Зимнего дворца в 1917 году^[166].

Свершилось. Я знал, что это удар. Изгнания из зданий КПСС уже не переживёт. Как и при взятии Зимнего дворца в 1917 году, взятие ЦК КПСС обошлось без жертв. Но, в отличие от 1917 года, не было ни залпов орудий, ни выстрелов. Это имело огромное значение для будущего. Закладывался фундамент российской демократии, нельзя было, чтобы в него попала хотя бы капля крови.
В эти минуты я понял: дело сделано. Величайшее событие конца XX века свершилось. Эксперимент с государственным тоталитарным социализмом закончен. Что бы ни было потом, сколько бы лет ни занял процесс, как бы ни было противоречиво развитие — начинается отсчёт новой эпохи.

Были закрыты и опечатаны здания ЦК КПСС, обкомов, райкомов, партийных архивов и др. Вскоре Ельцин запретил деятельность КПСС на территории РСФСР. С 23 августа 1991 г. КПСС перестала существовать как правящая, государственная структура. Одновременно по указу Президента РСФСР был временно закрыт выпуск газет «Правда», «Советская Россия», «Гласность», «Рабочая трибуна», «Московская правда», «Ленинское знамя» как изданий КПСС.

В то время, когда работники аппарата ЦК покидали здание ЦК КПСС, ненависть к ним толпы достигла крайнего предела. А. С. Черняев вспоминал:

«Наглядным и концентрированным выражением этой ненависти была акция на Старой площади и прилегающих к зданиям ЦК КПСС улицах 23 августа 1991 г. Правда, она была адресована уже перестроечной номенклатуре, тем не менее воспринималась как „то же начальство“, к тому же опозоренное только что провалившимся путчем. Это акция — целое публичное представление по изгнанию сотрудников ЦК из их помещений — была, конечно, заранее организована ельцинской московской властью, но эмоции толпы были неподдельными. Сквозь узкий проход между шпалерами тысяч людей шли, бежали сотрудники аппарата ЦК, в основном рядовые — секретарши, машинистки, обслуга, референты, инструкторы. Их оплёвывали, кидали в них разные предметы, оскорбляли, освистывали, улюлюкали. И если бы не заблаговременно (!) приглашенная в большом количестве милиция, могли бы случиться и расправы»

Находившимся на площади сотрудникам милиции с трудом удалось спасти от расправы секретаря МГК Ю. Прокофьева. Толпа на площади ожесточалась. Угроза погрома возникла и для здания КГБ на площади Дзержинского. Успокоили возбужденную толпу только Ельцин и Руцкой, которым пришлось, прервав дела в Белом доме, прибыть на Старую площадь и на площадь Дзержинского с группой наиболее известных депутатов Верховного Совета РСФСР и СССР из числа демократов. Толпа людей вокруг здания ЦК КПСС не расходилась и ночью. Только 24 августа, после призывов к спокойствию, прозвучавших по телевидению и радио, эмоции в центре Москвы стали стихать.

Представитель Моссовета Александр Музыкантский писал об этих событиях:

Главная задача, которую решали при полной поддержке президента Бориса Ельцина в те дни Гавриил Попов и Юрий Лужков, — не допустить погромов, в буквальном смысле спасти город. Я мотался по стихийным митингам, выступал перед разгоряченной толпой. Со мной были многие ребята из «Демократической России», из «Московского объединения избирателей», те, кто мужественно проявил себя в дни путча. Иногда нас слушали, иногда нет.
Приехав на один из митингов, я совершенно неожиданно для себя встретил там Геннадия Хазанова, который выступал с кузова грузовика. Замечательный мастер, он с трудом пытался овладеть вниманием. Рассказывал какие-то байки, удачно реагировал на выкрики из толпы. (Помню, как он, приняв классическую руководящую позу, провозглашал: «Ну нету у меня для вас броневика, нету, вот только грузовик подогнали».) И напряжение постепенно начинало спадать, готовая к буйству и погромам толпа превращалась в аудиторию, слушающую мастера. Подобных случаев в те дни по всему городу были сотни. И самого страшного удалось избежать^[149].

23 августа на здании ЦК Всесоюзного Ленинского Коммунистического Союза Молодежи около Политехнического музея красный советский флаг сменен на трехцветный российский^[169].

23 августа подписан и опубликован Указ Президента РСФСР Б. Н. Ельцина «Об обеспечении экономической основы суверенитета РСФСР», предусматривавший передачу РСФСР всех предприятий и организаций союзного значения, находившихся на её территории, за исключением тех, управление которыми передано по российским законам органам СССР.

24 августа 1991 года в Москве на панихиде на Манежной площади в честь трёх погибших защитников Белого дома и в траурной процессии приняло участие около 300.000 граждан^[172]. На траурном митинге выступали Б. Ельцин и другие руководители Российской Федерации, руководители мэрии Москвы, народные депутаты СССР и РСФСР, общественные деятели. М. Горбачев воздержался от непосредственного участия в мероприятиях, одновременно издав указ о присвоении трём погибшим москвичам звания Героев Советского Союза.
После сноса памятника Дзержинскому на Лубянской площади в Москве началась своеобразная кампания по сносу памятников. Были демонтированы памятники Свердлову на площади Революции, Калинину на Воздвиженке, в метро, на одноимённой станции, был снят бюст Свердлова. Несколько сотен человек пытались демонтировать памятник Ленину на Октябрьской площади и К. Марксу на Театральной, но, в силу их габаритов, этого сделать не удалось (их расписали разными лозунгами). Прибывшие на места депутаты Моссовета пообещали, что решение по этому вопросу будет принято Моссоветом в понедельник^[113]^[169].

24 августа, в связи с участием членов Кабинета Министров СССР в деятельности ГКЧП, Совет Министров РСФСР во главе с И. С. Силаевым предложил Президенту СССР М. С. Горбачёву расформировать союзное правительство. Правительство РСФСР отказывалось выполнять распоряжения союзного правительства до формирования его нового состава. Совет Министров РСФСР объявил, что возлагает на себя руководство министерствами и ведомствами СССР, подведомственными им объединениями, предприятиями и организациями, расположенными на территории РСФСР. Должностным лицам министерств и ведомств СССР было указано руководствоваться в своей деятельности решениями Совета Министров РСФСР и указаниями уполномоченных членов Правительства РСФСР^[173]. Это было нарушением действующей Конституции СССР.

М. С. Горбачев вынужден был поставить перед Верховным Советом СССР вопрос о доверии правительству СССР и в этот же день, 24 августа, распустил Кабинет Министров СССР.

24 августа 1991 года, в значительной степени под давлением Г. Х. Попова и Ю. М. Лужкова, приглашенных в Кремль к генсеку, М. С. Горбачёв сложил с себя полномочия Генерального секретаря ЦК КПСС и предложил ЦК КПСС самораспуститься^[174]. В заявлении по этому поводу говорилось:

Секретариат, Политбюро ЦК КПСС не выступили против государственного переворота. Центральный Комитет не сумел занять решительную позицию осуждения и противодействия, не поднял коммунистов на борьбу против попрания конституционной законности. Среди заговорщиков оказались члены партийного руководства, ряд партийных комитетов и средств массовой информации поддержал действия государственных преступников. Это поставило коммунистов в сложное положение.
Многие члены партии отказались сотрудничать с заговорщиками, осудили переворот и включились в борьбу против него. Никто не имеет морального права огульно обвинять всех коммунистов, и я, как Президент, считаю себя обязанным защитить их как граждан от необоснованных обвинений.
В этой обстановке ЦК КПСС должен принять трудное, но честное решение о самороспуске. Судьбу республиканских компартий и местных партийных организаций определят они сами.
Не считаю для себя возможным дальнейшее выполнение функций Генерального секретаря ЦК КПСС и слагаю соответствующие полномочия.
Верю, что демократически настроенные коммунисты, сохранившие верность конституционной законности, курсу на обновление общества, выступят за создание на новой основе партии, способной вместе со всеми прогрессивными силами активно включиться в продолжение коренных демократических преобразований в интересах людей труда^[175].

Первый мэр Москвы Гавриил Попов рассказывал о встрече с Горбачевым:

…Я с Лужковым у Горбачева в Кремле. Я настаиваю на отказе Горбачева от поста генсека, от ЦК и вообще от КПСС. Горбачев колеблется. Но когда с присущим ему напором в беседу включился Лужков — Горбачев явно переменился. От Лужкова он не ожидал того, что готов был услышать от таких, как я^[176].

Горбачев, вспоминая о решении покинуть пост генерального секретаря КПСС, отметил, что оно далось ему очень сложно:

«Ситуация тогда выглядела так. И надо было даже таким способом, прямо скажем, тяжелым и для меня, и для всех, реагировать… По сути дела, начала раскалываться страна, и партия, и все. И дело, так сказать, могло вернуться в гражданскую войну»

— рассказывал бывший генсек ЦК КПСС. Вместе с Г. Х. Поповым и Ю. М. Лужковым в обсуждении вопроса об отставке Горбачева с поста генсека приняли участие И. С. Силаев, В. В. Бакатин, В. Н. Игнатенко и В. А. Медведев. Позднее к ним присоединился и А. С. Черняев^[177]^[178].

Сложившаяся ситуация и «отречение» Горбачева от партии вызвали шок у секретарей ЦК. Горбачев «покинул партию в самом критическом её положении. Я не могу его понять ни с человеческой, ни с политической точки зрения», — писал Е. К. Лигачев, немало сделавший в 1985 г. для избрания Михаила Горбачева генеральным секретарем ЦК КПСС. «Вспоминаю, как был шокирован Ивашко, Строев, Гиренко, Семенова, Купцов — все, кто пришел, заявлением Горбачева об отставке. Каждого охватило чувство возмущения и негодования», — вспоминал секретарь ЦК КПСС П. К. Лучинский^[178].

Կաղապար:Нет АИ 2

24 августа последовали ещё два очень важных постановления. Первым из них Президент РСФСР Ельцин распорядился «передать архивы центрального аппарата КГБ СССР и его управлений в республиках в составе РСФСР, краях, областях, городах Москве и Ленинграде в ведение архивных органов РСФСР», вторым — «передать в ведение… КГБ РСФСР все виды правительственной связи (телефонной и документального шифрования), действующие на территории СССР»^[177].

25 августа 1991 года Ельцин издаёт указ, на основании которого всё принадлежащее КПСС и КП РСФСР недвижимое и движимое имущество, включая денежные и валютные счета, становились государственной собственностью РСФСР^[179].

25 августа последовало распоряжение: «Предоставить право Государственному комитету РСФСР по управлению государственным имуществом… принять на баланс Комитета нежилые помещения, здания и сооружения, занимаемые в г. Москве Кабинетом министров СССР, министерствами, ведомствами и организациями СССР»^[180] И это было нарушением закона.

25 августа, задним числом и без соответствующего постановления Совета Федерации, Верховный Совет СССР одобрил отставку уже отставленного B.C. Павлова, мотивируя это тем, что Прокуратурой СССР против него было возбуждено «уголовное дело за участие в антиконституционном заговоре»^[181]. Эта мотивировка не имела под собой никаких оснований, во – первых, потому, что подобное дело было возбуждено только 28 августа, а во – вторых, не Генеральной прокуратурой СССР, как того требовал закон, а Генеральной прокуратурой РСФСР.

Днем 25 августа по инициативе Демократического Союза состоялся митинг на Лубянской площади. Участники митинга требовали упразднения КГБ. В ходе митинга один из его участников залил красной краской мемориальную доску с изображением Юрия Андропова^[113].

Крючков написал письмо Горбачёву, в котором ещё раз заявил, что ГКЧП не планировало его отстранять от должности президента СССР:

Михаил Сергеевич! Когда всё это задумывалось, то забота была одна — как-то помочь стране. Что касается Вас, то никто не мыслил разрыва с Вами<…>Было заявлено, что в случае начала противостояния с населением, операции немедленно приостанавливаются. Никакого кровопролития. Трагический случай произошёл во время проезда дежурной военной машины «БМП» по Садовому кольцу. Это подтвердит следствие. К Вам поехали с твёрдым намерением доложить и прекращать операцию.

Верховный Совет Белорусской ССР приостанавливает деятельность Компартии Белоруссии^[182](данное решение будет отменено в феврале 1993 года).

Днём 26 августа в Москве на Манежной площади планировался митинг движения «Демократическая Россия». Однако как сообщил председатель московской организации этого движения, народный депутат СССР И. Заславский, было принято решение отложить митинг, чтобы дать возможность сессии Верховного Совета СССР спокойно приступить к работе. В случае если ход сессии мог потребовать продемонстрировать членам Верховного Совета СССР позицию москвичей, движение Демократическая Россия планировало оперативно созвать его.

26 августа открылась внеочередная сессия Верховного Совета СССР^[183]. Принимается решение о созыве Съезда народных депутатов СССР^[184]. Олег Мороз так описывал сессию Верховного Совета СССР:

Чрезвычайная сессия Верховного Совета СССР открылась 26 августа, по горячим следам путча. Попытавшись захватить власть, гэкачеписты рассчитывали, что союзный парламент на своем ближайшем заседании узаконит их властвование. Я думаю, у них были достаточные основания для такой надежды. Но вот ведь, как обернулось дело: этим же самым людям − членам ВС, которые, надо полагать, вполне могли одобрить авантюру Янаева и Ко, − приходилось теперь приспосабливаться к новым обстоятельствам, определять свое отношение к новой, совершенно неожиданной для них реальности. Открывший сессию председатель Совета Союза Иван Лаптев начал свою речь словами покаяния: − Кроме горя и боли, я испытываю великое чувство стыда. Здесь, в центре великого государства, кучка авантюристов нагло попирала надежды людей на закон и законность, на демократическое свободное развитие. А мы, Верховный Совет страны, его Президиум − первые гаранты законности − сделали вид, что нас это касается мало.
С покаянными словами выступил и Горбачев. Покаялся он в том, что проявил «либерализм и снисходительность» к тем, кто в предавгустовские дни выступал с «истеричными», «провокационными» заявлениями в печати, на пленумах ЦК КПСС, открыто саботировал многие «перестроечные решения» и тем самым готовил почву для переворота. Президент вновь выразил «безграничную благодарность сотням тысяч москвичей, которые вышли на улицы, бесстрашно глядя в дула автоматов и пушечные стволы, отстояли свободу и законность», вновь особо отметил «огромную роль», которую «сыграли в организации срыва и разгрома переворота Борис Николаевич Ельцин, парламент России, жители Ленинграда, Киева и их руководители, позиция народов других республик».
Вслед за этим Горбачев перешел к тому, что более всего его волновало все последние месяцы, но что теперь предстало совсем в новом свете.− Самое важное, − сказал он, − немедленное возобновление ново-огаревского процесса и работы над подписанием Союзного договора. Он должен быть скорректирован с учётом тех горьких реалий, которые породил путч…. Следующая важная мера, которую Горбачев предложил уже в конце своего выступления − «немедленно после подписания Союзного договора нужно начинать предвыборную кампанию по выборам всех союзных органов законодательной и исполнительной власти, включая президента СССР».

Помимо прочего, этим Горбачев как бы хотел сказатьԿաղապար:Обтекаемое выражение, что он вовсе не держится за президентское кресло и отдает свою судьбу на волю народа (только что он покинул кресло генсека)Կաղապար:Нет АИ. Собственно говоря, несколько позже он заявил об этом открытым текстом − пообещал уйти в отставку, если не удастся сохранить Союз как единое государство.

28 августа Верховный Совет СССР утвердил отставку премьер-министра Валентина Павлова^[185], тем самым отправил правительство в отставку^{[комм.- 4]}. Затем, уже бывшему Кабинету Министров союзный парламент выразил недоверие, а его функции были возложены на не предусмотренный Конституцией СССР Комитет по оперативному управлению народным хозяйством^[186]. В этот же день произошёл и роспуск коллегии КГБ СССР^[187]. Затем, в начале сентября вместо Коллегии КГБ СССР будет создан Координационный совет в составе председателей республиканских КГБ, председателей которых стали назначать руководители самих республик.

28 августа — руководство РСФСР объявило, что Россия устанавливает свой контроль над Государственным банком СССР и Внешэкономбанком СССРԿաղապար:Нет АИ.

29 августа Верховный Совет СССР приостанавливает деятельность КПСС на всей территории СССР. С согласия парламентариев, по делу ГКЧП был арестован Председатель Верховного Совета СССР Анатолий Лукьянов^[53]^[188]. Также союзный парламент по представлению Горбачёва утвердил новых силовых министров: председателем КГБ стал бывший глава МВД СССР Вадим Бакатин, министром обороны стал главком ВВС Евгений Шапошников, а министром внутренних дел СССР стал глава МВД РСФСР Виктор Баранников^[189] и в то же время не рассмотрел вопрос об утверждении Бориса Панкина на посту министра иностранных дел^[190]^[191]^[192].

29 августа Горбачев вслед за Ельциным упразднил военно-политические органы в армии, МВД и КГБ СССРԿաղապար:Нет АИ.

Կաղապար:Нет АИ 2

30 августа Президиум Верховного Совета Украины запретил деятельность Компартии Украины^[193].

30 августа 1991 года В СССР было объявлено о деполитизации КГБ, а также армии и органов правопорядка^[194].

В конце августа — начале сентября 1991 года Президент СССР М. С. Горбачёв утрачивает почти все рычаги исполнительной власти, теряет контроль над экономикой, радио и телевидением, правительственной связью^[177]^[195]. После путча власть Президента СССР стала во многом иллюзорной, политическая инициатива теперь полностью находилась в руках Ельцина, сделавшего ставку на ликвидацию союзного центра в лице Горбачева^[178]. Ельцин предпринял ряд шагов, направленных на овладение союзными структурами посредством подчинения их российским. Во все союзные органы, в министерства и ведомства были направлены представители российского правительства с неограниченными функциями. Деятельность союзных органов оказалась практически парализованной^[196]. Б. Ельцин продолжал подписывать приказы, благодаря которым полюс власти перемещался в его сторону. Он, например, сделал подведомственным ему все местное управление на территории России. Это подразумевало, что в будущем именно он будет назначать руководящих лиц, смещать их с должности, они же будут отчитываться перед ним, а не перед союзным центром^[197]. Бывший помощник Горбачева по экономике Олег Ожерельев так описывал ситуацию после августовского путча 1991 года:

С 1989 года Ельцин последовательно вносил свою лепту в развал Советского Союза. А в 1991-м он воспользовался ГКЧП и тут же вывел из подчинения Горбачева армию и КГБ. На предприятия ушла директива не выполнять указаний министерств и ведомств СССР. Аналогичный приказ был спущен в различные структуры регионов РСФСР.^[198]

После августовских событий 1991 года начался «парад независимостей» союзных республик. В августе — сентябре 1991 года независимость объявили Украина, Беларусь, Молдавия, Грузия, Азербайджан, Узбекистан, Киргизия, Таджикистан, Армения (то есть почти все республики СССР, кроме РСФСР, Казахстана и Туркмении).

Горбачев понимал, что единственный шанс удержать страну — скорейшее заключение Союзного договора. Сделать это было уже чрезвычайно трудно: после путча республики уже не считали себя связанными договоренностями с центром^[178].

1 сентября 1991 года состоялось совещание Президента СССР Горбачева с руководителями союзных республик. Было составлено «Заявление Президента СССР и руководителей десяти республик», в котором намечались меры для предотвращения распада СССР^[199].

2 — 5 сентября 1991 года состоялся V внеочередной Съезд народных депутатов СССР. 2 сентября на внеочередном пятом Съезде народных депутатов СССР Н. А. Назарбаев по уполномочию Президента СССР зачитал Заявление Президента СССР и высших руководителей союзных республик.

Заседание открыл Лаптев (председатель Совета Союза). Назарбаев огласил Заявление, подготовленное накануне Горбачевым вместе с руководителями республик. Выступавшие от республик в основном одобрили Заявление. Большинство ораторов выступили за то, чтобы Президент продолжал выполнять свои функции. Съезд продолжался в сравнительно деловом духе, но было несколько крайних, истеричных выступлений против Горбачева (Журавлев, Карякин и др.).
При конкретном рассмотрении порядка формирования Верховного Совета дважды не добрали 2/3 голосов. Президент предупредил, что придется прекращать работу Съезда, раз он не в состоянии принять решение о правительстве. Ещё одно голосование дало положительный результат. Съезд закончил свою работу.
В конце Собчак предложил провести перезахоронение тела Ленина, но Президент отвел обсуждение этого вопроса, сказав, что его может рассмотреть Верховный Совет.
«Известия», Московский вечерний выпуск, 1991, 2 сентября.

5 сентября внеочередной пятый Съезд народных депутатов СССР завершил свою работу. Принято постановление «О мерах, вытекающих из совместного заявления Президента СССР и высших руководителей союзных республик и решений внеочередной сессии Верховного Совета СССР». Меры, предложенные в Заявлении, были в основном одобрены. Принят Закон СССР «Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период». Тем самым Съезд фактически принял решение о самороспуске. В заключительном слове М. С. Горбачев отметил: «Съезд принял оптимальные для данного момента решения».
В Политбюро ЦК КПСС… с. 701—702.

Съезд принял «Декларацию прав и свобод человека»^[200], объявил переходный период для формирования новой системы государственных отношений, подготовки и подписания Договора о Союзе Суверенных Государств. Из принятых на Съезде документов следовало, что действие Конституции СССР приостанавливалось. Страна входила в состояние переходного периода, который должен был закончиться с принятием новой Конституции и выборами новых органов власти. Руководители Союза и союзных республик объявили переходный период для принятия новой Конституции и для подготовки и подписания договора о Союзе Суверенных Государств (ССГ), заявили о создании Государственного совета в составе Президента СССР и высших должностных лиц 10 республик^[201].
V внеочередной Съезд народных депутатов СССР принял два акта — закон «Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период»^[202] и постановление «О мерах, вытекающих из совместного заявления Президента СССР и высших руководителей союзных республик и решений внеочередной сессии Верховного Совета СССР»^[203].

Съезд освободил от обязанностей Председателя Верховного Совета СССР А. И. Лукьянова и Вице-президента СССР Г. И. Янаева. Согласно закону в переходный период Верховный Совет СССР являлся высшим представительным органом власти Союза ССР, состоящим из двух самостоятельных палат: Совета Республик и Совета Союза. Упразднялась должность Председателя Верховного Совета СССР и Президиум Верховного Совета СССР. Сам Верховный Совет СССР реорганизовывался, и вместо высшего законодательного органа он превращался в совещательный аморфный орган с неясным составом и функциями. Вместо правительства СССР был создан временный орган — Межреспубликанский экономический комитет, в котором республики были представлены на паритетных началах. Пост Президента СССР сохранялся, и его должен был по-прежнему занимать Михаил Горбачев. Но его полномочия ослаблялись созданием Государственного Совета СССР, в который должны были войти главные лица десяти союзных республик. Горбачев был только председателем этого Совета и имел в нём один голос. Упразднялась должность вице-президента СССР. В соответствии со статьёй 4 Закона СССР № 2392-I «Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период», Государственный Совет СССР должен был избрать из своих членов временно исполняющего обязанности Президента СССР. Решение подлежало утверждению в течение трёх дней Верховным Советом СССР^[204]. Однако этого сделано не было.

Под давлением Президентов СССР и РСФСР и их сторонников 5 сентября 1991 года Съезд постановил прекратить деятельность Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР, то есть фактически распустил высшие органы государственной власти СССР^[82].

5 сентября 1991 — Органы государственной безопасности большинства субъектов РСФСР, ранее находившиеся в прямом подчинении КГБ СССР, переданы в ведение КГБ РСФСР.

5 сентября 1991 г. Владимир Ивашко собрал остатки Секретариата ЦК КПСС, чтобы принять формальное решение о роспуске аппарата ЦК КПСС и всех партийных органов, — «считаясь с реальностью». Без работы остались около 170 тысяч профессиональных работников партийного аппарата, которые нуждались в помощи и трудоустройстве. Для этих целей была создана ликвидационная комиссия во главе с Валентином Купцовым, которая получила несколько помещений на улице Куйбышева и на Старой площади и разрешение работать до 10 ноября 1991 г.

6 сентября на первом заседании Госсовета была признана независимость Латвии, Литвы, Эстонии. В том же месяце депутаты от РСФСР и других республик были отозваны из Верховного Совета СССР, председатель которого, А. И. Лукьянов, также был арестован за поддержку ГКЧП. Союзные структуры власти и управления фактически перестали существовать^[82].

Как писал историк Р. А. Медведев, вскоре после съезда, когда никакой новой системы органов власти ни в СССР, ни в РСФСР ещё не было создано, Ельцин принял решение уехать на отдых в Сочи. Он вернулся в Москву только в октябре. Это решение Президента России вызвало недоумение и протесты в его собственном окружении: как можно отдыхать, когда надо реализовать одержанную над путчистами и Горбачевым победу? Но Ельцину нужно было оценить и понять свое новое положение в стране и соответственно выработать свою линию поведения.

Конкретизация новой политической и экономической линии российского руководства началась сразу после кризиса 19-21 августа 1991 г. В начале сентября на госдаче в Архангельском (Подмосковье) по инициативе Г. Э. Бурбулиса над стратегией и тактикой правительства начали работать Е. Т. Гайдар, В. М. Машиц, А. А. Нечаев, А. А. Головков, К. Г. Кагаловский, А. П. Вавилов; позже к ним присоединились Е. Г. Ясин и Л. М. Григорьев. В обсуждении и подготовке материалов в различных формах участвовали А. Б. Чубайс, В. И. Данилов-Данильян, П. О. Авен, Б. Г. Салтыков, С. Ю. Глазьев, М. Н. Полторанин, В. А. Махарадзе, А. В. Козырев, Н. В. Федоров, С. М. Шахрай. Идеология будущих преобразований нашла отражение в двух концептуальных документах. Первый имел название «Стратегия России в переходный период» (известен также как «Меморандум Бурбулиса»), и второй — «Ближайшие экономические перспективы России». В последовавших за «Стратегией…» и «Перспективами» документах были определены основные направления послеавгустовского политического курса. Анализ событий сентября — декабря 1991 г. свидетельствует о том, что в своей практической деятельности российские лидеры руководствовались сформулированными в них идеями.

11 сентября 1991 г. Б. Н. Ельцин подписал указ «О роли Совета министров РСФСР в системе исполнительной власти Российской федерации», который был направлен на то, чтобы взять под полный контроль власть на местах.

12 сентября 1991 года Президент РСФСР Б. Ельцин издал распоряжение, согласно которому приостановлена деятельность на территории России союзных министерств угольной, нефтяной и газовой промышленности, атомной энергетики, а также концернов «Газпром» и «Нефтегазстрой». Находящиеся в их распоряжении объединения, предприятия и организации со всем имуществом передаются в ведение министерства топлива и энергетики РСФСР.

16 сентября состоялось заседание Государственного Совета, на которое был вынесен вопрос о дальнейшей судьбе союзных республик. Представители Азербайджана, Белоруссии, Казахстана, Кыргызстана, России, Таджикистана, Туркмении и Украины высказались за сохранение Союза. В связи с этим был рассмотрен проект Договора об экономическом сообществе.

18 сентября «Договор об Экономическом сообществе» был подписан восемью республиками, после чего началось формирование новых союзных структур власти.

«Горбачёву, — вспоминал Г. Х. Шахназаров, — удалось убедить Ельцина в желательности возобновления новоогаревских встреч. Но согласие было дано только при том условии, что будет подготовлен новый проект Договора с установкой уже не на федерацию, а на конфедерацию… Персонально Ельцин поручил заняться этим Г. Э. Бурбулису, С. М. Шахраю и С. Станкевичу».

"Теперь, — писал Г. Х. Шахназаров, — уже Шахрай сам позвонил мне, и я предложил встретиться… Такая встреча состоялась у меня в кабинете… мы условились, что ельцинская команда подготовит свой вариант… Спустя неделю мы получили такой документ. Зачитав его, я понял, что никакого Союза в Белом доме оставлять не собирались. Это было примерно то, что потом получило название «Содружество Независимых государств».

24 сентября 1991 года Госсекретарь РСФСР Г. Э. Бурбулис лично передал Б. Н. Ельцину аналитическую записку («Стратегия России в переходный период», известную как «меморандум Бурбулиса») о целях и задачах развития отношений с Союзным руководством и нецелесообразности заключения нового Союзного договора. 1 октября 1991 г. российский проект — «Стратегия России в переходный период» («Меморандум Бурбулиса»), был представлен. Его главной мыслью было превращение РСФСР в независимое государство, которое станет на международной арене единственным наследником Советского Союза. Расчёт был на то, что Российская Федерация, обладая богатыми ресурсами и военной мощью, привлечет к себе другие республики и сможет вступить в интеграционные отношения с ними на благоприятных для себя условиях.

27-28 сентября 1991 года прошёл XXII Чрезвычайный съезд ВЛКСМ, который объявил историческую роль советского Комсомола исчерпанной и заявил о самороспуске всесоюзной коммунистической молодёжной организации^[205]^[206].

30 сентября 1991 года по данным ИНТЕРФАКС. Госсекретарь РСФСР Геннадий Бурбулис на встрече с российскими парламентариями проинформировал их, что в среду утром вылетает к президенту республики, «чтобы 2-3 дня поработать с ним над вопросами, которые нас волнуют». Госсекретарь высказал убеждение в том, что «пусть и не по своей вине, но Российская Федерация обязана сегодня заявить о своей независимости». Вместе с тем он подчеркнул, что РСФСР должна сделать это «не наивно», а провозгласив себя «правопреемником Союза». Г.Бурбулис критически отозвался о проекте Союзного договора в его прежнем варианте, сохраняющем функции и полномочия Центра. Госсекретарь сообщил, что возникла определённая «юридическая неловкость» в связи с тем, что затянулось определение вопроса о месте КПСС и РКП в политических структурах.

1 октября 1991 года правительство РСФСР устанавливает, что решения союзного Комитета по оперативному управлению народным хозяйством СССР вступают в действие только в случае одобрения их Советом министров РСФСР.

10 октября Президент России Ельцин возвращается после отдыха из Сочи.

11 октября 1991 года Комитет Конституционного надзора СССР выступил с заявлением, в котором говорилось, что «Союз ССР в прежнем его виде фактически прекратил свое существование».

11 октября состоялось заседание Государственного Совета, на котором присутствовал Б. Н. Ельцин. Он одобрил работу над Экономическим соглашением, Продовольственным соглашением и Союзным договором. Но Кравчук заявил, что до 1 декабря, когда на Украине должен был пройти референдум, он ничего сказать не может.

Российское руководство тоже саботировало работу над новым вариантом Союзного договора. «Я, — пишет М. С. Горбачёв, — встретился с Ельциным 2 ноября, считая, что назрел, как говорится, мужской разговор. Ты меняешь политику, уходишь от всех договорённостей. А раз так, теряют смысл и Госсовет, и Экономическое соглашение. Тебе не терпится взять вожжи в свои руки. Раз этого хочется — правь в одиночку… Ельцин доказывал, что менять политику не собирается… На Госсовете 4 ноября я решил продолжить разговор на эти же темы… Ельцин вынужден был дать формальное согласие на то, чтобы завершить доработку текста Союзного договора и парафировать договор на следующем заседании… 14 ноября». Однако разногласия не удалось преодолеть ни на заседании Государственного Совета 14 ноября, ни 25-го.

Президент России Борис Ельцин в книге "Записки президента" описывал события осени 1991 и Ново-Огаревский процесс:

Ударом для Горбачёва стало то, что от ново-огаревского процесса уклонялись одна за другой бывшие союзные республики. Сначала три прибалтийские, но на них, правда, Президент СССР сильно и не рассчитывал. Затем Грузия, Молдова, Армения, Азербайджан… Да и атмосфера на ново-огаревских заседаниях в октябре — ноябре сильно отличалась от той, которая царила на них до путча. Если раньше подавляющее большинство глав республик не смело спорить с Президентом СССР, и даже где-то осуждало меня за «чрезмерный радикализм», то теперь они сами уже бросались на Михаила Сергеевича, не давая мне и рта раскрыть.
Параллельно шёл активный процесс в республиках — с объявлениями государственной независимости, с выборами президентов. Все мечтали поднять свой собственный статус, все хотели стать равноправными членами ООН.

15 октября проходит заседание российского Госсовета. Комментируя его итоги, Ельцин заявил в этот же день в интервью телепрограмме «Вести»: прежде чем приступить к реформам, он собирается «доразрушить» Центр. «Через месяц мы закрываем счета всех министерств, услугами которых мы не пользуемся», — сказал Ельцин.

18 октября президент РСФСР выступил на Всероссийском съезде судей. В этом выступлении уже довольно явственно слышатся наметки того, что прозвучит в его обращении на открывающемся через десять дней V съезде народных депутатов РСФСР. По словам Ельцина, после путча «потребовалось срочно вносить глубокие коррективы в политический курс России»:

Существенно пересмотрена наша позиция в отношении Центра. Раньше мы вынуждены были ориентироваться на затяжное, изматывающее сосуществование с ним и постепенное реформирование. Теперь задача в том, чтобы в скорейшее время демонтировать остатки унитарных имперских структур и создать мобильные и дешевые межреспубликанские структуры.

18 октября 1991 года состоялось последнее заседание Президиума Верховного Совета СССР.

18 октября 1991 года в Москве в Кремле был заключён Договор об Экономическом сообществе, преамбула которого начиналась словами: «Независимые государства, являющиеся и бывшие субъектами Союза Советских Социалистических Республик, безотносительно к их нынешнему статусу…», что означало фактическое признание независимости республик, которые ранее объявили о выходе из Союза. Его подписали лидеры восьми республик (Белорусская ССР, Казахская ССР, РСФСР, Туркменская ССР и объявившие о выходе из СССР Армения, Кыргызстан, Таджикистан, Узбекистан), а также М. С. Горбачёв как президент СССР. Участниками договора признавались свобода выхода из сообщества, частная собственность, свобода предпринимательства и конкуренция. Договором разрешалось введение национальных валют; предполагалось разделение золотого запаса СССР, его алмазного и валютного фондов.

Указом Президента РСФСР от 20 октября 1991 года все формирования Внутренних войск МВД СССР, дислоцированные на территории РСФСР, были приняты под юрисдикцию РСФСР и подчинены республиканскому МВД.

21 октября 1991 года начала работу первая сессия Верховного Совета СССР нового состава^[207]. ВС СССР нового состава формировался союзными республиками на основании Закона СССР «Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период» от 05.09.1991. В формировании Верховного Совета СССР нового состава принимали участие семь союзных республик, некоторые республики (Азербайджана, Молдавия, Украина) отправили лишь наблюдателей, Грузия и Армения вообще не участвовали в формировании Верховного Совета. Верховный Совет состоял из двух самостоятельных палат (Совет Республик и Совет Союза) и заседал с 21 октября по 26 декабря.^[208]^[209]. Верховный Совет СССР нового состава работал немногим более одного месяца, в основном, успев решить организационные вопросы своей деятельности.

22 октября 1991 г. вышло постановление Государственного совета СССР об упразднении союзного КГБ. На его базе было предписано создать Центральную службу разведки (ЦСР) СССР (внешняя разведка, на базе Первого главного управления), Межреспубликанскую службу безопасности (внутренняя безопасность) и Комитет по охране государственной границы)^[210]. КГБ союзных республик переводились «в исключительную юрисдикцию суверенных государств». Окончательно общесоюзная спецслужба была ликвидирована 3 декабря 1991 г.

27 октября 1991 года независимость объявила Туркменская ССР.

28 октября — 2 ноября 1991-го в Москве возобновил работу V Съезд народных депутатов РСФСР. На нём Ельцин выступил с обращением к народу, в котором заявил, что «Россия не допустит возрождения… Центра, стоящего над ней, диктата сверху уже не будет… В России одна власть — российский Съезд и Верховный Совет, российское правительство и российский Президент».
Президент Борис Ельцин 28 октября 1991-го года выступил перед V Съездом народных депутатов, на котором провозгласил курс на радикальные экономические реформы, целью которых был переход от плановой экономики к рыночной. Ельцин выступил с заявлением о начале рыночных реформ, которые в тот момент не вызывали ни на Съезде, ни в стране серьёзных возражений, и о формировании нового состава Правительства, которому придётся заняться этими реформами.

1 ноября 1991 года V Съезд народных депутатов РСФСР утверждает новым государственным флагом России бело-лазорево-алый флаг, внеся поправку в ст. 181 Конституции РСФСР^[211]. За утверждение нового флага проголосовало 750 народных депутатов РСФСР из 865 участвовавших в голосовании^[212]. 1 ноября 1991 года Съезд народных депутатов РСФСР своим постановлением отменил назначенные ранее Верховным Советом РСФСР на 8 декабря 1991 г. выборы глав администраций, сохранив установленный с августа 1991 года порядок назначения на эти должности указами Президента РСФСР Б. Ельцина, принял решение о введении годичного моратория на назначение и проведение новых выборов всех уровней. Также из Конституции были исключены упоминания о социализме и плановой экономике.

6 ноября 1991, Указом Президента РСФСР Бориса Ельцина деятельность КПСС и Коммунистической партии РСФСР на территории РСФСР была запрещена^[213]^[214]. Указ, в частности, констатировал, что «деятельность этих структур носила явный антинародный, антиконституционный характер, была прямо связана с… посягательством на основополагающие, признанные всем международным сообществом права и свободы человека и гражданина». Однако согласно ст. 22 Закона СССР от 9 октября 1990 года «Об общественных объединениях» принятие решения о ликвидации общесоюзной политической партии находилось в компетенции Верховного суда СССР^{[комм.- 5]}.

В начале ноября, по воспоминаниям помощника Горбачева Анатолия Черняева, Минфин РСФСР закрыл счета для вузов союзного подчинения. Тогда же президент России решил сократить штат МИД СССР в десять раз, а заодно закрыть почти 80 союзных министерств. На этом фоне Михаил Горбачев продолжал регулярно шантажировать своей отставкой лидеров союзных республик, похоже, искренне веря в свою незаменимость.

14 ноября 1991 г. Госсовет принял постановление о ликвидации всех министерств и других центральных органов государственного управления СССР с 1 декабря 1991 г.

15 ноября 1991 года Министерству экономики и финансов РСФСР переподчиняются все структуры, подразделения и организации бывшего Министерства финансов СССР. Одновременно прекращается финансирование министерств и ведомств СССР, кроме тех, которым переданы некоторые функции управления Российской Федерации.

15 ноября Генеральному прокурору РСФСР переподчиняются все организации союзной прокуратуры, включая военную прокуратуру.

15 ноября, после формирования нового Правительства РСФСР, Ельцин подписал пакет из десяти президентских указов и правительственных распоряжений, которые намечали конкретные шаги в сторону рыночной экономики. Предполагалось объявить о либерализации цен с 1 декабря 1991 года. Однако затем под давлением других республик ещё формально существовавшего СССР, имевших общую рублёвую зону с Россией, либерализация цен была отложена сначала на 16 декабря 1991 года, а затем на начало января 1992 года^[217].

22 ноября Верховный Совет РСФСР признает Центральный банк России единственным органом денежно-кредитного и валютного регулирования на территории республики. Ему передаются в полное хозяйственное ведение и управление материально-техническая база и иные ресурсы Госбанка СССР.

25 ноября 1991 года состоялась последняя встреча Президента СССР и глав большинства союзных республик в Ново-Огарево. Президент РСФСР Б. Ельцин в своей книге "Записки президента" так описывает это последнее заседание:

Драма наступила 25 ноября, когда в Ново-Огарёве, открывая очередное заседание глав государств, Горбачёв сообщил прессе, что участники встречи собрались для парафирования договора. На самом деле договор ещё не был готов к парафированию, к тому же на встречу не приехали руководитель Украины Кравчук и лидер Азербайджана Муталибов, который, как объяснил Горбачёв, «не прибыл в Ново-Огарево из-за сложной обстановки в республике».
Заявление Горбачёва о парафировании заставило руководителей республик внести коренные поправки в текст договора. Главным образом они касались смещения оставшихся полномочий от центра к республикам. Президент СССР пытался сначала мягко уговаривать, потом стал нервничать, раздражаться. Его слова не помогали, лидеры республик упрямо требовали все большей независимости от центра, ни мягкость, ни настойчивость, ни жёсткость Горбачёва уже ничего не могли сделать с почувствовавшими вкус свободы руководителями союзных республик. Когда Горбачёв в очередной раз попробовал настоять на своей формулировке и снова мы все дружно как один её отвергли, он не выдержал — вскочил из-за стола и выбежал из зала заседаний.
И именно в этот момент, когда на какое-то время в зале наступила тяжёлая, гнетущая тишина, все вдруг поняли: здесь мы собираемся в последний раз. Ново-огаревская эпопея подошла к концу. И в этом направлении движения нет и не будет. Надо искать, придумывать что-то новое.

Вряд ли можно говорить о существовании некоего сговора между Ельциным и Кравчуком. Скорее, руководители двух республик интуитивно понимали необходимость координации и общности усилий, направленных на избавление от опеки центра. Фактически Украина и Россия выступали единым фронтом, заведя осенний раунд переговоров по образованию государства-конфедерации в тупик. Беловежские соглашения лидеров трех славянских республик подвели итог под историей существования Советского Союза^[218].

25 ноября 1991 года Президент РСФСР издал указ «О коммерциализации деятельности предприятий торговли в РСФСР».

26 ноября 1991 года президент РСФСР Ельцин переименовал КГБ РСФСР в Агентство федеральной безопасности РСФСР, чтобы стилистически откреститься от самой аббревиатуры КГБ.

27 ноября 1991 года опубликован Указ Президента РСФСР Б. Н. Ельцина «О реорганизации центральных органов государственного управления РСФСР», по которому свыше 70 союзных министерств и ведомств переводятся под российскую юрисдикцию.

28 ноября 1991 года Президент РСФСР Б. Ельцин подписал закон «О гражданстве РСФСР».

1 декабря 1991 года Украина на референдуме объявила о полной государственной независимости.

3 декабря 1991 года Президент РСФСР Б. Ельцин заявил о признании Россией независимости Украины. В этот же день Президент РСФСР подписал указ «О мерах по либерализации цен».

7 декабря 1991 года Б. Н. Ельцин выступил в Верховном Совете Белоруссии, где сказал: «Старого Союза уже нет, нового Союза тоже пока нет… В резиденции „Вискули“ руководители славянских республик будут обсуждать 4-5 вариантов Союзного договора. Встреча трех руководителей государств, возможно, станет исторической».

8 декабря 1991 года президенты РСФСР, Украины и Председатель Верховного Совета Белоруссии объявили о невозможности создания конфедеративного Союза Суверенных Государств и о прекращении существования СССР; было подписано Беловежское соглашение о создании Содружества независимых государств (СНГ). В заявлении Глав государств Республики Беларусь, РСФСР, Украины говорится:

«Мы, руководители Республики Беларусь, РСФСР, Украины, — отмечая, что переговоры о подготовке нового союзного договора зашли в тупик, объективный процесс выхода республик из Союза СССР и образование независимых государств стал реальным фактом; — констатируя, что недальновидная политика центра привела к глубокому экономическому и политическому кризису, к развалу производства, катастрофическому понижению жизненного уровня практически всех слоев жизни общества;
…заявляем об образовании Содружества независимых государств, о чём сторонами 8 декабря 1991 года подписано соглашение».

Руководители России, Украины, Беларуси (Ельцин, Кравчук, Шушкевич) на встрече в Беловежской пуще объявили:

«С образованием Содружества Независимых Государств Союз Советских Социалистических Республик как субъект международного права и геополитическая реальность прекращает свое существование».^[219]^[220]

10 декабря 1991 приказом российских властей в Кремле был сменен комендант и отключены все «вертушки». Комендантом Кремля назначен генерал Михаил Барсуков ^[221]. В этот же день Президент СССР Горбачев получил распоряжение Президента РСФСР Ельцина о переходе Комитета правительственной связи при Президенте СССР под юрисдикцию России.

12 декабря 1991 Верховный Совет РСФСР ратифицировал Беловежское соглашение^[222]^[223]. Российский парламент ратифицировал документ подавляющим большинством голосов: «за» — 188 голосов, «против» — 6 голосов, «воздержались» — 7. Законность данной ратификации вызвала сомнение у некоторых членов российского парламента, так как по Конституции (Основному Закону) РСФСР 1978 года рассмотрение данного документа находилось в исключительном ведении Съезда народных депутатов РСФСР, поскольку он затрагивал государственное устройство республики как части Союза ССР и тем самым влек за собой изменения в российскую конституцию.

12 декабря 1991 года Верховный Совет РСФСР денонсировал Договор об образовании СССР 30 декабря 1922 года^[224] и принял постановление об отзыве российских депутатов из Верховного Совета СССР.

12 декабря 1991 годы был издан указ Президента РСФСР N 269 «О едином экономическом пространстве РСФСР».

Анатолий Черняев в «Дневнике помощника президента СССР» пишет о настроениях среди сотрудников аппарата союзного президента 14 декабря 1991 года:

«Ребята из группы консультантов [Горбачева] взяли мешки с бумагами к себе на улицу Разина (там у них временные комнатушки), хотят разобрать, отобрать и кое-что уничтожить, потому как выгнать нас могут из Кремля в любой момент.
[Референт Горбачева] Ольга [Ланина] сообщила, что вызывали Пестова (начальника личной охраны Горбачева) и сказали: с завтрашнего дня горбачевская охрана переходит в подчинение ельцинской службы! А М.С. [Горбачев] все тянет, все на что-то надеется».^[225]

15 декабря 1991 года Ельцин предупредил Президента СССР Горбачева о том, что администрация Президента РСФСР и сам Президент РСФСР будут работать в Кремле и что поэтому он, Горбачев, должен оставить Кремль. Это был ультиматум^[226].

16 декабря Верховный Совет РСФСР принял постановление, по которому все имущество союзного парламента, включая Кремль, перешло в собственность парламента России^[227] Президиум Верховного Совета РСФСР постановил передать в ведение российского парламента все здания и сооружения, ранее принадлежавшие Верховному Совету СССР (в том числе жилые), лечебно-оздоровительные, медицинские организации и другие учреждения с их недвижимым и движимым имуществом, денежные средства в рублях и иностранной валюте, помещённые в банках, страховых, акционерных обществах, совместных предприятиях и иных учреждениях и организациях.

16 декабря 1991 года последняя республика СССР — Казахстан — провозгласила свою независимость.

17 декабря в Москве состоялась встреча Президента России Бориса Ельцина с госсекретарем США Джеймсом Бейкером. Выступая перед журналистами по завершении переговоров Ельцин заявил, что Россия обратилась к Соединенным Штатам с просьбой о дипломатическом признании. По его словам, крупнейшая республика бывшего Союза рассчитывает занять место СССР среди постоянных членов Совета Безопасности ООН.
В то же день Ельцин заявил журналистам: «Содружество, без сомнения, существует, учитывая, что Россия, Украина и Беларусь подписали Соглашение о его основании. Для того чтобы заявлять о том, что СССР больше нет, следует подождать по крайней мере две недели, пока последние союзные структуры не перейдут под юрисдикцию России…Три дня назад мы говорили с Горбачевым о том времени, которое потребуется для завершения переходного периода, и я сказал ему, что этот процесс должен завершиться в декабре, максимум в середине января.»

Газета The Times 18 декабря 1991 года о событиях в СССР:

«Демонтаж Советского Союза должен быть завершен к концу года, с отставкой президента Горбачева и передачей Кремля и государственного банка России, указал Борис Ельцин. Лидер Российской Федерации провел два часа с господином Горбачевым обсуждая передачу власти, после чего его помощник сообщил, что государственный флаг СССР будет спущен над Кремлем перед Новым годом».^[228]

18 декабря 1991 года на заседании правительства РСФСР под председательством Б.Ельцина обсуждались 2 проекта нового российского герба: оба они представляли собой двуглавого орла, различия заключались в деталях рисунка. Вице-премьер Геннадий Бурбулис заявил, что окончательное решение о гербе примет Верховный Совет РСФСР^[228]^[229].

19 декабря 1991 года указом Президента РСФСР деятельность МЭК СССР на территории РСФСР была прекращена. Аппарат, ведомства и другие структуры Межгосударственного экономического комитета, находящиеся на территории РСФСР, были переданы в ведение Правительства РСФСР. Президент РСФСР Борис Ельцин подписал постановления российского правительства о прекращении деятельности Межреспубликанской службы безопасности и МВД СССР на территории Российской Федерации. Все органы, учреждения и организации МВД СССР на территории России были переведены под юрисдикцию Российской Федерации с включением их в систему МВД России.

19 декабря Президент РСФСР Ельцин принял решение упразднить МИД СССР во главе с Эдуардом Шеварнадзе; на следующий день был упразднен Государственный банк СССР, теперь это был Банк России.

21 декабря 1991 года к беловежскому соглашению о создании СНГ присоединились Азербайджан, Армения, Казахстан, Киргизия, Молдавия, Таджикистан, Туркмения, Узбекистан. Эти республики подписали в Алма-Ате совместно с Белоруссией, Россией и Украиной Декларацию о целях и принципах СНГ и протокол к соглашению о создании СНГ (от участия в СНГ уклонились республики Прибалтики, а также Грузия). Главы одиннадцати бывших союзных республик объявили о прекращении существования Союза Советских Социалистических Республик^[230]. На Алма-Атинской встрече 21 декабря 1991 года главами одиннадцати бывших союзных республик был упразднён пост Президента СССР^[231]. Лидеры республик, образовавших СНГ, уведомляли Горбачева о прекращении существования института президентства СССР и выражали благодарность Горбачеву «за положительный вклад»^[226]. Сообщение о решениях, принятых в Алма-Ате, по созданию СНГ, пришло в Москву во второй половине дня 21 декабря, и Горбачев начал в тот же день готовить свое заявление об отставке.

Михаил Горбачёв извещён о ликвидации поста Президента СССР. Как стало известно из информированных источников, первый зам аппарата Президента СССР Александр Горковлюк уже покинул свой кабинет, команда Горбачёва начала покидать Кремлёвские здания в связи с указом Президента РСФСР о принятии на баланс всего имущества Аппарата Президента СССР. В ближайшее время в Кремле разместятся сотрудники российского президента^[232].

23 декабря состоялась последняя встреча Горбачева и Ельцина в Кремле, она происходила с глазу на глаз и продолжалась 10 часов. В числе множества решённых проблем было устройство «Горбачев-фонда», личное устройство и содержание бывшего советского президента, а также устройство его помощников и аппарата. После встречи Горбачева и Ельцина, вышло их совместное распоряжение, согласно которому деятельность аппарата президента СССР прекращалась^[233].

24 декабря 1991 года было прекращено членство СССР в Организация Объединённых Наций — место СССР заняла РСФСР (Российская Федерация), к которой также перешли права постоянного члена Совета Безопасности ООН.

24 декабря 1991 года постановлением Совета Республик была прекращена деятельность Верховного Совета СССР и его органов.

25 декабря 1991 года Верховный Совет РСФСР переименовал РСФСР в Российскую Федерацию(Россию)^[234].

25 декабря 1991 года Президент СССР Михаил Горбачев уходит в отставку^[235]. Над Кремлём происходит символическая смена флага СССР на российский триколор. В заявлении Президента СССР М. С. Горбачева об отставке говорилось:

В силу сложившейся ситуации с образованием Содружества Независимых Государств я прекращаю свою деятельность на посту Президента СССР. Принимаю это решение по принципиальным соображениям.
Я твердо выступал за самостоятельность, независимость народов, за суверенитет республик. Но одновременно и за сохранение союзного государства, целостности страны.
События пошли по другому пути. Возобладала линия на расчленение страны и разъединение государства, с чем я не могу согласиться.
И после Алма-Атинской встречи и принятых там решений моя позиция на этот счет не изменилась.
Кроме того, убежден, что решения подобного масштаба должны были бы приниматься на основе народного волеизъявления.
Тем не менее я буду делать все, что в моих возможностях, чтобы соглашения, которые там подписаны, привели к реальному согласию в обществе, облегчили бы выход из кризиса и процесс реформ.^[236]

Сразу после этого Горбачев подписал указ о сложении с себя полномочий верховного главнокомандующего СССР и передал право на применение ядерного оружия президенту России Борису Ельцину.

Передал формально, потому что сам Ельцин на эту церемонию не явился. "Мне передали, что президент России недоволен моим выступлением, возмущен и отказывается прибыть, как мы условились, в назначенное время. Предлагает встретиться «в нейтральном месте», — писал Горбачев в своих воспоминаниях.

Сразу после этого техническую процедуру передачи ядерного чемоданчика провел министр обороны Советского Союза Евгений Шапошников.

«Никаких других процедур проводов президента СССР, как это принято в цивилизованных государствах, не было. Ни один из президентов суверенных
государств — бывших республик СССР, хотя с большинством из них меня связывали многолетние близкие, товарищеские отношения, не счел возможным не только приехать в эти дни в Москву, но и не позвонил мне»

— писал Горбачев^[237].

Никаких проводов Горбачева не было, и он почти в полном одиночестве уехал на свою дачу, которую ему через несколько дней также предложили покинуть.

26 декабря 1991 года Верховный Совет СССР самораспустился, приняв декларацию об упразднении СССР^[238]. Председатель верхней палаты союзного парламента Алимжанов сказал, что народные депутаты выполнили «свой депутатский и гражданский долг».

Вечером 25 декабря президент США Дж. Буш объявил об официальном признании Соединенными Штатами независимости России, а также Украины, Беларуси, Армении, Казахстана и Кыргызстана.

Утром 27 декабря 1991 года Президент России Борис Ельцин занял рабочий кабинет бывшего Президента СССР М. Горбачева в Кремле.

30 декабря 1991 года главы стран — участниц СНГ снова собрались в Минске, чтобы решить ряд важнейших вопросов, главным из которых была судьба стратегических ракетно-ядерных вооружений.

Քաղաքական արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Августовский путч 19 — 21 августа 1991 года стал основным событием, приведшим в итоге к свержению центральной союзной власти и распаду СССР. 21 августа все члены ГКЧП, то есть значительная часть политического и военного руководства СССР, были арестованы. Ельцин переводит под власть РСФСР все институты СССР, включая КГБ и армию. В Москву вернулся М. Горбачев. 23 августа 1991 года ему был предъявлен ряд ультиматумов Президентом РСФСР Ельциным и депутатами Верховного Совета РСФСР. В результате Горбачев сложил с себя полномочия Генерального секретаря ЦК, был распущен ЦК КПСС, приостановлена деятельность КПСС и фактически распущен Кабинет Министров СССР, а также партийные структуры по всей стране. В сентябре 1991 года был распущен Съезд народных депутатов СССР. Власть Президента СССР Горбачева, лишившегося практически всех государственных структур, оказалась чисто условной. Все попытки президента СССР сохранить союзное государство, возобновить работу по подписанию нового союзного государства осенью 1991 года оказались безуспешными. В ноябре 1991 года Президентом РСФСР Ельциным была официально запрещена КПСС и КП РСФСР, происходит переподчинение министерств, ведомств СССР под юрисдикцию РСФСР.

В декабре СССР был окончательно упразднён, образовано СНГ. 25 декабря 1991 года Президент СССР Горбачев ушёл в отставку, 26 декабря Верховный Совет СССР принял решение о самороспуске. Советский Союз уступил место России(РФ) и ещё 14 государствам. В самой России с конца 1991 года начались либеральные и рыночные реформы.

Իրադարձությունների մասնակիցների հետագա ճակատագիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Осенью 1991 года участники обороны Дома Советов безуспешно попытались создать свою общественную организацию, однако вместо неё сформировалось сразу несколько. Самая многочисленная группа сформировала общество «Август-91» (лидер Сергей Букалов).

Некоторые из участников обороны Дома Советов образовали общественно-политическую организацию Союз «Живое Кольцо» (лидер К. М. Труевцев)^[239].

Другое сформировавшееся общественно-политическое объединение — Общественно-патриотическое объединение добровольцев — защитников Белого дома в поддержку демократических реформ — «Отряд „Россия“»^[240] (лидер Владислав Крайник).

Դիմակայություն ԱԴՊԿ-ին Լենինգրադում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Якорь Утром 19 августа по городскому радио и телевидению передавались: Обращение ГКЧП к советскому народу, заявление Анатолия Лукьянова в его поддержку, а вслед за ними — обращение генерал-полковника В. Н. Самсонова, командующего Ленинградским военным округом, которого ГКЧП назначил военным комендантом Ленинграда. В нём Самсонов заявил о введении в городе и на прилегающих территориях чрезвычайного положения и специальных мер, в число которых входили^[241]:

запрет на проведение собраний, уличных шествий, забастовок, а также любых массовых мероприятий (включая спортивные и зрелищные);
запрещение увольнения рабочих и служащих по собственному желанию;
запрет на использование множительной техники, а также радио- и телепередающей аппаратуры, изъятие звукозаписывающих, усиливающих технических средств;
установление контроля за средствами массовой информации;
введение особых правил пользования связью;
ограничение движения транспортных средств и проведение их досмотра;
и другие меры.

Генерал Самсонов объявил также о создании в городе комитета по ЧП, в который, в частности, включён первый секретарь Ленинградского обкома Б. В. Гидаспов^[242].
В Ленинград была введена 36-я отдельная воздушно-десантная бригада (пгт. Гарболово) в составе более 500 военнослужащих со стрелковым оружием; в направлении к Ленинграду двигались две группы воздушно-десантных войск из-под Пскова в составе более 1200 военнослужащих со стрелковым оружием и бронетехникой с полным боекомплектом^[243].

Здание Ленсовета (Мариинский дворец), в котором была наиболее сильна демократическая фракция, 19 августа превратилось в штаб противодействия комитету, одновременно на Исаакиевской площади перед Мариинским дворцом стали собираться горожане — начался постоянный стихийный митинг. На площади были установлены мегафоны, передававшие последние сводки о событиях и выступления с заседания президиума Ленсовета, открывшегося в 10 часов^[241]. Площадь и прилегающие к дворцу улицы, а также улицы у телецентра покрылись баррикадами.

В городе в дни августовского путча вещали свободные радиостанции «Балтика», «Радио Рокс»^[244]^[245] и «Открытый город».

Мэр города А. А. Собчак накануне прибыл в Москву для участия в составе российской делегации в планировавшемся подписании нового Союзного договора. Составив вместе с Б. Н. Ельциным и другими руководителями демократического сопротивления текст Обращения к гражданам России, он около 14 часов вылетел в Ленинград. Сразу по прибытии он отправился не в Мариинский дворец, как ожидалось, а в штаб генерала Самсонова, где убедил последнего воздержаться от ввода войск в город без письменного приказа Язова. Самсонов после разговора с Собчаком связался с Язовым и предложил сформулировать письменный приказ и доставить его военной спецсвязью на самолёте-истребителе. Язов на словах согласился, но письменно приказ не оформил и Самсонову не отправил^[246].

Уйдя от Самсонова, Собчак выступил на чрезвычайной сессии Ленсовета, открывшейся в 16:30. Сессия приняла решение о создании штаба по действиям в чрезвычайной Ситуации. В состав штаба вошли представители мэрии, депутаты Ленсовета, России и Союза. Депутаты приняли обращение к военнослужащим Ленинградского гарнизона, сотрудникам КГБ и МВД с призывом не исполнять преступные приказы. После сессии Ленсовета Собчак обратился к горожанам по телевидению (19 августа 1991 года ленинградское телевидение было единственным в СССР, которому удалось выпустить в эфир передачу, направленную против ГКЧП). Вместе с Собчаком в студии были председатель Ленсовета А. Н. Беляев, председатель Облсовета Ю. Ф. Яров и вице-мэр В. Н. Щербаков. Собчак сообщил, что завтра выйдут все газеты (военная цензура отменена, типографию Лениздата охраняет ОМОН). Подразделения ГУВД города и области выполняют распоряжения мэрии. Щербаков только вернулся из штаба Ленинградского военного округа, где беседовал с командующим Самсоновым. Тот подтвердил, что к Ленинграду действительно подходят войска, но пообещал, что в город они не войдут, и в свою очередь попросил, чтобы на митинге 20 августа не было подстрекательских призывов против армии. Своё выступление они закончили призывом к горожанам: выйти утром 20 августа на Дворцовую площадь на митинг протеста^[247].

Կաղապար:Начало цитатыЭто сыграло свою роль в организации той мощной демонстрации, которая на следующий день всколыхнула весь город. Но самое главное — люди обрели уверенность в возможности сопротивления заговорщикам, что и обеспечило, в конечном счёте, победу.Կաղապար:Конец цитаты

Կաղապար:Начало цитатыГражданское самосознание людей росло не по дням, а по часам. В ответ на мой призыв выйти на массовую демонстрацию протеста против заговорщиков, с которым я обратился к ленинградцам вечером 19 августа по телевидению, — 20-го на Невский проспект, на Дворцовую и Исаакиевскую площади вышло около миллиона жителей города. Это была самая массовая манифестация за всю его историю.^[248]Կաղապար:Конец цитаты

По сообщениям, поступившим к 3 часам ночи 20 августа, к Гатчине приближалась колонна танков и бронетранспортеров — около 150 машин^[249]. 20 августа в 5 утра к Ленинграду выступили 103-я воздушно-десантная дивизия (г. Витебск) и 76-я воздушно-десантная дивизия (г. Псков), но в город не вошли, а были остановлены под Сиверской (70 км от города)^[242]. Перемещения войсковых частей в окрестностях и подтягивание их к городу продолжались и в ночь на 21 августа (о них регулярно сообщало «Радио Балтика»), но в итоге В. Н. Самсонов сдержал данное А. А. Собчаку слово, и в город их вводить не стал, тем более что письменного приказа Язова на это не имел.

Из репортажа журналистки газеты «Смена» Аллы Репиной:Կաղապար:Начало цитатыЗаконные власти контролируют ситуацию в городе. Никаких иных воинских формирований, кроме тех, что постоянно расквартированы, в городе нет. Танки и бронетранспортеры с десантниками, двумя колоннами шедшие на нас, остановлены. Слова Анатолия Собчака на митинге на Дворцовой — словно из сводок военной поры… Только что получено сообщение от командования ВВС страны: оно признает российское руководство и Президента Ельцина в качестве единственной законной власти. То, что происходило на Дворцовой, уже знакомо по революциям в Восточной Европе. Эйфория? Пусть так. Мы отошли от шока первого дня. Мы не боимся. Мы смогли взять и сказать: ГКЧП — это просто Грязная Кучка Черных Полковников. И пронесли этот лозунг по Невскому, влились огромными потоками под арку Главного штаба. 400 тысяч человек. Такого ещё не было. Четыреста тысяч смеялись над бездарностью и глупостью, над доброй сотней раз проклятым историей наполеонством. Мы смогли шутить над скрывающимся от народа лидером из чрезвычайки Гидасповым. «Где он, не подскажете ли? — Помилуйте! Всем известно: переоделся в женское платье и рванул в Гатчину. Поговаривают, там остановили танки»^[249].Կաղապար:Конец цитаты

На митинге 20 августа на Дворцовой площади, в котором приняли участие около 400 тыс. человек^[241], наряду с руководителями города А. Беляевым, В. Щербаковым и А. Собчаком выступили с осуждением ГКЧП многие видные деятели политики и культуры (народные депутаты М. Е. Салье и Ю. Ю. Болдырев, поэт и композитор А. А. Дольский, академик Д. С. Лихачёв, официальный представитель Православной Церкви отец Павел, благословивший собравшихся и другие). В этом митинге принимал участие и председатель Комитета по внешним связям мэрии Ленинграда Владимир Путин, который через 8 лет станет преемником Ельцина на посту президента России^[250]. В тот же день Путин подал рапорт об увольнении из КГБ^[101]. Маршал Д. Язов требует разогнать митингующих; глава путчистов в Ленинграде генерал Самсонов подтягивает подкрепление в здание штаба ЛенВО, но, не имея под рукой достаточных сил, не решается выполнить этот приказ^[251].

По оценке ГУВД, такого скопления народа на площади ещё никогда не было: более 300 тысяч ленинградцев выразили своё отношение к путчистам, 10-тысячной колонной вышел на площадь Кировский завод. Так же организованно вышли на площадь «афганцы», заявившие о своей верности российскому парламенту. Почти каждое выступление заканчивалось лозунгами «Фашизм не пройдёт!», «Долой коммунистов и их преступных вождей!» и т. п. Митинг единогласно принял декларацию в поддержку указов российского парламента, решений Ленсовета и мэрии Ленинграда. Таким образом, Ленинград ГКЧП не поддержал. По окончании митинга многие участники проследовали к зданию Ленсовета для обеспечения его охраны^[252].

В ночь с 20 на 21 августа получено радиосообщение о начале штурма Белого Дома в Москве и имеющихся жертвах. Одновременно становится известно о движении на Ленинград колонны бронетехники, выполняющей приказы путчистов. В 00.10. радиостанции начинают передавать в эфир обращение председателя Ленсовета А. Беляева с призывом к «мужчинам, способным встать на защиту», идти на Исаакиевскую площадь, где остаётся не более 5000 защитников, в том числе отряд «Русского Знамени». В это время группа членов «Русского Знамени», находящаяся у телецентра, узнав о начале кровопролития и марше колонны войск ГКЧП на Ленинград, сбрасывает с пьедестала один из памятников Ленину на Петроградской стороне^[251]. Утром пришло сообщение о том, что Ленинградская военно-морская база переходит в подчинение российской власти^[253]. По некоторым данным, на утро 21 августа спецназ ГРУ покинул Ленинград. Танки тоже вернулись в свои воинские части. Народ также стал расходиться по домам.

После провала путча 22 августа Мэр Ленинграда Собчак подписывает распоряжение «о проведении торжественной церемонии поднятия нового, трёхцветного Государственного флага России над зданием мэрии и Ленсовета». А. Собчак обращается к патриотическому объединению «Русское Знамя» с просьбой поднять над Мариинским дворцом бело-сине-красный флаг на торжественной церемонии. Вечером на Исаакиевской площади начинается митинг по случаю победы антикоммунистических сил. В 17.00. члены «РЗ» Д. К. Матлин, А. А. Сычёв и В. В. Шорин, а также депутат Ленсовета В. В. Скойбеда, поднявшись на крышу Мариинского дворца, на глазах тысяч жителей города срывают советский флаг и водружают над Северной столицей России бело-сине-красное полотнище^[251]. 22 августа на Дворцовой площади состоялся задуманный как акция протеста против путча рок концерт «Рок против танков», собравший около 50 000 человек.

23 августа 1991 года президиум Ленсовета постановил опечатать Смольный, где находилось помещение обкома КПСС, а также мемориальная комната Ленина. Вокруг Смольного собралось очень много людей, демократически настроенные граждане пришли закрывать обком КПСС, раздавались призывы: «Коммунистов на фонарь!» В отличие от Временного правительства и Учредительного собрания (разогнанных в 1917 году большевистскими матросами) новой власти применять силу не пришлось, — Первый секретарь Ленинградского Обкома КПСС Борис Гидаспов покинул Смольный ещё до подхода демократов. В Смольный прибыли председатель Ленсовета Александр Беляев и другие депутаты, ими был подписан акт об опечатывании Смольного. Депутатами Ленсовета Виталием Скойбедой, одним из лидеров ленинградской «Демократической России» Игорем Сошниковым, вместе с несколькими журналистами в сопровождении дежурного милиционера над Смольным был спущен красный флаг и поднят российский триколор.

После путча в Смольный переедет мэрия Ленинграда во главе с мэром Собчаком. В сентябре 1991 года Ленинграду будет возвращено название Санкт-Петербург.

Бывшие добровольцы — активные участники сопротивления ГКЧП в Ленинграде, в дни 19-21 августа охранявшие баррикады у Мариинского дворца и ленинградского телецентра, создали свою общественную организацию — «Август-91».

Դիմակայություն այլ քաղաքներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Помимо Москвы и Ленинграда митинги и демонстрации против антиконституционного переворота прошли в других городах РСФСР: Казани, Нижнем Новгороде, Самаре, Свердловске, Новосибирске, Калининграде, Барнауле, Красноярске, Тюмени, Архангельске, Ростове-на-Дону, Краснодаре, Рязани, Калуге, Иркутске, Воронеже, Владивостоке, Петрозаводске, Грозном. Также митинги прошли в дни путча и первые дни после него в столицах союзных республик — Киеве, Минске, Вильнюсе, Кишиневе.

Օտարերկրյա պետությունների ներգրավվածությունը իրադարձություններին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեղեկատվություն հնարավոր հեղաշրջման մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

21 марта—2 апреля 1991 года Советский Союз посетил бывший президент США Ричард Никсон. Незадолго до отъезда из Москвы с членом его делегации Дмитрием Саймсом связался офицер КГБ Юрий Зимин (по другим данным — Александр Зимин)^[254] и попросил передать сообщение для Никсона от председателя КГБ Владимира Крючкова^[12]. Смысл донесения заключался в том, что Горбачёв вскоре будет отстранён от власти Верховным Советом во главе с Анатолием Лукьяновым и что такие действия поддержат военные и КГБ. Вероятно, Крючков пытался подобным образом через Никсона дать понять президенту США Бушу, что свержение Михаила Сергеевича предрешено, и американцы должны будут с этим смириться^[12]. После возвращения на родину Никсон проинформировал о случившемся Буша и Госсекретаря Бейкера, однако те отреагировали на его слова равнодушно^[12].

17 августа помощник Буша Роберт Гейтс зачитал ему ежедневную сводку ЦРУ, в которой говорилось о высокой вероятности переворота в Советском Союзе^[255]

25 апреля Бюро анализа событий в СССР ЦРУ (անգլ.՝ Office of Soviet Analysis, SOVA) представило Бушу доклад под названием «Советский котёл» (անգլ.՝ The Soviet Cauldron) за авторством Джорджа Колта (անգլ.՝ George Kolt) и Фрица Эрмарта^[en] (անգլ.՝ Fritz Ermarth)^[256]. Аналитический документ, подготовленный по поручению Брента Скоукрофта, Роберта Гейтса и Эда Хьюетта представлял собой достаточно точное описание отрешения Горбачёва от власти советскими консерваторами, среди которых фигурировали фамилии Язова, Пуго и Крючкова, причём в докладе высказывался тезис, что Бушу следует поддержать Ельцина в случае обострения политического противостояния в СССР^[256]. На следующий день лидеры демократов и республиканцев в Сенате США Джордж Митчелл и Роберт Доул послали приглашение Ельцину посетить Вашингтон в конце июня^[257].

12 июня 1991 года Председатель Верховного Совета РСФСР Борис Ельцин был избран Президентом России. Через пять дней премьер-министр СССР Валентин Павлов на сессии Верховного Совета СССР при поддержке Крючкова, Язова и Пуго потребовал передать ему часть полномочий Горбачёва, заявив, что последний физически ослаб из-за усердной работы и не справляется с обязанностями в очень трудный для страны период^[258]^[259]. Эти события получили неофициальное название «конституционного путча»^[260]. 20 июня американский посол Джек Мэтлок пригласил в свою резиденцию нескольких советских политиков, чтобы те объяснили произошедшее выступление^[259]. Находящийся в посольстве мэр Москвы Гавриил Попов запросил отдельной встречи с Мэтлоком, во время которой сообщил, что в самое ближайшее время произойдёт путч^[259]. Мэр Москвы получил это донесение от знакомого сотрудника КГБ, причём даже через 20 лет Попов не называл имя информатора, так как обещал ему никогда этого не делать^[261]. Американцы донесли эти сведения Горбачёву, после чего он спросил Попова: «Что за чушь ты плетёшь американцам?»^[262]. Когда Ельцин прибыл с запланированным визитом в США, один сенатор в частном порядке спросил его, не слишком ли сильно американская администрация занята слухами о возможном перевороте, на что Борис Николаевич ответил: «Абсолютно нет! До конца календарного года произойдет государственный переворот. Горбачев в это не верит, но я готовлюсь к этому»^[13].

Ամերիկյան դեսպանատան օգնությունը հեղաշրջման ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Врезка 11 августа посла Мэтлока в СССР временно заменил дипломат Джеймс Коллинз, так как назначенный вместо Мэтлока Роберт Страусс ещё не был приведён к присяге. 19 августа, в первый день путча, примерно в 2 часа дня и. о. посла США в СССР Коллинза пригласили в кабинет Ельцина, чтобы передать послание президенту Бушу^[263]. 20 августа Джордж Буш дозвонился из Овального кабинета до Ельцина и сказал, что если тот победит путчистов, то Россия «проложит себе путь в цивилизованное сообщество государств»^[264]. Президент США негласно приказал американским спецслужбам передавать президенту России разведданные о перемещениях советских войск и направить из американского посольства в московский Белый дом (расстояние между ними — примерно 200 метров)^[263] инженера со специальным оборудованием, который помог сторонникам Ельцина защитить телефонные разговоры от прослушки и отслеживания^[265]. При этом связист установил контакт между Белым домом и советскими военными так, чтобы «Ельцин имел возможность обращаться к ним напрямую и убеждать их оставаться на местах»^[13]. Один из американских чиновников рассказывал впоследствии: «Мы общались с Ельциным в режиме реального времени… Мы следили за каждым приказом [путчистов] и преподносили Ельцину информацию на блюдечке»^[266]. Среди переговоров, отслеживаемых американской стороной, были сообщения председателя КГБ Крючкова и министра обороны Язова^[267]. Несмотря на протесты со стороны АНБ из-за раскрытия американских возможностей в средствах слежения, Буш принял решение, что в сложившейся ситуации главное — помощь Ельцину^[266]. В 2002 году цензурированный доклад о прослушке был опубликован в альманахе АНБ. Исследователь Джон Данлоп^[en] отметил, что, решительные и рискованные действия Буша по помощи противникам путча могут повлиять на то, как американского президента будут воспринимать историки будущего^[268].

Также во время осады Дома Советов с Ельциным встречались американские дипломаты и обсуждали с ним план эвакуации в посольство США, однако Борис Николаевич отверг его, потому что «люди не любят, когда иностранцы вмешиваются в наши дела»^[269]. Начальник службы охраны Президента Александр Коржаков также описал этот случай в своих мемуарах, однако, по его словам, Ельцин не общался с дипломатами напрямую^[270].

В два часа дня в среду, 21 августа, в аэропорт Шереметьево прилетел на небольшом военном самолёте Роберт Страусс, приведённый в США к присяге как посол^[271].

Մեծ Բրիտանիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

За несколько дней до путча в британское посольство в Москве пришёл публицист Александр Мишарин и попросил посла Родрика Брейтвейта написать статью «о необходимости сочетать демократию с дисциплиной и о том, как важно, чтобы все страны были верны своим национальным традициям»^[272]. Мишарин добавил, что непопулярность Горбачёва как лидера СССР и его противостояние с Ельциным, грозящее двоевластием, стало опасным для государства^[272]. По словам Брейтвейта, он не придал тогда этим словам значения, а самого Мишарина больше никогда не видел в жизни^[272].

В понедельник 19 августа Брейтвейт со своей женой Джилл^[en] срочно вернулся из отпуска в Вологде в Москву. Родрик поехал в посольство, а его жена вместе со своей помощницей Энн Браун и видеокамерой отправилась на несколько часов к баррикадам у Дома Советов^[273]. Всю ночь на 20 августа внутри «Белого дома» провели двое сотрудников посольства Ричард Асл и резидент МИ-6^[274] Гай Спиндлер^[275] (впоследствии — главный операционный директор Integrity Initiative)^[276]. Во вторник Брейтвейт выехал на автомобиле «Нива» из посольства вместе с Дэвидом Мэннингом и начальником посольского отдела по вопросам внутренней политики Джеффом Марреллом. Жена Джилл Брейтвейт с помощницей Энн Браун и поваром Стивеном сели во вторую машину^[277]. Приехавшие к баррикадам у Белого дома дипломаты пришли к мнению, что путчисты потерпят неудачу, хотя действия сторонников Ельцина показались им плохо скоординированными^[278]^[279]. В ночь на 21 августа посол Великобритании получил информацию из Форин-офиса, что на Ельцина может готовится покушение, после чего он позвонил в Белый дом и передал это донесение помощнику Президента РСФСР Льву Суханову, причём «телефонная линия работала гораздо лучше, чем это было обычно в Москве — я слышал Суханова так отчетливо, как если бы он был в соседней комнате»^[280]^{[комм.- 6]}.

20 августа Джилл Брейтвейт, находившаяся на баррикадах с Еленой Немировской и Юрием Сенокосовым, связалась по телефону с мужем и сообщила, что у противников ГКЧП нету в достаточном количестве еды и сигарет^[281]. После этого к дому Немировской, расположенному неподалёку от баррикад, подъехала машина посла, из которой стали выгружать продукты, сигареты и «всякое такое», а затем Немировская с Джилл в несколько заходов стали разносить в сумках провиант на площадь и раздавать протестующим^[281]. В своих мемуарах 2002 года Брейтвейт писал, что на следующий день его жена призналась, что провела ночь в районе Дома Советов в нарушении комендантского часа^[280]. В 2012 году, уже после смерти Джилл, Родрик сказал, «чтобы вы не думали, что входит в должность жены посла — выступать и ходить на баррикады. Она была совсем не глупой женщиной; я об этом ничего не знал»^[281]. Воспоминания Немировской о событиях августовского путча под заголовком «Письмо из Москвы» были опубликованы осенью 1991 года во франкоязычном журнале Belvédѐre^[282].

В первый день путча Министр иностранных дел РСФСР Андрей Козырев намеревался отправится в Лондон^[264] для подготовки создания возможного правительства России в изгнании, однако остановился в Париже^[283].

Արձագանք իրադարձություններին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

В мире действия ГКЧП поддержал президент Франции Франсуа Миттеран. По его словам, он готов сотрудничать с «новым руководством СССР». Также в поддержку ГКЧП выступило правительство Китайской Народной Республики. Действия ГКЧП одобрили руководства Ирака, Ливии и Сербии, а также палестинский лидер Ясир Арафат^[71]. 20 августа руководитель Ливии Муаммар Каддафи отправил телеграмму на имя Г. И. Янаева, в которой поздравил его со «смелым историческим деянием» и выразил свою поддержку.

Президент Ирака Саддам Хусейн назвал переворот в Москве «хорошо сделанным делом»^[71] и выразил надежду, что благодаря перевороту «мы восстановим баланс сил в мире»^[2].

Президент США Джордж Буш осудил «антиконституционное использование силы», поддержав «призыв президента Ельцина к восстановлению законных органов власти»^[71]. Премьер-министр Великобритании Джон Мэйджор так же осудил ГКЧП.

В самом Советском Союзе руководители республиканских органов власти в большинстве случаев не вступали в открытую конфронтацию с ГКЧП, но саботировали его действия. Из руководства союзных республик открытую поддержку ГКЧП высказали: Председатель Верховного Совета Белорусской ССР Николай Дементей, 1-й секретарь ЦК Компартии Украины Станислав Гуренко, Президент Грузии Звиад Гамсахурдия^[284] и Верховные советы самопровозглашенных Приднестровской Молдавской ССР и Республики Гагаузия. Противниками ГКЧП заявили себя президенты РСФСР — Борис Ельцин и Кыргызстана — Аскар Акаев. Президент Молдовы Мирча Снегур в свою очередь издал указ, объявив ГКЧП вне закона^[285].

В прибалтийских республиках в поддержку ГКЧП выступило руководство утративших к тому времени власть Компартии Литвы (М. Бурокявичюс), Компартии Латвии (А. Рубикс), а также Интердвижение Эстонии (Е. Коган)^[286].

В самой РСФСР ГКЧП поддержал президент Татарской АССР Минтимер Шаймиев^[287] и председатель Совета народных депутатов Сочи Юрий Поляков^[288].

В августе 1991 года Егор Лигачёв поддержал Государственный комитет по чрезвычайному положению, но в нём не участвовал^[289].

Лидер всесоюзного общества «Единство» Нина Андреева сделала заявление от имени общества, в котором полностью поддержала обращение Государственного комитета по чрезвычайному положению и предпринятые им действия. Нина Андреева подчеркнула, что «Единство» «ждет от ГКЧП решительных действий по наведению социалистического порядка в стране, по выводу СССР из глубочайшего кризиса». В заявлении выражается надежда на проведение тщательного расследования «деятельности заговорщиков и организаторов контрреволюции, посягавших на конституционный строй». В беседе с корреспондентом РИА Нина Андреева предположила, что большинство населения Советского Союза поддержит действия ГКЧП, однако в Москве и Ленинграде «реакция будет негативной, будет много крика».

Депутатская группа «Союз» поддержала заявление Государственного комитета по чрезвычайному положению.

По воспоминаниям бывшего консультанта отдела социалистических стран ЦК КПСС, политолога Александра Ципко, он видел людей, которые поддерживали ГКЧП: «Многие поддерживали ГКЧП. Я в этот момент был на Украине и помню, как там все радовались. Молодцы, наведут порядок, уберут либералов…»^[290].

Руководство Демократической партии России во главе Н. И. Травкиным в своем обращении заявило, что «не признает антиконституционную клику, поддерживает обращение руководства России к народу и призывает всех подняться на защиту своих конституционных прав. ДПР призвала к всеобщей политической стачке, а также потребовала чрезвычайного созыва съезда народных депутатов СССР, передать власть законным органам власти: Президенту страны, Президенту РСФСР, Съезду депутатов СССР и России»^[291].

Московский координационный совет Демократического союза сделал обращение к гражданам России, в котором призвал граждан страны начать бессрочную политическую стачку, не подчиняться распоряжениям узурпаторов власти, призывал оказывать активное сопротивление ГКЧП^[291].

28 августа 1991 года известные общественные деятели (Афанасьев Ю. Н., Баткин Л. М., Библер В. С., Боннэр Е. Г., Буртин Ю. Г., Иванов Вяч. Вс, Тимофеев, Лев Михайлович) из группы «Независимая гражданская инициатива», которая рассматривалась ими как ядро последовательно либерального течения — в рамках движения Демократическая Россия^[292], выступили с Обращением, где произошедшие 19-21 августа события трактовались как «Августовская революция», которая началась «в ответ на попытку правящей коммунистической клики повернуть историю вспять и кладущая конец существованию КПСС, КГБ, всего режима, подводит черту также под историей последней мировой империи, то есть государства СССР и его так называемого Центра…»^[293].

Политики отмечали, что можно с разными и смешанными чувствами воспринимать развал государства, которое раньше называлось Российской империей, а затем СССР, но «этот свершившийся факт должны приветствовать все истинные демократы как существенную сторону краха коммунистического режима и проявление в принципе прогрессивной тенденции»^[294].

Далее говорится, что они хотят и добиваются создания содружества республик «в совершенно новом и цивилизованном экономическом и геополитическом пространстве», путь к которому «лежит только через безусловный мирный роспуск СССР…»

Обозреватель Бовин А. Е. в «Известиях» писал о «народной революции», а депутат Верховного Совета СССР писатель А. Адамович призывал объявить события 19-22 августа «революцией с улыбкой Ростроповича», поскольку в СМИ была широко растиражирована фотография известного виолончелиста с автоматом в руках в здании Верховного Совета РСФСР.

События 19-21 августа 1991 года писатель А. И. Солженицын в письме к С. Говорухину назвал «великой Преображенской революцией». 30 августа 1991 года Солженицын отправил письмо и Президенту России Борису Ельцину, в котором, в частности, писал: «Горжусь, что русские люди нашли в себе силу отбросить самый вцепчивый и долголетний тоталитарный режим на Земле. Только теперь, а не шесть лет назад, начинается подлинное освобождение и нашего народа и, по быстрому раскату, — окраинных республик».

Զոհեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Место гибели на Садовом кольце, сразу после августовского путча

Жертвами Августовского путча стали:

Кричевский, Илья Маратович — архитектор проектно-строительного кооператива «Коммунар»;
Комарь, Дмитрий Алексеевич — участник войны в Афганистане, водитель автопогрузчика;
Усов, Владимир Александрович — экономист совместного предприятия «Иком», сын контр-адмирала.

Все трое погибли в ночь на 21 августа во время инцидента в тоннеле на Садовом Кольце. 24 августа 1991 года указами президента СССР М. С. Горбачёва всем троим посмертно было присвоено звание Героя Советского Союза «за мужество и гражданскую доблесть, проявленные при защите демократии и конституционного строя СССР»^[53]. Год спустя все трое стали первыми награждёнными (посмертно) медалью «Защитнику свободной России».

Жертвы противостояния ГКЧП на одних из последних почтовых марках СССР

Несмотря на то, что фамилии Кричевского, Комаря и Усова называются в качестве единственных жертв путча, предположительно ещё двух человек можно причислить к потерям августовских событий:

Николай Лябин — участник войны в Афганистане, предположительно, погибший 19 августа на баррикадах у «Белого дома».
Կաղապար:Нп3 (не стоит путать с рядовым по имени Артурас Сакалаускас, который в 1987 году убил нескольких своих сослуживцев) — житель Вильнюса, погибший 21 августа, предположительно, во время столкновений с советской армией.

Также к косвенным жертвам августовских событий можно отнести Михаила Агурского: Агурский — советский диссидент и израильский историк, приехавший в августе 1991 года на «Конгресс соотечественников». Умер 21 августа от сердечного приступа в номере гостиницы «Россия», находясь под впечатлением от событий неудавшегося переворота.

ԽՍՀՄ և ԽՄԿԿ Կենտկոմի պաշտոնյաների ինքնասպանությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Министр внутренних дел СССР, член ГКЧП Б. К. Пуго^[295] покончил жизнь самоубийством, застрелившись дома из пистолета, когда узнал, что к нему выехала группа для его ареста.

Как утверждал основатель партии «Яблоко» Григорий Явлинский, 22 августа 1991 года он лично участвовал в операции по аресту Пуго вместе с председателем КГБ РСФСР Виктором Иваненко^[295]:

Կաղապար:Цитата

На месте гибели Пуго были найдены три гильзы. Григорий Явлинский, ссылаясь на данные следствия, говорит, что последний выстрел был произведён супругой Пуго Валентиной Ивановной^[295], которая также стреляла в себя и умерла через три дня не приходя в сознание.

24 августа 1991 года в 21:50 в служебном кабинете № 19 «а» в корпусе 1 Московского Кремля дежурным офицером охраны Коротеевым было обнаружено тело Маршала Советского Союза Ахромеева Сергея Фёдоровича, работавшего советником Президента СССР. Согласно версии следствия, маршал покончил жизнь самоубийством, оставив предсмертную записку, в которой так объяснил свой поступок^[296]:

Կաղապար:Цитата

Около пяти утра 26 августа 1991 года управляющий делами ЦК КПСС Н. Е. Кручина при неясных обстоятельствах выпал с балкона своей квартиры на пятом этаже дома в Плотниковом переулке и разбился насмерть. Согласно данным, которые приводят журналисты газеты «Московские новости», Кручина оставил на столе предсмертную записку^[297]. Согласно данным журналистов «Московских новостей», на кресле у рабочего стола Кручина оставил толстую папку с документами, содержащими подробную информацию о нелегальной коммерческой деятельности КПСС и КГБ, в том числе о создании офшорных предприятий на деньги партии за пределами СССР за последние годы.

6 октября того же года из окна своей квартиры падает предшественник Кручины на посту начальника УД ЦК КПСС 80-летний Георгий Павлов^[297].

Менее замеченным осталось самоубийство 17 октября 1991 года бывшего заместителя заведующего Международным отделом ЦК КПСС Дмитрия Лисоволика, также выбросившегося из окна своей квартиры^[298].

Սիմվոլիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Символом победы над ГКЧП стал исторический бело-сине-красный российский триколор, который широко использовался силами, противостоявшими ГКЧП. После поражения ГКЧП постановлением Верховного Совета РСФСР от 22 августа 1991 года^[299] похожий на исторический триколор бело-лазорево-алый флаг был признан официальным национальным флагом РСФСР. 1 ноября 1991 года^[300] он был законодательно утверждён Съездом народных депутатов государственным флагом России; за утверждение флага проголосовало 750 народных депутатов РСФСР из 865 участвовавших в голосовании^[212].

Կաղապար:Начало цитаты Государственный флаг РСФСР представляет собой прямоугольное полотнище с равновеликими горизонтальными полосами: верхняя полоса белого цвета, средняя — лазоревого цвета и нижняя — алого цвета. Отношение ширины флага к его длине — 1:2. Կաղապար:Конец цитаты

Другим символом событий стал балет «Лебединое озеро», который демонстрировался по телевидению между экстренными выпусками новостей^[125]. При этом показ балета, вопреки сложившемуся мнению, уже стоял в сетке вещания на 19 августа (после 21-часового выпуска программы «Время»).

В массовом сознании действия ГКЧП были ассоциированы с чилийским путчем Пиночета. Так, Анатолий Собчак назвал ГКЧП хунтой^[71], а Язов попытался дистанцироваться от этого образа, заявив: «Пиночетом я не буду»^[301].

**Флаги России, использовавшиеся во время событий противниками ГКЧП**
				Պատկեր:Flag of the Russian SFSR (cutted).svg
бело-лазорево-алый флаг^{[m 1]}^{[m 2]}, впоследствии национальный, а затем государственный флаг РСФСР	Исторический бело-сине-красный флаг^{[m 3]}^{[m 4]}^{[m 5]} Национальный флаг Российской империи^[302]	флаг Российской империи «для частного употребления»^{[m 6]}	чёрно-жёлто-белый флаг^{[m 7]}^{[m 8]}	государственный флаг РСФСР 1954 года, из которого вырезана советская символика^[303]

Գորբաչովը և ԱԴՊԿ-ն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Высказывалось предположение, что в сговоре с ГКЧП был сам Горбачёв, который знал о консервативном лобби в кремлёвском руководстве.

А. Е. Хинштейн в своей книге «Ельцин. Кремль. История болезни» отмечает: Կաղապար:Начало цитатыЗа день до отъезда, 3 августа, собрав узкую часть Кабинета министров, Горбачёв произносит загадочную фразу: «Имейте в виду, надо действовать жёстко. Если будет необходимо, мы пойдём на всё, вплоть до чрезвычайного положения.» И потом, когда 4 августа сажают его в самолёт, он ещё раз повторяет эти странные установки. «При необходимости действуй решительно, но без крови», — напутствует Михаил Сергеевич остающегося на хозяйстве вице-президента Янаева^[304]Կաղապար:Конец цитаты

В январе 2006 года в интервью телеканалу «Россия» Борис Ельцин заявил о Горбачёве: Կաղապար:Начало цитатыИ во время путча он был информирован обо всём и всё время ждал, кто победит, те или другие. В любом случае он примкнул бы к победителям — беспроигрышный вариантԿաղապար:Конец цитаты

Сотрудник аппарата Президента СССР Горбачева, Борис Сидоров писал: Կաղապար:Начало цитаты«Перед отъездом в Форос, и я в этом более чем уверен, Горбачев поручил остающимся в Москве В. И. Болдину (руководитель аппарата Президента), Г. И. Янаеву (вице-президент), В. С. Павлову (премьер-министр), В. К. Крючкову (Председатель КГБ), Д. П. Язову (министр обороны) и Б. К. Пуго (министр внутренних дел) попытаться разрулить сложившуюся ситуацию и силой вернуть страну на путь социалистического развития^[305]».Կաղապար:Конец цитаты

Александр Руцкой, в 1991 году бывший членом президиума Верховного Совета РСФСР, в интервью Вести ФМ" отметил, что Горбачев выдумал изоляцию в Крыму, что, на самом деле, первого президента СССР никто не арестовывал и не лишал его связи.

Валентин Варенников заявил, что Горбачёв в Форосе 18 августа сказал: «Ну чёрт с вами! Делайте что хотите!»^[37]^[306].

В 2001 году в интервью итальянскому изданию Corriere della Sera бывший член ГКЧП В. Крючков заявил, что 18 августа, когда «группа товарищей» посетила Форос, пытаясь склонить Горбачёва одобрить их план, то Горбачёва больше всего беспокоил Ельцин («для Горбачёва самой важной проблемой был Ельцин, он всегда его очень боялся», — утверждал бывший глава КГБ). Крючков также заявил: «И когда наши товарищи стали прощаться с Горбачёвым, он сказал: „Давайте! Действуйте!“»^[2]^[307].

Данная версия, однако, не подтверждается другими источниками, согласно которым Горбачёв «не соглашался ни на что, никакие аргументы на него не действовали». Президент проводил гостей словами: «Ну и м…и же вы!» и пожал им на прощание руки, поскольку они согласились с его предложением вынести вопрос о положении в стране и возможном введении ЧП на сессию Верховного Совета^[56]^[308]

Геннадий Янаев неоднократно заявлял, что документы ГКЧП были разработаны по поручению Горбачёва^[309]^[1]. Так, в беседе с заместителем главного редактора журнала «Журналист» Виталием Челышевым Геннадий Янаев заявил:

Կաղապար:Начало цитаты Предусматривалось четыре варианта введения чрезвычайного положения. Первый — в Москве и других регионах, второй — по всей стране. Третий — прямое президентское правление в столице и отдельных территориях. И четвёртый — прямое президентское правление по всей стране. Эти четыре варианта были Горбачёву доложены. И он сказал: «Хорошо. Пусть пока полежит…» <…> А 3 числа, перед его отъездом, проводится заседание кабинета министров, и на этом заседании Горбачёв говорит: «Да, ситуация трудная, но мы пойдём на всё, включая введение чрезвычайного положения.» <…> Понимаете, какая вещь. У меня-то до сих пор складывается впечатление, что он подталкивал нас к этому"^[36]Կաղապար:Конец цитаты

Последний министр обороны СССР маршал Е. И. Шапошников вспоминал: Կաղապար:Начало цитаты Мне казалось, что события августа помогут Горбачеву определиться, очиститься, по многим вопросам занять более четкую позицию. Но после августа его «колебательное» поведение не закончилось… Где-то в середине ноября 1991 года, поздно вечером, Михаил Сергеевич пригласил меня в Кремль… Его речь сводилась к поиску вариантов выхода из кризиса. При этом наиболее приемлемым, по его словам, был следующий: «Вы, военные, берете власть в свои руки, сажаете удобное вам правительство, стабилизируете обстановку и потом уходите в сторону».

Я опешил. Тут ведь прямо в «Матросскую тишину» можно с песней — ведь в августе нечто подобное уже было! «Ты что, Женя, я тебе ничего не предлагаю, я просто излагаю варианты, рассуждаю вслух», — сказал Горбачев.

И тут радушие гостеприимного хозяина пошло на убыль, хорошо начавшаяся беседа как-то сразу скомкалась. Хотелось спросить: «А что вы делали все эти годы, начиная с 1985-го?» Ведь то, что теперь предлагал Горбачев, могло привести к настоящей трагедии с более серьёзными последствиями, чем те, которые вытекали из Беловежского соглашения. Решительный Ельцин организовал бы сопротивление, были бы горы трупов, сползание в гражданскую войну.Կաղապար:Конец цитаты

Министр внутренних дел СССР, Член ГКЧП Борис Пуго вечером 22 — го августа 1991 был найден мёртвым у себя в квартире. Накануне он сказал своему сыну:Կաղապար:Начало цитаты«Вадим, это большая игра! Умный у тебя отец, а этого не понял! Всё это большая игра, и мы в ней проиграли»Կաղապար:Конец цитаты. И бросил реплику о М. С. Горбачёве:Կաղապար:Начало цитаты«Он нас всех предал, жалко — так здорово купил и так дёшево продал! Всех!»Կաղապար:Конец цитаты

Анатолий Лукьянов о роли Горбачева в августовских событиях 1991 года:Կաղապար:Начало цитаты Как верно в свое время заметил депутат Тельман Гдлян, Горбачев верно рассчитывал: при победе ГКЧП президент возвращается в Кремль на «красном коне» и использует плоды победы, если ГКЧП терпит поражение, то, покончив с «путчистами», президент опять же въезжает в Кремль, только теперь на «белом коне», поддержанный Ельциным и «революционными демократами». Однако «белый конь» и поддержка либералов оказались иллюзией^[310].Կաղապար:Конец цитаты

Сам Горбачёв, 14 сентября 1991 года на вопрос следователя Генеральной прокуратуры России^[311] Александра Фролова, который вёл дело ГКЧП: «Явилась ли для Вас неожиданностью ситуация, возникшая 19 августа 1991 г.?» — ответил: «Полной неожиданностью»^[16].

Однако, 17 августа 2011 года на большой пресс-конференции в агентстве «Интерфакс» Горбачёв признался, что заранее знал о планах ГКЧП, его об этом неоднократно предупреждали, но он считал, что важнее предотвратить кровопролитие и, тем более, гражданскую войну^[312]:

Կաղապար:Начало цитатыОткуда только ни звонили мне — предупреждали, что путч, путч, путч… И моё окружение сообщало, но я не мог пойти. Вот самое главное моё было кредо не довести до крови большой.Կաղապար:Конец цитаты

«Ալֆայի» դերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19 августа группа «Альфа» выдвинулась к даче Б. Н. Ельцина в Архангельское для её охраны; приказ захватить Ельцина от ГКЧП не поступил.

Бывший руководитель службы безопасности президента Бориса Ельцина Александр Коржаков, в своей книге мемуаров «Борис Ельцин: от рассвета до заката» утверждает что ранним утром 19 августа 1991 года спецназовцы группы КГБ СССР «Альфа» численностью около 50 человек приехали к даче Ельцина в Архангельском и караулили возле трассы, однако не предприняли никаких действий, когда кортеж Ельцина выехал с дачи в сторону Москвы.

Уже после отъезда президента, около 11 часов к воротам дачи, по утверждению Коржакова, подошли вооружённые люди, во главе с человеком, представившимся подполковником ВДВ, заявившим, что они, якобы, прибыли по поручению министра обороны для усиления охраны посёлка. Однако один из сотрудников охраны Ельцина узнал в нём офицера «Альфы», который преподавал на курсах КГБ. Охрана Ельцина пригласила бойцов «Альфы» пообедать в столовой. После обеда спецназовцы несколько часов сидели в своём автобусе, а затем уехали^[313].

Распространённое мнение, что 20 августа перед «Альфой» была поставлена задача захвата Белого дома, которую она якобы отказалась выполнить, опровергается свидетельством её командира В. Ф. Карпухина: Կաղապար:Начало цитатыНикакого приказа не было. Я — человек подчинённый, и если бы приказ был — я бы его выполнил. (…) Я доложил, что возле Белого дома около тридцати тысяч человек, все в крайнем возбуждении. Слава богу, у Крючкова хватило ума не отдавать приказа. Хотя планы такие всё же были.Կաղապար:Конец цитаты

По данным радиокомпании Би-би-си, за три дня путча «Альфа» выполнила лишь один приказ: 21 августа в 08:30 Карпухин вызывал командира отделения «Альфы» Анатолия Савельева, приказав ему выехать с людьми на улицу Демьяна Бедного, где находится радиопередающий центр и «закрыть радиостанцию „Эхо Москвы“», поскольку она «передаёт дезинформацию». В 10:40 станция на несколько часов замолчала^[117].

Իրադարձությունների մասնակիցների կարծիքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Много цитат В 2008 году, Михаил Горбачёв прокомментировал ситуацию августа 1991 года так: Կաղապար:Начало цитаты«Я сейчас жалею — надо было не уезжать. Ошибка, да, я это уже сказал. Так же как было ошибкой, что я не отправил Ельцина навсегда куда-нибудь в страну заготавливать банановые продукты. После известных процессов. Когда требовал пленум — исключить из членов ЦК. Некоторые из партии требовали исключить за то, что он затеял.»Կաղապար:Конец цитаты

В 2006 году Владимир Крючков заявил: Կաղապար:Начало цитаты«Мы противились подписанию договора, разрушающего Союз. Я чувствую, что был прав. Жалею, что не были приняты меры по строгой изоляции Президента СССР, не были поставлены вопросы перед Верховным Советом об отречении главы государства от своего поста»Կաղապար:Конец цитаты

Александр Руцкой: Կաղապար:Начало цитаты«Я бы не называл события 1991 года путчем по той причине, потому что никакого путча не было. Было стремление определённой группы людей, руководства определённого бывшего Советского Союза, направленное на сохранение Советского Союза как государства любым путём. Вот была главная цель этих людей. Никто из них не преследовал каких-либо корыстных целей, никто не делил портфели власти. Одна цель — сохранить Советский Союз.»Կաղապար:Конец цитаты

Анатолий Лукьянов: Կաղապար:Начало цитаты«Уже давно спорят, а что же такое было ГКЧП: путч, заговор или переворот? Давайте определимся. Если это был заговор, то где вы видели, чтобы заговорщики ехали к тому, против кого они сговариваются? Если это был бы путч, то это означало бы ломку всей системы государственной. А всё было сохранено: и Верховный Совет СССР, и правительство, и всё остальное. Значит, это не путч. А может, это переворот? Но где вы видели переворот в защиту того строя, который существует? Признать это переворотом даже при большой фантазии невозможно. Это была плохо организованная попытка людей поехать к руководителю страны и договориться с ним о том, что нельзя подписывать договор, который разрушает Союз, и что он должен вмешаться. Там были Болдин, Шенин, Крючков, Варенников и Плеханов. Всем им Горбачёв пожал руки — и они разъехались. Это надо знать людям, это была отчаянная, но плохо организованная попытка группы руководителей страны спасти Союз, попытка людей, веривших, что их поддержит президент, что он отложит подписание проекта союзного договора, который означал юридическое оформление разрушения советской страны.»Կաղապար:Конец цитаты

Геннадий Янаев:Կաղապար:Начало цитаты«Я абсолютно никогда не признавал, что я совершил государственный переворот, и никогда не признаю. <…> Мы не разогнали ни одну структуру государственную, не посадили ни одного должностное лицо, даже Гавриила Харитоновича Попова, мэра Москвы, не освободили от работы, хотя он деликатного свойства информацию таскал американскому послу по 5-6 раз в день.»Կաղապար:Конец цитаты

Валентин Павлов:Կաղապար:Начало цитаты«Мы, члены ГКЧП, не готовили переворота. У нас, поверьте, хватило бы ума и возможностей арестовать всё российское руководство ещё далеко от Москвы, в аэропорту, на даче, на дороге. Возможностей было сколько угодно. Даже в здании Верховного Совета РСФСР могли, если бы ставили такую цель.»Կաղապար:Конец цитаты

Борис Ельцин:Կաղապար:Начало цитаты«Нелепости в их (членов ГКЧП) поведении стали бросаться в глаза довольно быстро. Группа захвата из подразделения „Альфа“, присланная сюда (в Архангельское) ещё ночью, так и осталась сидеть в лесу без конкретной задачи. Были арестованы депутаты Гдлян и Уражцев, а главные российские лидеры проснулись у себя на дачах, успели сообразить, что случилось и начали организовывать сопротивление. Пока я обратил внимание только на телефоны. Они работают, значит, жить можно… Я успел почувствовать: что-то тут не так. Настоящая военная хунта так себя не станет вести.»Կաղապար:Конец цитаты

Сергей Филатов, бывший глава администрации Президента Ельцина, возглавлявший депутатский штаб обороны Белого дома в августе 1991 года:Կաղապար:Начало цитаты- То, что происходило между Ельциным и Горбачёвым, было больше чем недопонимание. Горбачёв был ярым противником того, что РСФСР возглавил Борис Николаевич.

Между Верховным Советом СССР и Верховным Советом РСФСР тоже были довольно серьёзные разногласия. Мы стали принимать законы, которые запутали экономическую ситуацию. Реформы надо делать на каком-то одном уровне, на двух уровнях их делать невозможно.

Тем не менее Ельцин поступил очень мудро, когда защитил Горбачёва. И постепенно, когда прояснилась ситуация, оказалось, что республики все ушли, Верховного Совета Союза уже нет. Нет единого целого — ни армейского, ни экономического, ни какого-либо другого союза. Вот тогда и встал вопрос о том, чтобы Горбачёв ушёл.

Этот период был очень трудным, очень тяжёлым, но он был определяющим. Он показал, что дальнейший путь должен быть раздельный.^[314]Կաղապար:Конец цитаты

Из Заявления добровольцев — участников сопротивления ГКЧП: Կաղապար:Начало цитатыВ рядах добровольцев, вставших на пути ГКЧП, были люди, принадлежащие к различным политическим и общественным организациям и движениям (от демократических до монархических), придерживающиеся различных политических взглядов, а в большинстве своём — вовсе далёкие от политики. Но в те трагические дни всех нас объединяли два важнейших побудительных мотива:

— понимание необходимости демонтажа преступной коммунистической системы, приведшей наш народ к неисчислимым жертвам, а некогда великую державу — к полному экономическому, политическому и духовному краху;

— горячее стремление вывести страну из коммунистического тупика на путь подлинной свободы, экономического могущества, духовного процветания и достойной жизни для каждого её гражданина…

Ошибка антикоммунистического движения состояла в том, что оно, образно говоря, слишком рано разобрало свои баррикады у Белого дома и Мариинского дворца. Ведь победа над ГКЧП — наиболее оголтелой группировкой в коммунистической верхушке — ещё не означала отстранения от властных рычагов всей партийно-советской мафии и КГБ, на время затаившихся, сменивших символику и аббревиатуры, но по сути сохранившихся.Կաղապար:Конец цитаты

Նշանակությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:ФоторядАвгуст 1991 года стал одним из тех событий, которые ознаменовали конец власти КПСС и распад СССР и, по мнению одних, дал толчок демократическим переменам в России^[315]^[316].

Бывший президент СССР Михаил Горбачев в интервью немецкому журналу Der Spiegel обвинил в распаде Советского Союза организаторов Августовского путча в 1991 году, а также тех, кто воспользовался событиями августовского путча 1991 года для развала СССР: «За конец перестройки и развал Советского Союза ответственны те, кто организовал путч в августе 1991-го, а после путча использовал ослабленную позицию президента СССР», — сказал Горбачев^[317].

Первый президент России Борис Ельцин писал в своей книге «Записки президента» о августовском путче и его значении: «Я считаю, что XX век закончился 19 — 21 августа 1991 года. И если выборы первого свободно избранного Президента России — событие общенациональное, то провал августовского путча — событие глобальное, планетарное. XX век по большей части был веком страха. Таких кошмаров, как тоталитаризм и фашизм, кошмар коммунизма, концентрационных лагерей, геноцида, атомной чумы, человечество ещё не знало. И вот в эти три дня кончился один век, начался другой. Быть может, кому-то такое утверждение покажется слишком оптимистическим, но я в это верю. Верю, потому что в эти дни рухнула последняя империя. А именно имперская политика и имперское мышление в самом начале века сыграли с человечеством злую шутку, послужили детонатором всех этих процессов. Однако вслед за „августовской революцией“, как её называют, наступили для нашего народа не самые лёгкие дни. Ожидали рая земного, а получили инфляцию, безработицу, экономический шок и политический кризис».

Последний Председатель Верховного Совета СССР Анатолий Лукьянов о событиях августа 1991 года писал: «Но все дело в том, что это была только увертюра, первые аккорды той трагической оперы, которая последовала за 21 августа. Не обращая никакого внимания на действующую Конституцию и законы СССР, под предлогом якобы имевшей место поддержки коммунистами „путчистских заговорщиков“ указами президента России запрещаются КПСС, КП РСФСР и их органы, конфискуется их собственность, закрываются многие газеты, распускаются союзный Съезд народных депутатов и Верховный Совет СССР, в довершение всего 8 декабря 1991 г. главы трех республик, встретившись в Беловежской пуще, ликвидируют и само союзное государство, должность союзного президента. Тут уж нет и тени заботы о законности. Переворот как переворот! „Когда мятеж кончается удачей, тогда он называется иначе“.». По мнению Анатолия Лукьянов в 1991 году произошел не августовский, а именно августовско-декабрьский переворот, связанный с переводом страны на рельсы капитализма. Действия ГКЧП были попыткой спасти закрепленный Конституцией СССР общественный строй. Это был не умещающийся в рамки закона ответ на другой, исподволь готовившийся действительный и грозный переворот, состоящий в переводе страны в капиталистическое русло и разрушении советской федерации, многие десятилетия объединявшей народы Советского Союза.

Бывший советник первого президента России Ельцина Сергей Станкевич считает что «провалившийся путч ускорил мирную демократическую революцию. Вместо потерпевшей крах советской империи мы обрели новый государственный проект, вполне способный к успешному саморазвитию, — демократическую федеративную республику с рыночной экономикой. Российскую Федерацию как проект XXI века нам необходимо достраивать и корректировать, но уже без революций — в режиме гражданского диалога, в борьбе парламентских партий, в созидательных усилиях ответственных граждан».

По мнению политика и предпринимателя Евгения Савостьянова, события в Москве, завершившиеся 23 августа 1991 года, стали одними из величайших в человеческой истории, ими завершилась политическая история XX века. И демократическая революция в России — а это была именно революция — уникальна по своему драматизму, но самое главное — по бескровности. По мнению эксперта, первым последствием ликвидации путча было полное аннулирование репутации Михаила Горбачёва и крушение союзных структур:"— Вернувшись в Москву, он заявил на трапе самолёта, что мы не отказываемся от идеи построения социализма. Однако 23 августа я лично закрыл ЦК КПСС, и с этого момента коммунистический эксперимент был завершён. 24 августа о выходе из СССР объявила Украина, а в течение ещё двух недель — ещё семь союзных республик. 5 сентября был распущен Съезд народных депутатов СССР — он передал власть межреспубликанским органам управления. Смерть СССР состоялась в эти дни".

Писатель Александр Шевякин в книге «Разгром советской державы. От „оттепели“ до „перестройки“» писал о значении августовского путча 1991 года: « Три дня московского августа создали такой резонанс, что вся игра была кончена в кратчайшие сроки, страна и советский строй покатились в пропасть. После этого уже ничего не требовалось изобретать, чтобы их добить. Никто и ничто не могло спасти Союз Советских Социалистических Республик. Исторический конец его приходится на 25 декабря 1991 г., когда первый и последний Президент СССР выступил по телевидению с заявлением о прекращении своих полномочий и роспуске Союза…».

Геннадий Бурбулис об августовских событиях 1991 года: "Мы можем гордиться тем, что победа над ГКЧП принесла с собой важную энергетику веры. И именно эта энергетика позволила не откладывать трусливо проведение радикальных реформ. Она же помогла нам в сложнейшей ситуации декабря 1991 года, когда ни один орган власти и управления СССР не функционировал. …Империя советская, начиненная бесконечными арсеналами оружия, распалась юридически безупречно, и было создано Содружество независимых государств^[318].

Председатель ЦК КПРФ Геннадий Зюганов в 1991 году был секретарём ЦК КП РСФСР. Он назвал действия ГКЧП правомерными и абсолютно законными. По мнению Зюганова, договор «О Союзе Суверенных Республик» был против того, за что народ проголосовал на референдуме в марте 1991 года, а ГКЧП как раз выполнял волю народа. Вопреки тому, за что высказалось большинство советских граждан, принятие такого договора должно было означать отказ от социализма и фактическую ликвидацию единого государства. Реализовывалась не политика сторонников Союза, за которую высказался народ, а противозаконный план Ельцина и его камарильи. ГКЧП объявил о возвращении к политике, соответствующей тому, за что граждане высказались на мартовском референдуме. Правомерными и абсолютно законными были именно действия ГКЧП, а не тех, кто обвинил его участников в нарушении закона. В провале ГКЧП Зюганов считает виновным Горбачёва и нерешительность ГКЧПистов.

«ГКЧП мог бы удержать Советский Союз при одном и главном условии,- считает политолог Сергей Михеев, - если бы его членов не предал и открыто и всецело поддержал бы сам Горбачев. Экс-лидер СССР не отрицал и не отрицает, что у него были контакты с членами ГКЧП. Но по сути, он занял такую лукавую позицию, типа, вы делайте, и если у вас получится - я этим воспользуюсь, а если не получится - я здесь ни при чем. Он предал и их, и собственную страну. А вот если бы Горбачев занял ту принципиальную позицию, какую надлежало занять главе государства, то у них был шанс сохранить СССР»^[319].

Председатель ГД РФ Вячеслав Володин в 1991 году был депутатом Саратовского городского совета. О годовщине путча он высказался в своём телеграм-канале. Он сравнил август 1991-го с октябрём 1917-го:"И в 1991 году, и в 1917-ом произошло предательство элитами интересов народа и государства. Где были те секретари обкомов, ЦК КПСС? Где был Верховный Совет? В непростое время – практически все разбежались, отсиделись в отпусках, когда надо было принимать решения. Партийная бюрократия КПСС по сути перечеркнула свои идеалы, если так можно назвать идеологию партии, предала страну и ее граждан. Развалу СССР способствовала слабость Горбачева как политика, его неспособность быть настоящим лидером страны. Он не смог сплотить политические силы в сложное для страны время и сохранить государство".

По его мнению советского и российского политического деятеля, историка Юрия Болдырева события августа 1991 года действительно были трагическими: они привели к укреплению Ельцина, падению федерального центра, развалу СССР.

Советский философ Александр Зиновьев писал о событиях августа 1991 года: «Группа политических деятелей во главе с Ельциным, если не руководимая Западом, то, во всяком случае, стимулируемая с его стороны, захватывает власть. В августе 1991 года было одновременно два путча. Один путч фиктивный, и реальный путч, который был возглавлен Ельциным».

По мнению политолога Леонида Радзиховского, в августе 1991-го в России началась буржуазно-демократическая революция, закончившаяся событиями октября 1993 года. «Революция — это и есть целенаправленное (или стихийное) уничтожение существовавших ранее законов, с точки зрения законов предшествующей эпохи революция есть тягчайшее государственное преступление» — пишет Радзиховский. По его мнению Ельцин в 1991—1993 гг. был, несомненно, президентом-революционером, а ВС РСФСР (РФ) — революционным парламентом^[320].

Как отметил в 2011 году Борис Райтшустер, «Большинство жителей страны ассоциируют события тех дней не с победой над авторитарным режимом, а с развалом Советского Союза»^[321]. По оценкам Лебедя это была политтехнологическая операция для подрыва влияния КПСС, разгрома силовых ведомств и развала страны^[322].

Кандидат исторических наук Владимир Согрин считает события августа 1991 года народной демократической революцией. По его мнению «народ впервые за многие годы ощутил себя творцом истории. И он действительно был творцом истории. Он сыграл решающую роль в крушении коммунизма, в крахе ГКЧП и в победе этой революции. Народ доказал, что он иногда, пусть редко, но в решающие моменты истории является её движущей силой. Демократическая революция может происходить и „сверху“, а это была демократическая революция „снизу“. Хотя, вообще говоря, это было единение низов и демократических верхов»^[323].

Известный российский историк, профессор Санкт-Петербургского университета Игорь Фроянов выдвигает свою версию августовских событий: — Демократы ожидали и, возможно, планировали нечто подобное событиям 19-21 августа. Они, наверное, заранее знали, что назовут «путчем», «переворотом», «заговором» любое выступление «консерваторов», даже если оно не соответствует данным понятиям, — говорил историк в одном из интервью. — Им нужен был именно путч, чтобы применить адекватные меры воздействия по отношению к своим противникам с целью покончить с ними навсегда и выйти на финиш к развалу СССР и капиталистической реставрации.

Немецкий историк, специалист по истории стран Восточной Европы и эксперт по России Игнац Лозо в своей монографии «Августовский путч 1991 года. Как это было» писал о значении августовских событий: «Путч и его провал переросли в революцию, хотя и не всенародную, но имеющую политический характер: официально был подтвержден конец государственной коммунистической идеологии, КПСС так же перестала существовать в качестве политической силы. Двоевластию в Москве пришел конец, Б. Ельцин лишил власти не только защитников системы, но и фактически М. Горбачёва после его возвращения из Фороса. 22 августа 1991 г., через 74 года, вновь официальным государственным символом стал российский бело-сине-красный флаг. Всевластие КГБ закончилось, памятник его основателю, на протяжении десятилетий символизирующий террор против своего народа, был снесен. Сразу после путча большинство республик объявили о своей независимости»^[324]. Лозо пишет о неоценимом значении августовских событий: «августовская революция, начавшаяся с путча, не оправдала надежды многих российских граждан, однако она была неоценима: дело не дошло до кровопролитного столкновения между защитниками старого порядка и демократическими силами»^[325].

1991 թվականի օգոստոսը մշակույթում և արվեստում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Бард Александр Городницкий написал песню^[326], известную в исполнении артиста Александра Хочинского.
Теме августовского путча и событий, которые он спровоцировал, посвящена остросоциальная песня Игоря Талькова «Господин президент» (1991).
В первой версии песни Олега Газманова «Офицеры» 2-й куплет был посвящён событиям августа 1991-го и троим погибшим.
Роман Александра Проханова «Последний солдат империи» был полностью посвящён августовским событиям 1991 года.
События августа 1991 года описываются в романе Павла Санаева «Хроники раздолбая» (2013).
Песня Константина Кинчева «Смутные дни» о августовских событиях 1991 года.
Песня «Мальчики 1991 года» (музыка, вокал, гитара — Антон Родионов, стихи — Илья Лируж).
В романе Анатолия Дроздова «Реваншист» (2018) описан альтернативный вариант развития событий путча.

Կինեմատոգրաֆիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Невозвращенец» — аллюзия и пророчество на события 19 августа.
В 1991 году на студии «Пилот» был снят короткометражный мультфильм «Путч».
Упомянут в мультфильме «Всё хорошо» Роберта Саакянца (1991).
«Три дня» (Советский литовский фильм 1991 года; реж. Шарунас Бартас).
«Три августовских дня» (1992, Россия — США).
«Заговор скурлатаев» (1993, Россия — Белоруссия).
События путча кратко показаны в мультфильме Latvietis (2007, Animācijas brigāde).
«Ельцин. Три дня в августе» (НТВ, 2011, реж. А. Мохов).

Վավերագրերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Владимир Алеников, Григорий Амнуэль. «Пробуждение. Хроника переломных дней» (1991)^[327]
«Время отпуска» (1991, АТВ)^[328]
Нина Соболева. «Три дня и две ночи» (1991, Союзтелефильм)^[329]
Ангус Маккуин. «Вторая русская революция», 8 серия (1991, Би-Би-Си)^[330]
Павел Шеремет, Сергей Головецкий. «Август 91-го. Заговор обречённых» (2001—2006, Первый канал)^[331]
Сергей Медведев. «Лебединое озеро по заказу ГКЧП» (2001, Первый канал)^[332]
Антон Гришин. «Дети великого Августа» (2001, НТВ)^[332]
Евгений Киселёв. «Новейшая история. Три дня в августе» (2001, МНВК ТВ-6)^[333]
«Неизвестный путч или Завтра всё будет по-другому» (С. Либин, 2009)
Михаил Черваков, Марика Джапаридзе. «Август 1991. Версии» (2011, ВГТРК)^[334]
Владимир Чернышёв. «СССР. Крах империи» (2011, НТВ)^[335]
Михаил Черваков, Марика Джапаридзе. «Август 1991. Неглавные герои» (2012, ВГТРК)^[336]
Сергей Лозница. «Событие» (2015, Atoms&Void)
Алена Абрамович, Мария Трейман. «ГКЧП против Горбачева. Спектакль окончен» (2017, ТВЦ)^[337]
Наиля Аскер-заде, Кирилл Егоров. «ГКЧП. 30 лет спустя» (2021, ВГТРК)^[338]
Александр Стефанович. «Следствие по путчу. Разлом» (2021, Первый канал)^[339]
Александр Горбачев «Август 1991 года до и после». (2021)

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Комментарии

↑ В лице: Президента СССР^[4], Верховного Совета СССР^[5], Съезда народных депутатов СССР^[6], Президента РСФСР^[7], Совета министров РСФСР^[8] и Верховного Совета РСФСР^[9], а также органов законодательной и исполнительной власти некоторых союзных республик^[10]
↑ Илья Кричевский, Дмитрий Комарь, Владимир Усов, Николай Лябин, Артурас Сакалаускас, Михаил Агурский, Борис и Валентина Пуго, Сергей Ахромеев и Николай Кручина
↑ В январе 1924 года вместе с декларацией об образовании СССР союзный договор вошёл в состав первой союзной конституции, став её основным разделом. По мнению некоторых юристов, с этого момента договор об образовании СССР перестал существовать как самостоятельный документ
↑ Согласно пункту 3 статьи 113 и пункту 6 статьи 127. 3 Конституции СССР, что повлекло за собой отставку Кабинета министров.
Согласно части 2 статьи 13 закона СССР «О Кабинете Министров СССР» отставка Премьер-министра влекла за собой отставку Кабинета Министров в полном составе
↑ Прекращение Указом от 6 ноября 1991 года деятельности КПСС и КП РСФСР, роспуск их организационных структур означали окончательный отказ Президента от использования легитимных способов решения вопроса — путём передачи его компетентным судебным инстанциям согласно Закону СССР «Об общественных объединениях». Как и в случаях с Указами от 23 и 25 августа 1991 года, Президент предпочёл дискреционный метод властвования, вновь вторгся в сферу судебной власти, действовал по своему усмотрению, вышел за пределы полномочий, возложенных на него Конституцией и законами Российской Федерации.
<...>
На момент издания Указа — 6 ноября 1991 года, впрочем, как и до этого, Президент располагал вполне легитимными средствами решения вопроса о КПСС и КП РСФСР на основе норм Закона СССР «Об общественных объединениях». Однако Президент не использовал их, а применил сугубо административный порядок, представляющий собой грубое нарушение конституционного права на объединение, основанный на усмотрении и политической целесообразности^[215].
30 ноября 1992 года Конституционный суд РФ признал незаконным роспуск всей партии, законным был признан только лишь роспуск руководящих структур КПСС и руководящих структур её российской республиканской организации — КП РСФСР. 6 ноября 1991 года президент Борис Ельцин подписал указ №169 о прекращении деятельности КПСС и КП РСФСР на территории России. КС установил, что указ Ельцина от 6 ноября 1991 года не распространяется на организационные структуры первичных парторганизаций КПСС, образованных по территориальному принципу^[216]
↑ По-видимому, прекрасная слышимость была связана с установкой сотрудником американского посольства оборудования против прослушки

Источники

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 10-я годовщина событий августа 1991 года
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Государственный недоворот, 2001
↑ «АВГУСТОВСКИЙ КРИЗИС 1991 • Большая российская энциклопедия - электронная версия». bigenc.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-05-07-ին. Վերցված է 2020-03-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Указ Президента СССР от 22.08.1991 N УП-2444
↑ Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2371-I «О ситуации, возникшей в стране в связи с имевшим место государственным переворотом»
↑ Постановление СНД СССР от 05.09.1991 N 2391-1
↑ Указ Президента РСФСР от 19.08.1991 № 59
↑ Постановление Совмина РСФСР от 19.08.1991 N 435
↑ Постановление Верховного Совета РСФСР от 22 августа 1991 г. № 1627-1
↑ 19-22 августа 1991 года. Реакция Союзных республик
↑ Игнац Лозо, 2014, էջ 90
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 297
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 Seymour M. Hersh The Wild East // Atlantic Monthly : журнал. — 1994. — С. 61—86.
↑ Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР. Заявление советского руководства
↑ ^15,0 ^15,1 Последнее интервью. Геннадий Янаев, 2011
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 ^16,3 ^16,4 ^16,5 ^16,6 ^16,7 Янаев Г. И., 2010
↑ ^17,0 ^17,1 ^17,2 Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г
↑ Анатолий Артемьев: интервью, 2014
↑ ^19,0 ^19,1 ^19,2 ^19,3 ^19,4 Документы ГКЧП - постановления №1, № 2, указ вице-президента СССР Янаева
↑ Война указов, 2001
↑ Горбачёв знал о планах ГКЧП, но счёл более важным не допустить бойни, 2011
↑ В России вспоминают события, которые произошли в этот день 20 лет назад
↑ Тринадцать лет спустя, или Три дня ГКЧП, 2004
↑ Олег Шенин отпущен до суда домой, 1992
↑ В Прокуратуре России. Четверо обвиняемых освобождены, 1992
↑ Шесть узников «Матросской тишины» получили свободу до приговора, 1993
↑ ^27,0 ^27,1 ^27,2 ^27,3 ^27,4 ^27,5 ^27,6 Лукьянов А. И., 2010
↑ ^28,00 ^28,01 ^28,02 ^28,03 ^28,04 ^28,05 ^28,06 ^28,07 ^28,08 ^28,09 ^28,10 ^28,11 Варенников В. И., 2010
↑ Члены ГКЧП после «путча»
↑ Постановление ГД ФС РФ от 23.02.1994 N 65-1 ГД
↑ Фильм Сергея Медведева: «Борис Ельцин. Первый»
↑ Три века российской прокуратуры, 2012, էջ 12, 13
↑ ^33,0 ^33,1 Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: Возможно, ГКЧП был клубом самоубийц..., 2001
↑ ГКЧП: реабилитация намерений, 2006
↑ Договор о Союзе суверенных государств (июль 1991 года)
↑ ^36,0 ^36,1 Холодное лето 91-го: хроника событий, 2003
↑ ^37,0 ^37,1 ^37,2 Это была отчаянная попытка спасти Союз, 2010
↑ Закон СССР от 03.04.1990 N 1407-1
↑ Безбородов А., Елисеева Н., Шестаков Н, 2010
↑ Лицом к лицу. Михаил Горбачёв, 2001
↑ Еженедельный бюллетень социологических сообщений ФОМ-ИНФО N 31 (478) 2003 г
↑ «Суд над ГКЧП». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-25-ին. Վերցված է 2020-06-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Анатомия независимости, 2004
↑ ^44,00 ^44,01 ^44,02 ^44,03 ^44,04 ^44,05 ^44,06 ^44,07 ^44,08 ^44,09 ^44,10 ^44,11 ^44,12 ^44,13 ^44,14 ^44,15 ^44,16 ^44,17 Путч. Хроника тревожных дней
↑ От США - Рюриковичи (Голицын), от Британии - Романовы (Майкл Кентский), а кто от андроповцев?, 2009
↑ Заключение по материалам расследования роли и участии должностных лиц КГБ СССР в событиях 19-21 августа 1991 года
↑ Август 1991 года. Попытка государственного переворота. Провал ГКЧП
↑ ^48,0 ^48,1 Ельцин Б. Н., 1994
↑ «К гражданам России». Обращение Б. Ельцина и Р. Хасбулатова от 19.08.1991 г.
↑ Руслан Хасбулатов (интервью 12.08.2001)
↑ Так разбивали Советский Союз. Беседа с Русланом Хасбулатовым
↑ Новодворская В. И., 1993, էջ 235
↑ ^53,0 ^53,1 ^53,2 ^53,3 ^53,4 Хроника путча: часть V, 2006
↑ Диалог с Михаилом Ходорковским (11.09.2009), 2009
↑ ГКЧП. Хроника тревожных дней Արխիվացված է Փետրվար 20, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով: см. на 18:00
↑ ^56,0 ^56,1 ^56,2 ^56,3 ^56,4 ^56,5 ^56,6 Хроника путча: часть I, 2006
↑ ^57,0 ^57,1 ^57,2 ГКЧП: процесс, который не пошёл, 2010
↑ Медведев В. Т, 1994, էջ 153—173
↑ Леонов Н. С., 2002, էջ 7
↑ «19 августа я был в Форосе»: Вячеслав Генералов о путче, Горбачёве и распаде СССР
↑ Горбачев в Форосе: воспоминания охраны
↑ Бондаренко А. Ю., Ефимов Н. Н., 2014, էջ 46
↑ Russia, i golpisti fanno carriera, 2001
↑ Хинштейн А. Е., 2006, էջ 239
↑ Пресс-конференция адвокатов ГКЧПистов: Горбачёву и Ельцину опять угрожают судом, 1992
↑ Статья 127.7 Конституции СССР (1977) в редакции 26 декабря 1990 года
↑ Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР. Заявление советского руководства
↑ Булгаков В. И., Яковлев М. Л., 2003, էջ 103
↑ Александр СОКОЛ специально для «ФАКТОВ»19 августа 1991 года на военный аэродром в Борисполе высадилась Полоцкая десантная дивизия, «прославившаяся» подавлением антисоветских мятежей в Вильнюсе и Баку Արխիվացված է Հուլիս 24, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^70,0 ^70,1 ^70,2 ^70,3 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 18—21
↑ ^71,0 ^71,1 ^71,2 ^71,3 ^71,4 ^71,5 ^71,6 Хроника путча: часть II, 2006
↑ Свобода приходит ногами Шествие по Калининскому проспекту Արխիվացված է Դեկտեմբեր 4, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Документы ГКЧП готовились в КГБ, 2011
↑ Пресс-конференция ГКЧП: «лебединая песня» заговорщиков, 2011
↑ Встреча советского руководства с журналистами в пресс-центре МИД СССР 19.08.1991
↑ ^76,0 ^76,1 Журнал «Коммерсантъ Власть» № 34 Москва, Центр. Никто не боится человека с ружьем Արխիվացված է Նոյեմբեր 5, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Семенов И.М. Век полета. История аэропорта Курган. Часть II. — Курган: ООО «Полиграфкомбинат «Зауралье», 2014. — С. 308—309. — 316 с. — ISBN 978-5-906-420-08-4
↑ Кремлёвский заговор. Версия следствия, 1992, էջ 142—143
↑ Самолёт Горбачёва. Руководители войск ПВО в августе 1991 г. не мешали вылететь Президенту СССР в Москву, 2004
↑ Сергей Бабурин — политик в интерьере эпохи, 2009
↑ ^81,0 ^81,1 ^81,2 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 24
↑ ^82,0 ^82,1 ^82,2 Филиппов А. В., 2007
↑ Переворот, который провалился
↑ The Coup That Failed: The Fall Of Russian Communism – OpEd
↑ Наручники для народа
↑ SOVIET TURMOIL: A Coup Gone Awry/Behind a Classic Soviet Failure/A special report…
↑ Marc Garcelon, 2005, էջ 157
↑ Постановление Председателя Верховного Совета СССР от 19 августа 1991 г. № 2350—I «О созыве внеочередной сессии Верховного Совета СССР» // Сборник опубликованных документов ГКЧП СССР (август 1991 года). — М.: «Самиздат», 2011. — С. 15. — 36 с. — ISBN 978-5-85895-701-0
↑ А был ли путч на самом деле?, 2001
↑ Программа «Время» за 19 августа 1991 года
↑ Сергей Медведев: Жизнь интереснее любых детективов, 2002
↑ Краткая биографическая справка: Медведев Сергей Константинович
↑ Рудольф Пихоя Москва. Кремль. Власть. Две истории одной страны. Россия на изломе тысячелетий. — Москва: Русь-Олимп: Астрель: АСТ, 2007. — С. 325—326. — 554 с.
↑ «Распоряжение Кабинета Министров СССР от 19.08.1991 № 943р». WorkLib.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-24-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Ельцин должен встретиться с Горбачёвым не позднее 21 августа, 1991
↑ Погружение в бездну. При чём тут «путч» и «переворот»?, 2010
↑ ^97,0 ^97,1 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 25
↑ ^98,0 ^98,1 «Операция «Гром» назначена на три часа ночи». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-05-22-ին. Վերցված է 2018-05-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Свобода приходит ногами Митинг перед Моссоветом Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Свобода приходит ногами Новый план штурма Белого дома Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^101,0 ^101,1 ^101,2 ^101,3 ^101,4 ^101,5 ^101,6 ^101,7 Хроника путча. Часть III Արխիվացված է Հոկտեմբեր 8, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով: // Би-би-си, 2006.
↑ ^102,0 ^102,1 ^102,2 Станкевич, 2011
↑ В августе 91-го. Мнения и воспоминания о несостоявшемся путче ГКЧП
↑ Зеркало для власти. Гулять по улицам я езжу за границу, 2002
↑ Правила жизни в России. Иностранные журналисты рассказывают о том, как им живётся и работается в нашей стране
↑ Указ Президента РСФСР No 64 Об управлении вооружёнными силами Союза ССР на территории РСФСР в условиях чрезвычайной ситуации
↑ История так и не началась, 2009
↑ Свобода приходит ногами Напряжение у Белого дома нарастает Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Тайный штаб. Защита Дома Советов в августе 1991-го стала настоящей войсковой операцией, 2004
↑ Коммерсант Власть Государственный недоворот Արխիվացված է Դեկտեմբեր 7, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^111,0 ^111,1 В осаде. Стенограмма событий ночи с 20 на 21 августа, 2004
↑ ^112,0 ^112,1 Хасбулатов Р. И., 2011
↑ ^113,0 ^113,1 ^113,2 Ельцин Центр. День за днем Операция «Гром» назначена на 3 часа ночи Արխիվացված է Մայիս 22, 2018 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^114,0 ^114,1 ^114,2 «Михаил Мухин, доктор ист. наук. «ПОЧЕМУ РАСПАЛСЯ СССР?» — АГОНИЯ ПЕРЕСТРОЙКИ. ПОЛИТИЧЕСКИЙ КРИЗИС АВГУСТА 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-01-28-ին. Վերցված է 2022-01-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 56 (օգնություն)
↑ Рудольф Пихоя Москва. Кремль. Власть. Две истории одной страны. Россия на изломе тысячелетий. — Москва: Русь- Олимп: Астрель: АСТ, 2007. — С. 333. — 554 с.
↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «автоссылка25» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
↑ ^117,00 ^117,01 ^117,02 ^117,03 ^117,04 ^117,05 ^117,06 ^117,07 ^117,08 ^117,09 ^117,10 ^117,11 ^117,12 ^117,13 ^117,14 ^117,15 ^117,16 ^117,17 Хроника путча: часть IV, 2006
↑ ^118,0 ^118,1 Хроника путча, 2011
↑ «Хроника августовского путча. Чрезвычайная сессия Верховного Совета СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-01-28-ին. Վերցված է 2020-03-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Вторая ночь. Первая кровь, 2011
↑ ^121,0 ^121,1 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 28
↑ ^122,0 ^122,1 ^122,2 Как выстояла осаждённая Москва, 1991
↑ «Сергей Станкевич: никто в ГКЧП не решился дать приказ штурмовать Белый дом». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-06-11-ին. Վերցված է 2020-06-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Еженедельник «Аргументы и Факты» № 34 29/08/1991 Как мы защищались и защищали демократию Արխիվացված է Հունիս 21, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^125,0 ^125,1 Анатолий Цыганок (2006-08-18). «Белодомовские мифы августа 1991 г.». Полит.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-20-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |subtitle= (օգնություն); Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Александр РОМЕНСКИЙ Белый дом мог стать красным, если бы не сработала защита МВД России Արխիվացված է Մարտ 5, 2018 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ «Панорама». Спецвыпуск от 21 августа 1991 г. Москва, 1991
↑ Рудольф Пихоя Москва. Кремль. Власть. Две истории одной страны. Россия на изломе тысячелетий. — Москва: Русь-Олимп: Астрель: АСТ, 2007. — С. 335. — 554 с.
↑ Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи : Рой Медведев « 21 августа 1991 г.»
↑ 19-е, 20-е, 21-е августа: Путч в СССР, 1991
↑ Новейшая история России: Перестройка и переходный период. 1985—2005 (Жуков В. Ю.) § 10. Провал августовского путча и «августовская революция» 1991 года Արխիվացված է Հունվար 2, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ «Постановление Президиума Верховного Совета СССР от 21 августа 1991 г № 2352-I «О неотложных мерах по восстановлению конституционного порядка в стране»». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-12-05-ին. Վերցված է 2016-05-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 90 (օգնություն) Постановление Президиума Верховного Совета СССР от 21 августа 1991 г № 2352-I «О неотложных мерах по восстановлению конституционного порядка в стране»
↑ (Заседание Президиума Верховного Совета СССР, ТАСС: 21 августа 1991 года Արխիվացված է Նոյեմբեր 21, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:, Бюллетень № 2 совместного заседания Совета Союза и Совета Национальностей Верховного Совета СССР 26 августа 1991 г., стр. 18) Արխիվացված է Սեպտեմբեր 11, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:, [1] Արխիվացված է Օգոստոս 9, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով: // Август 1991. Мифы о «путче ГКЧП» и «защите российского парламента». Выдержки из книги С.П.Обухова Արխիվացված է Օգոստոս 9, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Павел Коробов (2001-08-18). «Геннадий Янаев: Горбачёва никто не арестовывал». Ъ-Газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-24-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subtitle= ignored (օգնություն)
↑ Варенников В. И., 2001, էջ 467
↑ ^136,0 ^136,1 «Как мы сидели в Белом доме во время путча 1991 года. Дневник». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-08-29-ին. Վերցված է 2019-08-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Зенькович Н. А., 1998, էջ 442
↑ ВГТРК (1991). «Операция «Форос» 21-22.08.1991». 24:15 minutes in. {{cite episode}}: Missing or empty |series= (օգնություն) Արխիվացված է Դեկտեմբեր 26, 2015 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^139,0 ^139,1 Бывший министр обороны СССР Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: «Как это было в августе 91-го?», 2011
↑ Ожерельев О. И. Идеалы и преступления. Новейшая история России: диалектика событий. М., 2016. С. 62
↑ Интервью В. В. Рябова. Москва. 2018. 24 янв.
↑ «Почти путч», 2006
↑ «Постановление Президиума Верховного Совета СССР от 22 августа 1991 г. № 2353-I «О даче согласия на привлечение к уголовной ответственности и арест народных депутатов СССР Бакланова О. Д., Стародубцева В. А., Болдина В. И., Варенникова В. И. и Шенина О. С.»». bazazakonov.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-12-15-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «vedomosti%sssr%su» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
↑ «22 августа Четверг». Горбачёв-Фонд. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-01-20-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subtitle= ignored (օգնություն)
↑ Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г. Часть 3.
↑ Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г. Часть 2.
↑ Свобода приходит ногами Шествие с триколором по центру Москвы Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^149,0 ^149,1 ^149,2 «Август 1991. Конец КПСС. Александр Музыкантский». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-26-ին. Վերցված է 2021-08-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^150,0 ^150,1 ^150,2 Рой Медведев, 2015, էջ 163=180
↑ Крах авантюры: день четвёртый. 22 августа 1991 года
↑ Российский триколор как символ августа 1991 года
↑ ^153,0 ^153,1 Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи Три дня после ГКЧП Արխիվացված է Մայիս 24, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ТАСС был уполномочен в последний раз Արխիվացված է Օգոստոս 29, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով: // «Коммерсантъ», 26.08.1991
↑ УКАЗ Президента СССР от 22_08_1991 N УП-2443
↑ УКАЗ Президента СССР от 22_08_1991 N УП-2445
↑ УКАЗ Президента СССР от 22.08.1991 № УП-2447а
↑ УКАЗ Президента СССР от 22_08_1991 N УП-2446
↑ УКАЗ Президента СССР {{small&124;от 22_08_1991}} N УП-2446
↑ Августовский путч. Летопись событий
↑ Закон СССР «О Кабинете министров СССР». 20 марта 1991 г. // Законы, постановления и другие акты, принятые на Пятой сессии Верховного Совета СССР. 18 февраля – 12 июля 1991 г. Ч. 1. М., 1991. С. 4.
↑ ^162,0 ^162,1 ^162,2 «Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи. Страница 126». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-09-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 13 (օգնություն)
↑ Юрий Лужков предлагает вернуть Дзержинского на Лубянку
↑ КГБ и радикальные перемены. Интервью с В. В. Иваненко
↑ Пихоя Р. Г., 2000, էջ 603—605
↑ ^166,0 ^166,1 ^166,2 «Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи. Страница 127». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-09-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 13 (օգնություն)
↑ «Указ президента РСФСР {{small|от 23.08.1991}} № 79». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Программа Вести, 23 августа 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2017-09-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^169,0 ^169,1 ^169,2 ^169,3 Хроника августовского путча. Чрезвычайная сессия Верховного Совета СССР
↑ «Августовский путч. Демонстранты водружают российский триколор на здание ЦК КПСС на Старой площади». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Евгений Савостьянов: Вот так и живём — в траектории догоняющей собаки, 2015
↑ Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 460. — 462 с.
↑ Постановление Совета Министров РСФСР от 24 августа 1991 г № 439 «О Кабинете Министров СССР»
↑ Четверть века назад Горбачев заявил об уходе с поста генсека ЦК КПСС
↑ Ирошников М. П., Ваксер А. З., 2005, էջ 414, 422
↑ «ГКЧП. 20 лет спустя». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-16-ին. Վերցված է 2021-02-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^177,0 ^177,1 ^177,2 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «автоссылка13» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
↑ ^178,0 ^178,1 ^178,2 ^178,3 Пученков Александр Сергеевич Августовский путч 1991 г. : взгляд на события из здания ЦК (по показаниям очевидцев)
↑ «Указ Президента РСФСР № 90 {{small|от 25 августа 1991 года}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Исаков В.Б. Председатель Совета республики. С. 362.
↑ Павлов B.C. Август изнутри. С. 124.
↑ Постановление Верховного Совета Белорусской ССР от 25 августа 1991 № 1016-XII «О временном приостановлении деятельности КПБ — КПСС на территории Белорусской ССР»
↑ «Бюллетень № 1 совместного заседания СС и СН ВС СССР» (PDF). sssr.su. 1991-08-26. Արխիվացված է օրիգինալից (pdf) 2017-03-29-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subtitle= ignored (օգնություն)
↑ «Постановление Верховного Совета СССР от 26 августа 1991 г. N 2357-I «О созыве внеочередного пятого Съезда народных депутатов СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-09-18-ին. Վերցված է 2016-09-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 56 (օգնություն)
↑ «Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. N 2366-I «Об освобождении Павлова В. С. от обязанностей Премьер-министра СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-01-31-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 112 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. N 2366-I «Об освобождении Павлова В. С. от обязанностей Премьер-министра СССР»
↑ «Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. № 2367-I «О недоверии Кабинету Министров СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-13-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 80 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. № 2367-I «О недоверии Кабинету Министров СССР»
↑ Хроника распада. Как прекратил своё существование Советский Союз, 2012
↑ «Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г № 2368-I «О даче согласия на привлечение к уголовной ответственности и арест народного депутата СССР Лукьянова А. И.»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-05-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 79 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г № 2368-I «О даче согласия на привлечение к уголовной ответственности и арест народного депутата СССР Лукьянова А. И.»
↑ «Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2370-I «О членах Кабинета Министров СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-05-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 80 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2370-I «О членах Кабинета Министров СССР»
↑ «Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР № 35. 28 августа 1991 г.» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017-01-13-ին. Վերցված է 2017-01-12-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 68 (օգնություն)
↑ «Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР № 36. 4 сентября 1991 г.» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017-01-13-ին. Վերցված է 2017-02-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 68 (օգնություն)
↑ В постановлении Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2370-I «О членах Кабинета Министров СССР», в котором говорится об утверждении назначения новых министров, имя Бориса Панкина отсутствует.
↑ Указ Президиума Верховного Совета Украины от 30 августа 1991 г. № 1468-XII «О запрете деятельности Компартии Украины»
↑ Верны ли спецслужбы заветам Ельцина
↑ Евгений СПИЦЫН 22 августа 1991 г. М.Горбачев действительно вернулся в Москву, но не вернулся к власти Արխիվացված է Ապրիլ 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Медведев Вадим Андреевич. В команде Горбачева: взгляд изнутри Удар в спину. Горбачев теряет власть
↑ Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 332. — 462 с.
↑ ««Все бежали, как крысы с корабля» Помощник Горбачева — о крахе перестройки и развале СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-04-ին. Վերցված է 2022-05-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Заявление Президента СССР и высших руководителей десяти союзных республик на V Съезде народных депутатов СССР
↑ «Декларация прав и свобод человека» утверждена Постановлением СНД СССР 5 сентября 1991 года № 2393-1 // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 37. — ст. 1083.
↑ Заявление Президента СССР и высших руководителей союзных республик от 02.09.1991
↑ Закон СССР от 05.09.1991 № 2392-I от 05.09.1991)
↑ Постановление СНД СССР № 2391-1 от 05.09.1991 О мерах, вытекающих из совместного Заявления Президента СССР и высших руководителей союзных республик…
↑ «Закон СССР № 2392-I от 5 сентября 1991 года «Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период»». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-30-ին. Վերցված է 2017-05-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Последний XXII съезд ВЛКСМ (1991) Արխիվացված է Հունիս 21, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով: // Youtube
↑ «Как проходил последний съезд ВЛКСМ». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-08-09-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Газета «Известия» № 251 (23517) от 21 октября 1991
↑ «Верховный Совет СССР (XIII созыв), октябрь — декабрь 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-02-04-ին. Վերցված է 2015-10-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 43 (օգնություն)
↑ Закон СССР от 05.09.1991 № 2392-I
↑ «Постановление Госсовета СССР от 22.10.1991 N ГС-8 О реорганизации органов государственной безопасности». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-04-21-ին. Վերցված է 2016-04-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Закон РСФСР от 1 ноября 1991 года № 1827-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-21-ին. Վերցված է 2020-01-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 36 (օգնություն)
↑ ^212,0 ^212,1 Над Россией флаг России..., 1992, էջ 75—78
↑ «Указ Президента РСФСР от 06.11.1991 № 169». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-03-01-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 38 (օգնություն)
↑ «Обком закрыт, всех ушли. Первый запретный плод российской демократии». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-06-22-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Постановление Конституционного Суда РФ от 30.11.1992 № 9-П от 30.11.1992; — Особое мнение В. О. Лучина № 9-П
↑ Там же
↑ «Экономические реформы Егора Гайдара». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-22-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Пученков Александр Сергеевич Августовский путч 1991 г. : взгляд на события из здания ЦК (по показаниям очевидцев)
↑ Беловежские соглашения 1991 // Большая Российская энциклопедия — Т. 3. — М., 2005 г. — С. 228.
↑ Беловежские соглашения // Новая Российская энциклопедия — Т. III (1). — М., Инфра — 2007 г. — С. 50—51
↑ «Период распада: последний декабрь Союза. 11 декабря 1991 года :: Политика :: РБК». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-12-25-ին. Վերցված է 2022-05-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Постановление Верховного Совета РСФСР от 12 декабря 1991 года «О ратификации Соглашения о создании Содружества Независимых Государств»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-01-06-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Бюллетень № 21 совместного заседания Совета Республики и Совета Национальностей Верховного Совета РСФСР 12 декабря 1991 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021-05-06-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 12 (օգնություն)
↑ «Постановление Верховного Совета РСФСР «О денонсации Договора об образовании СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-03-28-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Период распада: последний декабрь Союза. 14 декабря 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-28-ին. Վերցված է 2020-11-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^226,0 ^226,1 «Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи : Рой Медведев «СНГ. Второе рождение»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2021-01-31-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Период распада: последний декабрь Союза. 16 декабря 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-30-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^228,0 ^228,1 «Последний декабрь Союза. 18 декабря». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-11-08-ին. Վերցված է 2020-12-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Герб Российской Федерации». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-01-26-ին. Վերցված է 2021-02-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Алма-Атинская декларация (1991)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-16-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Упразднение поста Президента СССР. ТВ Информ. Новости. Эфир 22 декабря 1991
↑ «СССР больше нет !» 21 декабря 1991 г. Один день страны. Главные новости России, программа Вести
↑ «Совместное распоряжение Президентов СССР и РСФСР от 23.12.1991 № 130-рп» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016-10-22-ին. Վերցված է 2021-02-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 65 (օգնություն)
↑ «Закон РСФСР «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика». 25 декабря 1991 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-12-17-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 131 (օգնություն)
↑ Президент СССР М. С. Горбачев подписал акт об отставке
↑ «Отставка Михаила Горбачева с поста президента СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-23-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Период распада: последний декабрь Союза. 25 декабря 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-12-05-ին. Վերցված է 2021-09-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ s:Декларация Совета Республик ВС СССР от 26.12.1991 № 142-Н
↑ Общероссийское политическое общественное движение «Союз «Живое кольцо»
↑ Общественное объединение «Отряд „Россия“»
↑ ^241,0 ^241,1 ^241,2 Ленинград, 19 августа 1991 года
↑ ^242,0 ^242,1 Собчак с ЧП уже покончил, 1991
↑ Августовский успех 1991, 2012
↑ «Хроника ГКЧП. Новости Радио РОКС 20.08.1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2018-08-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Хроника ГКЧП. Новости Радио РОКС 20-21.08.1991
↑ Собчак А. А., 1998, էջ 124—126
↑ Три дня, которые изменили Ленинград
↑ Дюжина ножей в спину: Поучительная история о российских политических нравах Август 1991 глазами ленинградца Արխիվացված է Դեկտեմբեր 28, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ ^249,0 ^249,1 Agitclub.ru Ленинград в дни путча. 19-21 августа в публикациях ленинградской прессы Արխիվացված է Հունվար 10, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Прислали за Нарусовой, 2012
↑ ^251,0 ^251,1 ^251,2 Историко-патриотическое объединение «Русское Знамя» Краткая хроника деятельности в 1991 г Արխիվացված է Հունիս 14, 2018 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ 20 августа 1991. Митинг на Дворцовой в поддержку демократических преобразований
↑ «Хроника путча. Часть IV». Արխիվացված է օրիգինալից 2007-11-30-ին. Վերցված է 2009-12-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Simes, Dimitri After the collapse: Russia seeks its place as a great power. — Simon & Schuster, 1999. — С. 86. — ISBN 978-0684827162
↑ Robert Gates From the Shadows. — New York: Simon & Schuster, 1996. — С. 504, 521.
↑ ^256,0 ^256,1 Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 300
↑ Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 301
↑ Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 327
↑ ^259,0 ^259,1 ^259,2 Игнац Лозо, 2014, էջ 43
↑ Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 328
↑ Игнац Лозо, 2014, էջ 46
↑ Игнац Лозо, 2014, էջ 45
↑ ^263,0 ^263,1 James Collins (2011-08-18). «Fall of the Soviet Union—The Inside Story» (անգլերեն). Carnegie Endowment. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-18-ին. Վերցված է 2021-08-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^264,0 ^264,1 Колтон, 2013, էջ 251
↑ Колтон, 2013, էջ 251—252
↑ ^266,0 ^266,1 Колтон, 2013, էջ 647
↑ Jeffrey T. Richelson The U.S. Intelligence Community, chapter Signals Intelligence and Cyber Collection. — Taylor & Francis, 2018. — ISBN 978-0-8133-4919-0
↑ John B. Dunlop The August 1991 Coup and Its Impact on Soviet Politics // Journal of Cold War Studies : журнал. — 2003. — № 5. — С. 112—113.
↑ Чарльз Кловер Чёрный ветер, белый снег. — М.: Фантом пресс, 2017. — С. 290. — ISBN 978-5-86471-754-7
↑ Александр Коржаков Борис Ельцин: от рассвета до заката. — Москва: Интербук, 1997. — С. 93—94. — ISBN 5-88589-039-0
↑ Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 360
↑ ^272,0 ^272,1 ^272,2 Брейтвейт, 2004, էջ 336—337
↑ Брейтвейт, 2004, էջ 341
↑ Станислав Лекарев (2004-06-29). «Новый шеф в конторе Джеймса Бонда». Независимая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-17-ին. Վերցված է 2021-08-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Брейтвейт, 2004, էջ 345
↑ Kit Klarenberg (2019-11-05). «Integrity Initiative: Psywar Institute Defanged, But British Spies' Disinfo War Still Rages» (անգլերեն). Sputnik. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-17-ին. Վերցված է 2021-08-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Брейтвейт, 2004, էջ 347
↑ Брейтвейт, 2004, էջ 348
↑ Брейтвейт, 2004, էջ 349
↑ ^280,0 ^280,1 Брейтвейт, 2004, էջ 352
↑ ^281,0 ^281,1 ^281,2 «Закрытие. Школа гражданского просвещения (Начиная с 1:01)». YouTube. 2012-08-03. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-16-ին. Վերցված է 2021-08-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Lena Nemirovskaia Lettre de Moscou // Belvédѐre. La revue Européenne de ľ Express : журнал. — 1991. — № 3. — С. 75—77.
↑ Сергей Плохий Последняя империя. Падение Советского Союза. — Москва: АСТ: Corpus, 2016. — С. 157. — ISBN 978-5-17-092454-7
↑ Ольга Васильева. Республики во время путча // в сб. статей: «Путч. Хроника тревожных дней». — М.: Издательство «Прогресс», 1991.
↑ «Путч: день второй. 20 августа 1991 года (15.17 - 20.10 )» (ռուսերեն). Русский Журнал. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին.
↑ Союзные республики: путч как индикатор химического состава, 1991
↑ «Путч: день второй. 20 августа 1991 года (20.10 - 23.45)» (ռուսերեն). Русский Журнал. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին.
↑ «Сегодня исполнилось ровно 25 лет со дня августовского путча». «ГТРК «Кубань» в г. Сочи — Выпуск программы «Вести—Сочи» от 19 августа 2016 года. 2016-08-19. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-21-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) [ Сегодня исполнилось ровно 25 лет со дня августовского путча]
↑ «Егор Лигачёв: «Вы ещё о нас, мамонтах, пожалеете!»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-05-08-ին. Վերցված է 2019-06-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Ольга Кузьмина (2016-08-17). «Три дня, изменившие страну. Причины и уроки августовского путча 1991 года». «Вечерняя Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-30-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^291,0 ^291,1 Международный фонд социально-экономических и политологических исследований (Горбачев фонд) Августовский путч. Летопись событий Արխիվացված է Հուլիս 17, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ «АФАНАСЬЕВ Юрий Николаевич». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-01-07-ին. Վերցված է 2020-08-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Из заявления группы «Независимая гражданская инициатива»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-08-ին. Վերցված է 2020-08-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Барсенков А. С., Вдовин А. И., 2016
↑ ^295,0 ^295,1 ^295,2 Застрелился или застрелили?, 2006
↑ Почему ушёл из жизни маршал Ахромеев?, 2005
↑ ^297,0 ^297,1 Чистые перья. Сборник журналистских расследований (1999-2001), 2001, էջ 193—198
↑ «Самоубийства высокопоставленных советских чиновников». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-12-24-ին. Վերցված է 2016-12-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Постановление ВС РСФСР «Об официальном признании и использовании национального флага РСФСР» от 22 августа 1991 г № 1627/I-I». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-30-ին. Վերցված է 2016-05-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 134 (օգնություն) Постановление ВС РСФСР «Об официальном признании и использовании национального флага РСФСР» от 22 августа 1991 г № 1627/I-I
↑ [«Закон РСФСР от 1 ноября 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին. Վերցված է 2012-05-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) Закон РСФСР от 1 ноября 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»]
↑ Маршал Язов не стал русским Пиночетом, 2007
↑ Высочайшее повеление о признании во всех случаях бело-сине-красного флага национальным
↑ «Флаг РСФСР, из которого вырезана советская символика». «Русский Журнал». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-12-21-ին.
↑ Хинштейн А. Е., 2006, էջ 235
↑ «Последний год СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-09-29-ին. Վերցված է 2021-09-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Зыбкий август. Слово участника ГКЧП, 2010
↑ Ельцин, Борис. Первый президент Российской Федерации, 2016
↑ Леонов Н. С., 2002, էջ 34
↑ РосТВ запретило очередной «Момент истины», 1992
↑ «АНАТОЛИЙ ЛУКЬЯНОВ -О МЕСТЕ ГОРБАЧЁВА В СОЗДАНИИ ГКЧП». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2020-06-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ В Прокуратуре России, 1992
↑ Михаил Горбачёв говорит, что 20 лет назад он предотвратил гражданскую войну, 2011
↑ Коржаков А. В., 2004, էջ 84, 85
↑ ««Мы всё время ждали штурма»: Глава депутатского штаба обороны Белого дома рассказал о путче 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2021-02-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Двадцать лет спустя: август 1991 года, 2011
↑ «ГКЧП СССР» (проект МГИМО)
↑ «Бывший президент СССР Михаил Горбачев рассказал, кто виновен в распаде Советского Союза». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-12-19-ին. Վերցված է 2020-08-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Геннадий Бурбулис: победа над ГКЧП принесла с собой важную энергетику веры в свои силы
↑ Сергей Михеев: Горбачев предал и членов ГКЧП, и собственную страну
↑ «Конец революции — Российская газета». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-11-27-ին. Վերցված է 2021-03-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 16 (օգնություն)
↑ Als Gorbatschow von Jelzin erniedrigt wurde, 2011
↑ Александр Лебедь Спектакль назывался путч - Воспоминания генерала воздушно-десантных войск. — Тирасполь: Издательство "ЛАДА", 1993. — С. 44. — 48 с. — ISBN 5-275-01225-3
↑ «Историк об августе 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-27-ին. Վերցված է 2020-10-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 381. — 462 с.
↑ Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 384. — 462 с.
↑ ««Не разбирай баррикады у Белого дома»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-11-23-ին. Վերցված է 2011-08-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Пробуждение». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ««Время отпуска»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Три дня и две ночи». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-10-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Вторая Русская Революция - 8 Серия - Заговор Обречённых
↑ «Август 91 го Заговор обречённых». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^332,0 ^332,1 ««ЛЕБЕДИНОЕ ОЗЕРО» ВЫСОХЛО. Новый телесезон начался с юбилея ГКЧП — но без балета» (ռուսերեն). Новая газета. 2001-08-23. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-06-21-ին. Վերցված է 2016-10-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «В поисках политической «Клубнички»» (ռուսերեն). Труд. 2001-08-23. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-10-ին. Վերցված է 2016-10-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Август 91 го Версии». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Августовский путч. Как это было». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-26-ին. Վերցված է 2016-08-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Август 1991. Неглавные герои». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Горбачёв против ГКЧП. Спектакль окончен
↑ Документальный фильм ГКЧП 30 лет спустя
↑ «Следствие по путчу. Разлом». Документальный фильм

Внешние медиафайлы

↑ «Военнослужащий танкового подразделения». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Защитники Белого дома на танке. Библиотека изображений «КоммерсантЪ»
↑ «Митинг журналистов в поддержку гласности». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Манифестация у здания Верховного Совета РСФСР». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Soviet Coup during IFLA 1991 1 on Flickr». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-01-06-ին. Վերցված է 2017-10-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Митинг перед Кремлём». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Чёрно-жёлто-белый флаг на постаменте снесённого памятника Дзержинскому Ф. Э. Библиотека изображений журнала «КоммерсантЪ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-10-ին. Վերցված է 2016-05-30-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Демонтаж памятника Дзержинскому на Лубянке. 23 августа 1991 год (видео). Августовский путч ГКЧП. Хроника событий 19-22 августа 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-06-ին. Վերցված է 2016-05-30-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

Литература[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ельцин Б. Н. Записки президента. — Огонёк, 1994. — 512 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-88274-083-5
Горбачёв М. С. Августовский путч (причины и следствия). — Կաղապար:M.: Агентство печати «Новости», 1991. — 94 с. — ISBN ISBN 5-7020-0540-6
Կողմ, Կողմ Кремлёвский заговор. Версия следствия. — Կաղապար:M.: Акционерное Издательское Общество "Огонёк", ОГИЗ, 1992. — 320 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-88274-002-9
Кара-Мурза С. Г. Советская цивилизация. — М.: Зксмо, 2008. — 1200 с. — (Классика русской мысли). — 5100 экз. — ISBN 978-5-699-30507-0
Кара-Мурза С. Г. Гл. 26 Государственный переворот августа 1991 г. // Манипуляция сознанием. — Կաղապար:M.: Эксмо, 2004. — 864 с. — 43 900 экз. — ISBN 978-5-699-10826-8
Боффа Дж. Глава XI. Развал СССР // От СССР к России. История неоконченного кризиса. 1964-1994 / Перевод: Л. Хаустовой. — Կաղապար:M.: Международные отношения, 1996. — 320 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7133-0895-2
Альбац Е. М. Мина замедленного действия. — Կաղապար:M.: Русслит, 1992. — 416 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-86508-009-1
Воронин Ю. М. Стреноженная Россия. Политико-экономический портрет ельцинизма. — Կաղապար:M.: Книжный клуб 36.6, 2014. — 880 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91631-217-1
Կողմ, Կողմ II. «Титаник» идёт ко дну. 18 августа (воскресенье) // Крушение «Красной империи». — Կաղապար:M.: Вече, 2014. — 320 с. — (Историческое расследование). — 2500 экз. — ISBN 978-5-4444-1847-5
Варенников В. И. Дело ГКЧП. — Կաղապար:M.: «Алгоритм», 2010. — 535 с. — ISBN 978-5-6993-8882-0
Варенников В. И. Глава VIII. Речь государственного обвинителя А. Данилова — взрыв бомбы // Неповторимое. — Կաղապար:M.: Советский писатель (Москва), 2001. — Т. 6. — 640 с. — (Валентин Варенников. Неповторимое. В семи томах). — 5000 экз. — ISBN 5-265-03492-7
Янаев Г. И. ГКЧП против Горбачёва. Последний бой за СССР. — М.: Эксмо, 2010. — 443 с. — ISBN 978-5-6994-3860-0
Կողմ, Կողմ, Կողմ Иуда. Анатомия предательства Горбачёва. — Կաղապար:M.: Эксмо, 2010. — 240 с. — (Суд истории). — 3500 экз. — ISBN 978-5-699-38828-8
Лукьянов А. И. Август 91-го. А был ли заговор? — Կաղապար:M.: Алгоритм, Эксмо, 2010. — 240 с. — (Суд истории). — ISBN 978-5-699-42090-2
Хасбулатов Р. И. Полураспад СССР. Как развалили сверхдержаву. — Կաղապար:M.: «Яуза-Пресс», 2011. — 512 с. — (Главный свидетель. Сенсационные мемуары). — 8000 экз. — ISBN 978-5-9955-0302-6
Майкл Р. Бешлосс и Строуб Тэлботт На самом высоком уровне. Закулисная история окончания "холодной войны". — Կաղապար:M.: АО Всё для вас, 1994. — 464 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-87011-023-8
Брейтвейт, Родрик За Москвой-рекой: перевернувшийся мир. — Կաղապար:M.: Московская школа политических исследований, 2004. — 548 с. — 1500 экз. — ISBN 5-93895-054-6
David Arbel and Ran Edelist Western Intelligence and the Collapse of the Soviet Union. — Կաղապար:M.: Taylor & Francis, 2004. — 338 с. — ISBN 0-7146-5401-9
Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — Կաղապար:M.: Российская политическая энциклопедия, 2014. — 464 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-8243-1862-3
Степанков В. Г. ГКЧП. 73 часа, которые изменили мир. — М.: Время, 2011. — 360 с. — (Диалог). — 2000 экз. — ISBN 978-5-9691-0703-8
Зенькович Н. А. Тайны уходящего века. — Կաղապար:M.: Олма-Пресс, 1998. — Т. 2. — С. 442. — 608 с. — (Досье). — 5000 экз. — ISBN 5-87322-929-5
Коллектив авторов Путч. Хроника тревожных дней. — Կաղապար:M.: Прогресс, 1991. — 288 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-01-003733-5
Կողմ, Կողմ, Կողմ Перестройка и крах СССР. 1985–1993. — СПб.: Норма, 2010. — 216 с. — (Уроки 90-х). — 15 000 экз. — ISBN 978-5-87857-162-3
Виктор Пальм, Рафик Григорян, Игорь Розенфельд, Леонид Столович, Михаил Бронштейн, Рейн Вейдеманн Анатомия независимости = Iseseisvuse anatoomia. — Тарту, СПб.: Крипта, 2004. — 336 с. — ISBN 5-98451-007-3
Новодворская В. И По ту сторону отчаяния. — Կաղապար:M.: Новости, 1993. — С. 235. — 272 с. — (Время. События. Люди). — 20 000 экз. — ISBN 5-7020-0838-3
Медведев В. Т. Человек за спиной. — Կաղապար:M.: Русслит, 1994. — 316 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-86508-052-0
Леонов Н. С. Август 1991 г. “Путч” // Крестный путь России. 1991-2000. — Կաղապար:M.: Русский Дом, 2002. — С. 7. — 528 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-901505-03-4
Хинштейн А. Е. Ельцин. Кремль. История болезни. — Կաղապար:M.: Олма Медиа Групп, 2006. — 640 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-7654-4915-8
Կողմ, Կողմ И для тех, кто после них… — Կաղապար:M.: АВОК Северо-Запад, 2003. — С. 103. — 304 с. — (Исторический очерк). — 5000 экз. — ISBN 5-902146-03-8
Собчак А. А. Из Ленинграда в Петербург. Путешествие во времени и пространстве. — СПб.: «Контрфорс», 1998. — 248 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-900001-02-4
Филиппов А. В. Глава 4. Перестройка (1985—1991) // Новейшая история России. 1945-2006 / кн. для учителя. — Կաղապար:M.: Просвещение, 2007. — Т. 1. — 494 с. — ISBN 978-5-09-017249-3
Marc Garcelon Революционный переход от советской к постсоветской России, 1985-2000 = Revolutionary passage from Soviet to post-Soviet Russia, 1985-2000. — Philadelphia, PA: Temple University Press, 2005. — P. 157. — 325 p. — ISBN 9781592133635
Рой Медведев Советский Союз. Последние годы жизни. — Կաղապար:M.: Время, 2015. — С. 163—180. — 416 с. — (Собрание сочинений Жореса и Роя Медведевых). — 2000 экз. — ISBN 978-5-9691-0859-2
Пихоя Р. Г. Советский союз: история власти. 1945 – 1991. — Новосибирск: Сибирский хронограф, 2000. — С. 603—605. — 684 с. — 3000 экз. — ISBN 5-87550-105-7
Тимоти Колтон Ельцин. — Կաղապար:M.: КоЛибри, 2013. — 752 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-389-05774-6
Կողմ, Կողմ Россия в XX веке. Народ, власть, войны, революции, общество. — СПб.: Издание СПбГУ, 2005. — С. 414, 422. — 608 с. — ISBN 5-288-03805-8
Коржаков А. В. Борис Ельцин: от рассвета до заката. Послесловие. — Կաղապար:M.: Детектив-Пресс, 2004. — С. 84, 85. — 633 с. — (Расследование издательства). — 21 000 экз. — ISBN 5-89935-063-6
Կողմ, Կողմ Золото КПСС - десять лет спустя // Чистые перья. Сборник журналистских расследований (1999-2001) / Составители: Л. Никитинский, М. Симонова. — Կաղապար:M.: Галерия, 2001. — С. 193—198. — 272 с. — ISBN 5-8137-0064-1
Կողմ, Կողմ История России XX – начала XXI века. В 2 томах / Под редакцией Д. Чуракова. — Կաղապար:M.: Юрайт, 2016. — Т. 2. — 368 с. — (Бакалавр. Академический курс). — ISBN 978-5-9916-7658-8
Коктейль Полторанина: Тайны ельцинского закулисья. М.: «Алгоритм», 2013. — 224 с. — («Наследие царя Бориса»). — ISBN 978-5-4438-0357-9

Статьи и публикации

Юрий Афанасьев ВсПУТЧенные. «Во спасение страны»(ռուս.) // Аргументы и факты : еженедельная общественно-политическая газета. — 2006. — № 33. — С. 3. — ISSN 0204-0476.
Война указов(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 2001.
Лев Сигал Стародубцев на воле. С Лениным в башке и подпиской в руке(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 124.
Станислав Юшкин Олег Шенин отпущен до суда домой(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 025.
В Прокуратуре России.Четверо обвиняемых освобождены(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 061.
Ольга Киенко Шесть узников «Матросской тишины» получили свободу до приговора(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1993. — № 013.
Ольга Киенко Пресс-конференция адвокатов ГКЧПистов: Горбачёву и Ельцину опять угрожают судом(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 070.
Хроника путча(ռուս.) // Коммерсантъ : газета. — 2011.
Собчак с ЧП уже покончил(ռուս.) // Коммерсантъ Власть : журнал. — 1991. — № 034.
Ельцин должен встретиться с Горбачёвым не позднее 21 августа(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1991. — № 034.
Евгений Киселёв Зеркало для власти. Гулять по улицам я езжу за границу(ռուս.) // Коммерсантъ-Огонёк : журнал. — 2002. — № 13.
Наталья Гриднева Победу демократии отметили скромно(ռուս.) // Коммерсантъ : газета. — 1998. — № 154.
В Прокуратуре России(ռուս.) // Коммерсантъ : газета. — 1992. — № 061.
Сергей Самошин РосТВ запретило очередной «Момент истины»(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 128.
Игорь Бунин Союзные республики: путч как индикатор химического состава(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1991. — № 034.
Виктор Баранец Бывший министр обороны СССР Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: «Как это было в августе 91-го?»(ռուս.) // Комсомольская правда : газета (сетевая версия). — 2011.
19-е, 20-е, 21-е августа: Путч в СССР(ռուս.) // Комсомольская правда : газета (сетевая версия). — 1991. — № 190. Архивировано из первоисточника 18 Օգոստոսի 2016.
Отдел истории Холодное лето 91-го: хроника событий(ռուս.) // Красная звезда : газета. — 2003.
Тревожные дни августа 1991(ռուս.) // Наука и жизнь : Ежемесячный научно-популярный журнал Всесоюзного общества «Знание». — (1991). — № 10. — С. 18—21. — ISSN 0028-1263.
Анатолий Лукьянов Это была отчаянная попытка спасти Союз(ռուս.) // Независимая газета : газета. — 2010.
ГКЧП: процесс, который не пошёл(ռուս.) // Новая газета : сетевая версия. — 2010. — № 89, 90, 91.
Бюллетень ФОМ-ИНФО N 31 (478). — Полит.ру, 2003. — 3 мая. — Дата обращения: 24.05.2016.
Как выстояла осаждённая Москва(ռուս.) // Российская газета : сетевое издание. — 1991. — № 220.
Лицом к лицу. Михаил Горбачёв(ռուս.) // Радио Свобода : радиостанция. — 2001.
Игорь Фроянов Погружение в бездну. При чём тут «путч» и «переворот»?(ռուս.) // Советская Россия : газета. — 2010. — № 15(213). Архивировано из первоисточника 19 Հոկտեմբերի 2013.
Fernando Mezzetti Заговорщики делают карьеру(իտալ.) = Russia, i golpisti fanno carriera // Il Nuovo : Periodico. — Roma: Editrice Il Nuovo srl, 2001. — ISSN 0029-6341.
Сергей Шелин История так и не началась(ռուս.) // Газета.Ру : Главные новости дня. — 2009.
На Ваганьковском почтили память погибших в дни путча ГКЧП(ռուս.) // Росбалт.RU : Информационное агентство. — 2006.
Самолёт Горбачёва(ռուս.) // ВКО : журнал. — 2004. Архивировано из первоисточника 13 Հուլիսի 2015.
Сергей Бабурин — политик в интерьере эпохи(ռուս.) // Национальные интересы : журнал. — Կաղապար:M.: Институт национальной стратегии реформ, 2009. — № 1. Архивировано из первоисточника 30 Հունիսի 2015.
Олег Хархордин А был ли путч на самом деле?(ռուս.) // Неприкосновенный запас : журнал. — Журнальный зал в РЖ, «Русский журнал», 2001. — № 5. — ISSN 0869-6365.
Кирилл Янченко Хроника распада. Как прекратил своё существование Советский Союз(ռուս.) // «Егорьевский курьер» : Online версия газеты. — 2012. — № 11.
Тайный штаб. Защита Дома Советов в августе 1991-го стала настоящей войсковой операцией(ռուս.) // Время : online издание. — 2004.
Цыганюк А. Д. В осаде(ռուս.) // Institute for Political and Military Analysis : Информационные материалы. — 2004.
Спецвыпуск от 21 августа 1991 г. Москва(ռուս.) // Панорама при участии АНИ : газета. — 1991.
Александр Каменский Последнее интервью. Геннадий Янаев(ռուս.) // Файл-РФ : электронная газета. — 2011.
Владимир Беляков Августовский успех 1991(ռուս.) // «Когита.ру. Общественные новости Северо-Запада» : Информационно-аналитический портал. — 2012.
Пученков А. С. Августовский путч 1991 г.: взгляд на события из здания ЦК (по показаниям очевидцев) // Новейшая история России. 2019. Том 9. Выпуск 2. С. 454—484
С. Станкевич (2011-08-18). ««На штурм отводилось 40 минут»» (ռուսերեն). Взгляд. Արխիվացված օրիգինալից 2013-10-06-ին. Վերցված է 2020-05-25-ին.
Никита Петров Кооператив «Лебединое озеро» // Новая газета, 2021, 91, с. 1-24
10-я годовщина ГКЧП, в студии: Анна Политковская, Руслан Хасбулатов, Маркус Уоррен, Владимир Бабурин. — Радио Свобода, 2001. — 12 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
Андрей Панёвин. 20 августа 1991. Митинг на Дворцовой в поддержку демократических преобразований // Петербургский календарь. — персональный сайт А. Пенёвина, 2016. — 3 мая. — Дата обращения: 30.05.2016.
28 марта. Этот день в истории. — STENGAZETA.NET. — Дата обращения: 25.05.2016.
Boris Reitschuster Когда Ельцин унизил Горбачёва(գերմ.) = Als Gorbatschow von Jelzin erniedrigt wurde // FOCUS Online : Magazin. — © FOCUS Online 1996-2016, 2011. — В. 20 Jahre Russland-Putsch. — С. 1—3.
Билл Келлер (1991-08-25). «SOVIET TURMOIL: A Coup Gone Awry/Behind a Classic Soviet Failure/A special report; Gorbachev Quits as Party Head; Ends Communism's 74-Year Reign: Plotters Who Had Handcuffs But a Poor Sense of History» (անգլերեն). The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-14-ին. Վերցված է 2015-02-19-ին.
Binoy Kampmark (2011-08-21). «The Coup That Failed: The Fall Of Russian Communism – OpEd» (անգլերեն). Eurasia Review. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-02-16-ին. Վերցված է 2015-02-19-ին. {{cite web}}: |author= has generic name (օգնություն); External link in |author= (օգնություն)
Андрей Завадский. ГКЧП СССР // Сборник статей. — Портал МГИМО, 2001. — 19 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
«К гражданам России». Обращение Б. Ельцина и Р. Хасбулатова от 19.08.1991 г. // документы. — AgitClub, 1991. — 3 мая. — Дата обращения: 21.05.2016.
Никонов В. А. «Почти путч»(ռուս.) // Труд : газета. — 2006. — № 151.
Август 1991 года. Попытка государственного переворота. Провал ГКЧП. — История новой России, 2011. — 3 мая. — Дата обращения: 21.05.2016.
Анатолий Артемьев: Михаил Горбачёв стоял во главе событий, предшествовавших августовскому путчу(ռուս.) // Тульские новости : газета. — 2014.
В августе 91-го. Мнения и воспоминания о несостоявшемся путче ГКЧП. — Лента.Ру, 2006. — 18 августа. — Дата обращения: 28.05.2016.
В России вспоминают события, которые произошли в этот день 20 лет назад // Общество. — Первый канал, 2011. — 19 августа. — Дата обращения: 21.05.2016.
Алексей Мусаков Версия путча(ռուս.) // Независимый Бостонский Альманах «Лебедь». — 2001.
Данила Гальперович Вице-президент России в 1991-1993 годах Александр Руцкой(ռուս.) // Радио Свобода : новостной портал. — 2006.
ТАСС. Встреча советского руководства с журналистами // О встрече с журналистами. — Гуманитарный и политологический центр "Стратегия", 1991. — 19 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
Сергей Станкевич Вторая ночь. Первая кровь(ռուս.) // Взгляд : Деловая газета. — 2011.
Газета «Известия» № 251 (23517) от 21 октября 1991. — ПРЕЗИДЕНТСКИЙ ЦЕНТР Б.Н. ЕЛЬЦИНА, 1991. — 21 октября. — Дата обращения: 30.05.2016.
Сергей Черняховский ГКЧП: реабилитация намерений(ռուս.) // Агентство Политических Новостей : информационное агентство. — 2006.
Нина Петлянова ГКЧП победил?(ռուս.) // Новая газета : сетевая версия. — 2009. — № 91.
Горбачёв знал о планах ГКЧП, но счёл более важным не допустить бойни(ռուս.) // РИА Новости : информационное агентство. — 2011.
Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР. Заявление советского руководства. — SouzInfo. — Дата обращения: 24.05.2016.
Павел Коробов Государственный недоворот(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 2001.
Круглый стол Двадцать лет спустя: август 1991 года(ռուս.) // Нева : журнал. — 2011. — № 8. — С. 119—137. — ISSN 0130741-X.
Людмила Улицкая Диалог с Михаилом Ходорковским(ռուս.) // Радио Свобода : новостной портал. — 2009.
Николай Сванидзе. Документальный фильм «Б.Н.». — Россия-1, 2006. — 1 февраля. — Дата обращения: 21.05.2016.
Документы ГКЧП - постановления №1, № 2, указ вице-президента СССР Янаева // Документы. — AgitCluB, 1991. — 3 мая. — Дата обращения: 21.05.2016.
Документы ГКЧП готовились в КГБ(ռուս.) // Новая газета. — 2011. — № 088.
Марина Токарева Евгений Савостьянов: Вот так и живём — в траектории догоняющей собаки(ռուս.) // Новая газета. — 2015. — № 14.
Ельцин, Борис. Первый президент Российской Федерации(ռուս.) // Lenta.ru : новостной портал. — 2016.
Ельцин и Горбачёв ссорятся из-за путча(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
Заключение по материалам расследования роли и участии должностных лиц КГБ СССР в событиях 19-21 августа 1991 года. — Агентство Федеральных Расследований (www.FLB.ru), 2000. — 3 мая. — Дата обращения: 21.05.2016.
Закон СССР от 03.04.1990 N 1407-1. — Петербургский правовой портал, 1990. — 3 мая. — Дата обращения: 24.05.2016.
Равиль Зарипов Застрелился или застрелили?(ռուս.) // «Новый день» : Российское информационное агентство. — 2006.
Анатолий Белозерцев Зыбкий август. Слово участника ГКЧП(ռուս.) // Советская Россия : газета. — 2010. — № 15(213).
Медведев Сергей Константинович // Лица. — Телекомпания «Останкино», 2013. — 3 мая. — Дата обращения: 27.05.2016.
Ленинград, 19 августа 1991 года (из публикаций в газетах «Смена» и «Час пик» // ГКЧП - путч 19 августа 1991 года. — AgitCluB, 1991. — 3 мая. — Дата обращения: 30.05.2016.
Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: Возможно, ГКЧП был клубом самоубийц...(ռուս.) // Комсомольская правда : сетевое издание. — 2001.
Александр Байгушев Маршал Язов не стал русским Пиночетом(ռուս.) // Столетие : интернет-газета. — 2007.
Михаил Горбачёв: «Надо было отправить Ельцина заготавливать банановые продукты»(ռուս.) // «Известия» : газета. — Կաղապար:M.: ООО «Айньюс», 2008.
Михаил Горбачёв говорит, что 20 лет назад он предотвратил гражданскую войну // СССР. — НТВ, 2011. — 17 августа. — Дата обращения: 29.05.2016.
Участники сопротивления путчу ГКЧП. Мы рано разобрали свои баррикады: Заявление добровольцев – участников сопротивления путчу ГКЧП // «Из пут». — персональная страница Игоря Иванова, 2011. — 19 августа. — Дата обращения: 29.05.2016.
На Ваганьковском кладбище почтили память погибших в дни августовского путча(ռուս.) // NEWSru.com : новостной портал. — 2005.
Сапрыков В. Н. Над Россией флаг России... // Наука и жизнь : журнал. — 1992. — № 2. — С. 75—78.
«Наручники для народа». Газета «Известия» (ռուսերեն). Фонд «Президентский центр Б. Н. Ельцина». 1991-08-24. Արխիվացված օրիգինալից 2013-10-05-ին. Վերցված է 2015-04-24-ին.
Общероссийское политическое общественное движение «Союз «Живое кольцо» // Партии и объединения. — Институт Развития Избирательных Систем (ИРИС), 2000. — 13 ноября. — Дата обращения: 27.05.2016.
Общественное объединение «Отряд „Россия“». — Отряд «Россия», 2001. — 12 января. — Дата обращения: 27.05.2016.
Наталья Ярославова-Чистякова От США - Рюриковичи (Голицын), от Британии - Романовы (Майкл Кентский), а кто от андроповцев?(ռուս.) // Наталья Ярославова-Чистякова : персональный сайт. — 2009.
«Переворот, который провалился» (ռուսերեն). ИноСМИ.ру. 2011-08-21. Արխիվացված օրիգինալից 2012-03-14-ին. Վերցված է 2015-02-19-ին.
Постановление Верховного Совета РСФСР от 22 августа 1991 г. № 1627-1 «О политической ситуации в республике, сложившейся в результате антиконституционного государственного переворота в СССР» // Горбачёв Фонд. — 1991. — 22 августа. — Дата обращения: 01.08.2016. — Цитата: «В ночь с 18 на 19 августа был осуществлён государственный переворот в СССР. Был отстранён от должности Президент СССР».
Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2371-I «О ситуации, возникшей в стране в связи с имевшим место государственным переворотом» // История конституционализма и государства в России. — 1991. — 29 августа. — Дата обращения: 24.05.2016. — Цитата: «Верховный Совет СССР заявил, что действия ГКЧП практически сорвали подписание нового Союзного Договора, и оценил их как государственный переворот».
Постановление ГД ФС РФ от 23.02.1994 N 65-1 ГД. — Петербургский правовой портал, 1994. — 3 мая. — Дата обращения: 24.05.2016.
Постановление СНД СССР от 05.09.1991 N 2391-1 // Полное собрание законодательства СССР. — 1991. — 5 сентября. — Дата обращения: 21.05.2016. — Цитата: «В результате государственного переворота, совершённого 19 - 21 августа 1991 года, был поставлен под угрозу процесс формирования новых союзных отношений между суверенными государствами».
Постановление Совмина РСФСР от 19.08.1991 N 435 // Петербургский правовой портал. — 1991. — 19 августа. — Дата обращения: 24.05.2016. — Цитата: «Совет Министров РСФСР, рассмотрев сложившуюся ситуацию, вызванную отстранением от руководства страной законно избранного Президента СССР и введением на территории страны чрезвычайного положения, отмечает неконституционность и незаконность этих действий, равно как и создание Государственного комитета по чрезвычайному положению в СССР».
Почему ушёл из жизни маршал Ахромеев?(ռուս.) // Аргументы и факты («Долгожитель») : еженедельная общественно-политическая газета. — 2005. — № 22. — ISSN 0204-0476.
Светлана Рейтер. Правила жизни в России : [арх. 23.12.2012]. — «Журнал Esquire», . — Дата обращения: 20.12.2012. (Иностранные журналисты рассказывают о том, как им живётся и работается в нашей стране.)
Пресс-конференция ГКЧП: «лебединая песня» заговорщиков(ռուս.) // РИА Новости : новостное агентство. — 2011.
Светлана Бочарова Прислали за Нарусовой(ռուս.) // Газета.Ру : сетевая версия. — 2012.
Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г. — Mail.ru, 1991. — 20 октября. — Дата обращения: 28.05.2016.
Программа «Время» за 19 августа 1991 года. — ПРЕЗИДЕНТСКИЙ ЦЕНТР Б.Н. ЕЛЬЦИНА, 1991. — 19 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
Владимир Кара-Мурза. Российский триколор как символ августа 1991 года. — Радио Свобода, 2009. — 21 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
Российскому триколору, поднятому в 1991 году над Белым домом, 15 лет // Общество. — Первый канал, 2006. — 22 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
Владимир Бабурин. Руслан Хасбулатов (интервью 12.08.2001) // Радиопрограммы и подкасты / Лицом к событию. — Svoboda.org, 2001. — 12 августа. — Дата обращения: 25.05.2016.
Анатолий Стародубец Сергей Медведев: Жизнь интереснее любых детективов(ռուս.) // Труд : газета. — 2002. — № 086.
Соб. корр. Так разбивали Советский Союз. Беседа с Русланом Хасбулатовым // Интервью. — Русское воскресение. Православное обозрение, 2001. — 17 августа. — Дата обращения: 21.05.2016.
Звягинцев А. Г. Три века российской прокуратуры // Вестник Академии Генеральной прокуратуры Российской Федерации : Научно-практический журнал. — Կաղապար:M.: Академия Генеральной прокуратуры РФ, 2012. — В. 29. — № 3. — С. 3—18. — ISSN 2070-4232. Архивировано из первоисточника 1 Ապրիլի 2016.
Три дня, которые изменили Ленинград // СССР. — НТВ, 2011. — 19 августа. — Дата обращения: 21.05.2016.
Тринадцать лет спустя, или Три дня ГКЧП(ռուս.) // Lenta.ru : новостной портал. — 2004.
Указ Президента СССР от 22.08.1991 N УП-2444 // Петербургский правовой портал. — 1991. — 22 августа. — Дата обращения: 24.05.2016. — Цитата: «В ночь на 19 августа группа заговорщиков захватила власть с намерением осуществить государственный переворот».
Сергей Медведев. Борис Ельцин. Первый : Режиссёр: Сергей Кожевников : [арх. 30.06.2015]. — ТК Останкино, 2011. — 1 февраля. — Дата обращения: 27.05.2016. — Цитата: «Через несколько месяцев после октябрьских событий, как ушат холодной воды на Президента, – амнистия. Государственная дума простила всех, кто непосредственно был виновен в столкновениях 1993 и 1991 годов. Ельцин был в ярости. Хотя в том, что произошло, виноват был и сам – ситуацию в Думе он и его помощники выпустили из-под контроля. Президент позвонил недавно назначенному генеральному прокурору и потребовал не выполнять постановление об амнистии».
Артём Кречетников Хроника путча: часть I(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
Артём Кречетников Хроника путча: часть II(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
Артём Кречетников Хроника путча: часть IV(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
Артём Кречетников Хроника путча: часть V(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.

Ссылки[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Августовский путч. Летопись событий // Международный фонд социально-экономических и политологических исследований. — Горбачёв Фонд, 2010. — 15 Օգոստոսի. — Дата обращения: 20.01.2017.
10-я годовщина событий августа 1991 года. — «Эхо Москвы». — Дата обращения: 24.05.2016.
Стыдные вопросы про август 91-го Что такое путч? Кто за что боролся? И хотел ли кто-то развалить СССР? // Meduza. — 2016.
19-22 августа 1991 года. Реакция Союзных республик. — Гуманитарный и политологический центр «Стратегия». — Дата обращения: 24.05.2016.
Члены ГКЧП после «путча» // Тайны августа 1991-го. — КМ.RU, 2011. — 3 мая. — Дата обращения: 24.05.2016.
Тайны августа 1991-го // Фронт-проекты. — КМ.RU, 2011. — 3 мая. — Дата обращения: 27.05.2016.
Путч. Хроника тревожных дней. — издательство Прогресс, 1991. © Электронная публикация — Русский Журнал, 1997. — Дата обращения: 05.08.2016.

Կաղապար:Внешние ссылки Կաղապար:Михаил Горбачёв Կաղապար:Ельцин Կաղապար:СССР в темах Կաղապար:История Москвы Կաղապար:Холодная война Կաղապար:Нерабочие сноски

Категория:Перестройка

Категория:Август 1991 года Категория:1991 год в Москве Категория:Конфликты 1991 года Категория:Президентство Михаила Горбачёва Категория:Распад СССР Категория:1991 год в Крыму

↑ Եթե ԽՍՀՄ նախագահը, այս կամ այն պատճառով, չի կարող շարունակել կատարել իր պարտականությունները, ապա մինչև ԽՍՀՄ նոր նախագահի ընտրությունը, նրա լիազորությունները փոխանցվում են ԽՍՀՄ փոխնախագահին, իսկ դրա անհնարինության դեպքում՝ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահին: Ընդ որում, ԽՍՀՄ նոր նախագահի ընտրությունները պետք է անցկացվեն եռամսյա ժամկետում^[66].

Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Մ.-", but no corresponding <references group="Մ.-"/> tag was found

[11] В лице: Президента СССР^[4], Верховного Совета СССР^[5], Съезда народных депутатов СССР^[6], Президента РСФСР^[7], Совета министров РСФСР^[8] и Верховного Совета РСФСР^[9], а также органов законодательной и исполнительной власти некоторых союзных республик^[10]

[15] Илья Кричевский, Дмитрий Комарь, Владимир Усов, Николай Лябин, Артурас Сакалаускас, Михаил Агурский, Борис и Валентина Пуго, Сергей Ахромеев и Николай Кручина

[37] В январе 1924 года вместе с декларацией об образовании СССР союзный договор вошёл в состав первой союзной конституции, став её основным разделом. По мнению некоторых юристов, с этого момента договор об образовании СССР перестал существовать как самостоятельный документ

[192] Согласно пункту 3 статьи 113 и пункту 6 статьи 127. 3 Конституции СССР, что повлекло за собой отставку Кабинета министров.
Согласно части 2 статьи 13 закона СССР «О Кабинете Министров СССР» отставка Премьер-министра влекла за собой отставку Кабинета Министров в полном составе

[224] Прекращение Указом от 6 ноября 1991 года деятельности КПСС и КП РСФСР, роспуск их организационных структур означали окончательный отказ Президента от использования легитимных способов решения вопроса — путём передачи его компетентным судебным инстанциям согласно Закону СССР «Об общественных объединениях». Как и в случаях с Указами от 23 и 25 августа 1991 года, Президент предпочёл дискреционный метод властвования, вновь вторгся в сферу судебной власти, действовал по своему усмотрению, вышел за пределы полномочий, возложенных на него Конституцией и законами Российской Федерации.
<...>
На момент издания Указа — 6 ноября 1991 года, впрочем, как и до этого, Президент располагал вполне легитимными средствами решения вопроса о КПСС и КП РСФСР на основе норм Закона СССР «Об общественных объединениях». Однако Президент не использовал их, а применил сугубо административный порядок, представляющий собой грубое нарушение конституционного права на объединение, основанный на усмотрении и политической целесообразности^[215].
30 ноября 1992 года Конституционный суд РФ признал незаконным роспуск всей партии, законным был признан только лишь роспуск руководящих структур КПСС и руководящих структур её российской республиканской организации — КП РСФСР. 6 ноября 1991 года президент Борис Ельцин подписал указ №169 о прекращении деятельности КПСС и КП РСФСР на территории России. КС установил, что указ Ельцина от 6 ноября 1991 года не распространяется на организационные структуры первичных парторганизаций КПСС, образованных по территориальному принципу^[216]

[289] По-видимому, прекрасная слышимость была связана с установкой сотрудником американского посольства оборудования против прослушки

[10-я_годовщина_событий_августа_1991_года———-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 10-я годовщина событий августа 1991 года

[Государственный_недоворот—2001——-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Государственный недоворот, 2001

[3] «АВГУСТОВСКИЙ КРИЗИС 1991 • Большая российская энциклопедия - электронная версия». bigenc.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-05-07-ին. Վերցված է 2020-03-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Указ_Президента_СССР_от_22.08.1991_N_УП-2444———-4] Указ Президента СССР от 22.08.1991 N УП-2444

[Постановление_Верховного_Совета_СССР_от_29_августа_1991_г._№_2371-I_«О_ситуации,_возникшей_в_стране_в_связи_с_имевшим_место_государственным_переворотом»———-5] Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2371-I «О ситуации, возникшей в стране в связи с имевшим место государственным переворотом»

[Постановление_СНД_СССР_от_05.09.1991_N_2391-1———-6] Постановление СНД СССР от 05.09.1991 N 2391-1

[7] Указ Президента РСФСР от 19.08.1991 № 59

[Постановление_Совмина_РСФСР_от_19.08.1991_N_435———-8] Постановление Совмина РСФСР от 19.08.1991 N 435

[Постановление_Верховного_Совета_РСФСР_от_22_августа_1991_г._№_1627-1———-9] Постановление Верховного Совета РСФСР от 22 августа 1991 г. № 1627-1

[19-22_августа_1991_года._Реакция_Союзных_республик———-10] 19-22 августа 1991 года. Реакция Союзных республик

[Игнац_Лозо—2014——90-12] Игнац Лозо, 2014, էջ 90

[Бешлосс_и_Тэлботт—1994——297-13] 12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 297

[wild_east-14] 13,0 ^13,1 ^13,2 Seymour M. Hersh The Wild East // Atlantic Monthly : журнал. — 1994. — С. 61—86.

[Государственный_комитет_по_чрезвычайному_положению_в_СССР._Заявление_советского_руководства———-16] Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР. Заявление советского руководства

[Последнее_интервью._Геннадий_Янаев—2011——-17] 15,0 ^15,1 Последнее интервью. Геннадий Янаев, 2011

[Янаев_Г._И.—2010——-18] 16,0 ^16,1 ^16,2 ^16,3 ^16,4 ^16,5 ^16,6 ^16,7 Янаев Г. И., 2010

[Программа_«Вести»._Специальный_выпуск:_Репортаж_Spiegel-TV_о_ГКЧП._Эфир_от_20_октября_1991_г———-19] 17,0 ^17,1 ^17,2 Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г

[Анатолий_Артемьев:_интервью—2014——-20] Анатолий Артемьев: интервью, 2014

[Документы_ГКЧП_-_постановления_№1,_№_2,_указ_вице-президента_СССР_Янаева———-21] 19,0 ^19,1 ^19,2 ^19,3 ^19,4 Документы ГКЧП - постановления №1, № 2, указ вице-президента СССР Янаева

[Война_указов—2001——-22] Война указов, 2001

[Горбачёв_знал_о_планах_ГКЧП,_но_счёл_более_важным_не_допустить_бойни—2011——-23] Горбачёв знал о планах ГКЧП, но счёл более важным не допустить бойни, 2011

[В_России_вспоминают_события,_которые_произошли_в_этот_день_20_лет_назад———-24] В России вспоминают события, которые произошли в этот день 20 лет назад

[Тринадцать_лет_спустя,_или_Три_дня_ГКЧП—2004——-25] Тринадцать лет спустя, или Три дня ГКЧП, 2004

[Олег_Шенин_отпущен_до_суда_домой—1992——-26] Олег Шенин отпущен до суда домой, 1992

[В_Прокуратуре_России._Четверо_обвиняемых_освобождены—1992——-27] В Прокуратуре России. Четверо обвиняемых освобождены, 1992

[Шесть_узников_«Матросской_тишины»_получили_свободу_до_приговора—1993——-28] Шесть узников «Матросской тишины» получили свободу до приговора, 1993

[Лукьянов_А._И.—2010——-29] 27,0 ^27,1 ^27,2 ^27,3 ^27,4 ^27,5 ^27,6 Лукьянов А. И., 2010

[Варенников_В._И.—2010——-30] 28,00 ^28,01 ^28,02 ^28,03 ^28,04 ^28,05 ^28,06 ^28,07 ^28,08 ^28,09 ^28,10 ^28,11 Варенников В. И., 2010

[Члены_ГКЧП_после_«путча»———-31] Члены ГКЧП после «путча»

[Постановление_ГД_ФС_РФ_от_23.02.1994_N_65-1_ГД———-32] Постановление ГД ФС РФ от 23.02.1994 N 65-1 ГД

[Фильм_Сергея_Медведева:_«Борис_Ельцин._Первый»———-33] Фильм Сергея Медведева: «Борис Ельцин. Первый»

[Три_века_российской_прокуратуры—2012——12,_13-34] Три века российской прокуратуры, 2012, էջ 12, 13

[Маршал_Советского_Союза_Дмитрий_Язов:_Возможно,_ГКЧП_был_клубом_самоубийц...—2001——-35] 33,0 ^33,1 Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: Возможно, ГКЧП был клубом самоубийц..., 2001

[ГКЧП:_реабилитация_намерений—2006——-36] ГКЧП: реабилитация намерений, 2006

[38] Договор о Союзе суверенных государств (июль 1991 года)

[Холодное_лето_91-го:_хроника_событий—2003——-39] 36,0 ^36,1 Холодное лето 91-го: хроника событий, 2003

[Это_была_отчаянная_попытка_спасти_Союз—2010——-40] 37,0 ^37,1 ^37,2 Это была отчаянная попытка спасти Союз, 2010

[Закон_СССР_от_03.04.1990_N_1407-1———-41] Закон СССР от 03.04.1990 N 1407-1

[Безбородов_А.,_Елисеева_Н.,_Шестаков_Н—2010——-42] Безбородов А., Елисеева Н., Шестаков Н, 2010

[Лицом_к_лицу._Михаил_Горбачёв—2001——-43] Лицом к лицу. Михаил Горбачёв, 2001

[Еженедельный_бюллетень_социологических_сообщений_ФОМ-ИНФО_N_31_(478)_2003_г———-44] Еженедельный бюллетень социологических сообщений ФОМ-ИНФО N 31 (478) 2003 г

[45] «Суд над ГКЧП». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-25-ին. Վերցված է 2020-06-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Анатомия_независимости—2004——-46] Анатомия независимости, 2004

[Путч._Хроника_тревожных_дней———-47] 44,00 ^44,01 ^44,02 ^44,03 ^44,04 ^44,05 ^44,06 ^44,07 ^44,08 ^44,09 ^44,10 ^44,11 ^44,12 ^44,13 ^44,14 ^44,15 ^44,16 ^44,17 Путч. Хроника тревожных дней

[От_США_-_Рюриковичи_(Голицын),_от_Британии_-_Романовы_(Майкл_Кентский),_а_кто_от_андроповцев?—2009——-48] От США - Рюриковичи (Голицын), от Британии - Романовы (Майкл Кентский), а кто от андроповцев?, 2009

[Заключение_по_материалам_расследования_роли_и_участии_должностных_лиц_КГБ_СССР_в_событиях_19-21_августа_1991_года———-49] Заключение по материалам расследования роли и участии должностных лиц КГБ СССР в событиях 19-21 августа 1991 года

[Август_1991_года._Попытка_государственного_переворота._Провал_ГКЧП———-50] Август 1991 года. Попытка государственного переворота. Провал ГКЧП

[Ельцин_Б._Н.—1994——-51] 48,0 ^48,1 Ельцин Б. Н., 1994

[«К_гражданам_России»._Обращение_Б._Ельцина_и_Р._Хасбулатова_от_19.08.1991_г.———-52] «К гражданам России». Обращение Б. Ельцина и Р. Хасбулатова от 19.08.1991 г.

[Руслан_Хасбулатов_(интервью_12.08.2001)———-53] Руслан Хасбулатов (интервью 12.08.2001)

[Так_разбивали_Советский_Союз._Беседа_с_Русланом_Хасбулатовым———-54] Так разбивали Советский Союз. Беседа с Русланом Хасбулатовым

[Новодворская_В._И.—1993——235-55] Новодворская В. И., 1993, էջ 235

[Хроника_путча:_часть_V—2006——-56] 53,0 ^53,1 ^53,2 ^53,3 ^53,4 Хроника путча: часть V, 2006

[Диалог_с_Михаилом_Ходорковским_(11.09.2009)—2009——-57] Диалог с Михаилом Ходорковским (11.09.2009), 2009

[58] ГКЧП. Хроника тревожных дней Արխիվացված է Փետրվար 20, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով: см. на 18:00

[Хроника_путча:_часть_I—2006——-59] 56,0 ^56,1 ^56,2 ^56,3 ^56,4 ^56,5 ^56,6 Хроника путча: часть I, 2006

[ГКЧП:_процесс,_который_не_пошёл—2010——-60] 57,0 ^57,1 ^57,2 ГКЧП: процесс, который не пошёл, 2010

[Медведев_В._Т—1994——153—173-61] Медведев В. Т, 1994, էջ 153—173

[Леонов_Н._С.—2002——7-62] Леонов Н. С., 2002, էջ 7

[63] «19 августа я был в Форосе»: Вячеслав Генералов о путче, Горбачёве и распаде СССР

[64] Горбачев в Форосе: воспоминания охраны

[Бондаренко_А._Ю.,_Ефимов_Н._Н.—2014——46-65] Бондаренко А. Ю., Ефимов Н. Н., 2014, էջ 46

[Russia,_i_golpisti_fanno_carriera—2001——-66] Russia, i golpisti fanno carriera, 2001

[Хинштейн_А._Е.—2006——239-67] Хинштейн А. Е., 2006, էջ 239

[Пресс-конференция_адвокатов_ГКЧПистов:_Горбачёву_и_Ельцину_опять_угрожают_судом—1992——-68] Пресс-конференция адвокатов ГКЧПистов: Горбачёву и Ельцину опять угрожают судом, 1992

[69] Статья 127.7 Конституции СССР (1977) в редакции 26 декабря 1990 года

[Государственный_комитет_по_чрезвычайному_положению_в_СССР._Заявление_советского_руководства———-71] Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР. Заявление советского руководства

[Булгаков_В._И.,_Яковлев_М._Л.—2003——103-72] Булгаков В. И., Яковлев М. Л., 2003, էջ 103

[73] Александр СОКОЛ специально для «ФАКТОВ»19 августа 1991 года на военный аэродром в Борисполе высадилась Полоцкая десантная дивизия, «прославившаяся» подавлением антисоветских мятежей в Вильнюсе и Баку Արխիվացված է Հուլիս 24, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:

[Тревожные_дни_августа_1991—(1991)——18—21-74] 70,0 ^70,1 ^70,2 ^70,3 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 18—21

[Хроника_путча:_часть_II—2006——-75] 71,0 ^71,1 ^71,2 ^71,3 ^71,4 ^71,5 ^71,6 Хроника путча: часть II, 2006

[76] Свобода приходит ногами Шествие по Калининскому проспекту Արխիվացված է Դեկտեմբեր 4, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:

[Документы_ГКЧП_готовились_в_КГБ—2011——-77] Документы ГКЧП готовились в КГБ, 2011

[Пресс-конференция_ГКЧП:_«лебединая_песня»_заговорщиков—2011——-78] Пресс-конференция ГКЧП: «лебединая песня» заговорщиков, 2011

[Встреча_советского_руководства_с_журналистами_в_пресс-центре_МИД_СССР_19.08.1991———-79] Встреча советского руководства с журналистами в пресс-центре МИД СССР 19.08.1991

[автоссылка15-80] 76,0 ^76,1 Журнал «Коммерсантъ Власть» № 34 Москва, Центр. Никто не боится человека с ружьем Արխիվացված է Նոյեմբեր 5, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[81] Семенов И.М. Век полета. История аэропорта Курган. Часть II. — Курган: ООО «Полиграфкомбинат «Зауралье», 2014. — С. 308—309. — 316 с. — ISBN 978-5-906-420-08-4

[Кремлёвский_заговор._Версия_следствия—1992——142—143-82] Кремлёвский заговор. Версия следствия, 1992, էջ 142—143

[Самолёт_Горбачёва._Руководители_войск_ПВО_в_августе_1991_г._не_мешали_вылететь_Президенту_СССР_в_Москву—2004——-83] Самолёт Горбачёва. Руководители войск ПВО в августе 1991 г. не мешали вылететь Президенту СССР в Москву, 2004

[Сергей_Бабурин_—_политик_в_интерьере_эпохи—2009——-84] Сергей Бабурин — политик в интерьере эпохи, 2009

[Тревожные_дни_августа_1991—(1991)——24-85] 81,0 ^81,1 ^81,2 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 24

[Филиппов_А._В.—2007——-86] 82,0 ^82,1 ^82,2 Филиппов А. В., 2007

[Переворот,_который_провалился———-87] Переворот, который провалился

[The_Coup_That_Failed:_The_Fall_Of_Russian_Communism_–_OpEd———-88] The Coup That Failed: The Fall Of Russian Communism – OpEd

[Наручники_для_народа———-89] Наручники для народа

[SOVIET_TURMOIL:_A_Coup_Gone_Awry/Behind_a_Classic_Soviet_Failure/A_special_report…———-90] SOVIET TURMOIL: A Coup Gone Awry/Behind a Classic Soviet Failure/A special report…

[Marc_Garcelon—2005——157-91] Marc Garcelon, 2005, էջ 157

[92] Постановление Председателя Верховного Совета СССР от 19 августа 1991 г. № 2350—I «О созыве внеочередной сессии Верховного Совета СССР» // Сборник опубликованных документов ГКЧП СССР (август 1991 года). — М.: «Самиздат», 2011. — С. 15. — 36 с. — ISBN 978-5-85895-701-0

[А_был_ли_путч_на_самом_деле?—2001——-93] А был ли путч на самом деле?, 2001

[Программа_«Время»_за_19_августа_1991_года———-94] Программа «Время» за 19 августа 1991 года

[Сергей_Медведев:_Жизнь_интереснее_любых_детективов—2002——-95] Сергей Медведев: Жизнь интереснее любых детективов, 2002

[Краткая_биографическая_справка:_Медведев_Сергей_Константинович———-96] Краткая биографическая справка: Медведев Сергей Константинович

[97] Рудольф Пихоя Москва. Кремль. Власть. Две истории одной страны. Россия на изломе тысячелетий. — Москва: Русь-Олимп: Астрель: АСТ, 2007. — С. 325—326. — 554 с.

[98] «Распоряжение Кабинета Министров СССР от 19.08.1991 № 943р». WorkLib.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-24-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Ельцин_должен_встретиться_с_Горбачёвым_не_позднее_21_августа—1991——-99] Ельцин должен встретиться с Горбачёвым не позднее 21 августа, 1991

[Погружение_в_бездну._При_чём_тут_«путч»_и_«переворот»?—2010——-100] Погружение в бездну. При чём тут «путч» и «переворот»?, 2010

[Тревожные_дни_августа_1991—(1991)——25-101] 97,0 ^97,1 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 25

[автоссылка1-102] 98,0 ^98,1 «Операция «Гром» назначена на три часа ночи». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-05-22-ին. Վերցված է 2018-05-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[103] Свобода приходит ногами Митинг перед Моссоветом Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[104] Свобода приходит ногами Новый план штурма Белого дома Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[ХП-3-105] 101,0 ^101,1 ^101,2 ^101,3 ^101,4 ^101,5 ^101,6 ^101,7 Хроника путча. Часть III Արխիվացված է Հոկտեմբեր 8, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով: // Би-би-си, 2006.

[Станкевич,_2011———-106] 102,0 ^102,1 ^102,2 Станкевич, 2011

[В_августе_91-го._Мнения_и_воспоминания_о_несостоявшемся_путче_ГКЧП———-107] В августе 91-го. Мнения и воспоминания о несостоявшемся путче ГКЧП

[Зеркало_для_власти._Гулять_по_улицам_я_езжу_за_границу—2002——-108] Зеркало для власти. Гулять по улицам я езжу за границу, 2002

[Правила_жизни_в_России._Иностранные_журналисты_рассказывают_о_том,_как_им_живётся_и_работается_в_нашей_стране———-109] Правила жизни в России. Иностранные журналисты рассказывают о том, как им живётся и работается в нашей стране

[110] Указ Президента РСФСР No 64 Об управлении вооружёнными силами Союза ССР на территории РСФСР в условиях чрезвычайной ситуации

[История_так_и_не_началась—2009——-111] История так и не началась, 2009

[112] Свобода приходит ногами Напряжение у Белого дома нарастает Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[Тайный_штаб._Защита_Дома_Советов_в_августе_1991-го_стала_настоящей_войсковой_операцией—2004——-113] Тайный штаб. Защита Дома Советов в августе 1991-го стала настоящей войсковой операцией, 2004

[114] Коммерсант Власть Государственный недоворот Արխիվացված է Դեկտեմբեր 7, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով:

[В_осаде._Стенограмма_событий_ночи_с_20_на_21_августа—2004——-115] 111,0 ^111,1 В осаде. Стенограмма событий ночи с 20 на 21 августа, 2004

[Хасбулатов_Р._И.—2011——-116] 112,0 ^112,1 Хасбулатов Р. И., 2011

[автоссылка3-117] 113,0 ^113,1 ^113,2 Ельцин Центр. День за днем Операция «Гром» назначена на 3 часа ночи Արխիվացված է Մայիս 22, 2018 Wayback Machine-ի միջոցով:

[автоссылка14-118] 114,0 ^114,1 ^114,2 «Михаил Мухин, доктор ист. наук. «ПОЧЕМУ РАСПАЛСЯ СССР?» — АГОНИЯ ПЕРЕСТРОЙКИ. ПОЛИТИЧЕСКИЙ КРИЗИС АВГУСТА 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-01-28-ին. Վերցված է 2022-01-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 56 (օգնություն)

[119] Рудольф Пихоя Москва. Кремль. Власть. Две истории одной страны. Россия на изломе тысячелетий. — Москва: Русь- Олимп: Астрель: АСТ, 2007. — С. 333. — 554 с.

[автоссылка25-120] Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «автоссылка25» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:

[Хроника_путча:_часть_IV—2006——-121] 117,00 ^117,01 ^117,02 ^117,03 ^117,04 ^117,05 ^117,06 ^117,07 ^117,08 ^117,09 ^117,10 ^117,11 ^117,12 ^117,13 ^117,14 ^117,15 ^117,16 ^117,17 Хроника путча: часть IV, 2006

[Хроника_путча—2011——-122] 118,0 ^118,1 Хроника путча, 2011

[МЕМО-123] «Хроника августовского путча. Чрезвычайная сессия Верховного Совета СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-01-28-ին. Վերցված է 2020-03-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Вторая_ночь._Первая_кровь—2011——-124] Вторая ночь. Первая кровь, 2011

[Тревожные_дни_августа_1991—(1991)——28-125] 121,0 ^121,1 Тревожные дни августа 1991, (1991), էջ 28

[Как_выстояла_осаждённая_Москва—1991——-126] 122,0 ^122,1 ^122,2 Как выстояла осаждённая Москва, 1991

[автоссылка4-127] «Сергей Станкевич: никто в ГКЧП не решился дать приказ штурмовать Белый дом». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-06-11-ին. Վերցված է 2020-06-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[128] Еженедельник «Аргументы и Факты» № 34 29/08/1991 Как мы защищались и защищали демократию Արխիվացված է Հունիս 21, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով:

[mify-129] 125,0 ^125,1 Анатолий Цыганок (2006-08-18). «Белодомовские мифы августа 1991 г.». Полит.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-20-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |subtitle= (օգնություն); Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[130] Александр РОМЕНСКИЙ Белый дом мог стать красным, если бы не сработала защита МВД России Արխիվացված է Մարտ 5, 2018 Wayback Machine-ի միջոցով:

[«Панорама»._Спецвыпуск_от_21_августа_1991_г._Москва—1991——-131] «Панорама». Спецвыпуск от 21 августа 1991 г. Москва, 1991

[132] Рудольф Пихоя Москва. Кремль. Власть. Две истории одной страны. Россия на изломе тысячелетий. — Москва: Русь-Олимп: Астрель: АСТ, 2007. — С. 335. — 554 с.

[133] Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи : Рой Медведев « 21 августа 1991 г.»

[19-е,_20-е,_21-е_августа:_Путч_в_СССР—1991——-134] 19-е, 20-е, 21-е августа: Путч в СССР, 1991

[135] Новейшая история России: Перестройка и переходный период. 1985—2005 (Жуков В. Ю.) § 10. Провал августовского путча и «августовская революция» 1991 года Արխիվացված է Հունվար 2, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:

[136] «Постановление Президиума Верховного Совета СССР от 21 августа 1991 г № 2352-I «О неотложных мерах по восстановлению конституционного порядка в стране»». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-12-05-ին. Վերցված է 2016-05-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 90 (օգնություն) Постановление Президиума Верховного Совета СССР от 21 августа 1991 г № 2352-I «О неотложных мерах по восстановлению конституционного порядка в стране»

[137] (Заседание Президиума Верховного Совета СССР, ТАСС: 21 августа 1991 года Արխիվացված է Նոյեմբեր 21, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:, Бюллетень № 2 совместного заседания Совета Союза и Совета Национальностей Верховного Совета СССР 26 августа 1991 г., стр. 18) Արխիվացված է Սեպտեմբեր 11, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:, [1] Արխիվացված է Օգոստոս 9, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով: // Август 1991. Мифы о «путче ГКЧП» и «защите российского парламента». Выдержки из книги С.П.Обухова Արխիվացված է Օգոստոս 9, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:

[139] Павел Коробов (2001-08-18). «Геннадий Янаев: Горбачёва никто не арестовывал». Ъ-Газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-24-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subtitle= ignored (օգնություն)

[Варенников_В._И.—2001——467-140] Варенников В. И., 2001, էջ 467

[КП1-141] 136,0 ^136,1 «Как мы сидели в Белом доме во время путча 1991 года. Дневник». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-08-29-ին. Վերցված է 2019-08-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Зенькович_Н._А.—1998——442-142] Зенькович Н. А., 1998, էջ 442

[143] ВГТРК (1991). «Операция «Форос» 21-22.08.1991». 24:15 minutes in. {{cite episode}}: Missing or empty |series= (օգնություն) Արխիվացված է Դեկտեմբեր 26, 2015 Wayback Machine-ի միջոցով:

[Бывший_министр_обороны_СССР_Маршал_Советского_Союза_Дмитрий_Язов:_«Как_это_было_в_августе_91-го?»—2011——-144] 139,0 ^139,1 Бывший министр обороны СССР Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: «Как это было в августе 91-го?», 2011

[145] Ожерельев О. И. Идеалы и преступления. Новейшая история России: диалектика событий. М., 2016. С. 62

[146] Интервью В. В. Рябова. Москва. 2018. 24 янв.

[«Почти_путч»—2006——-147] «Почти путч», 2006

[148] «Постановление Президиума Верховного Совета СССР от 22 августа 1991 г. № 2353-I «О даче согласия на привлечение к уголовной ответственности и арест народных депутатов СССР Бакланова О. Д., Стародубцева В. А., Болдина В. И., Варенникова В. И. и Шенина О. С.»». bazazakonov.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-12-15-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[vedomosti.sssr.su-149] Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «vedomosti%sssr%su» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:

[150] «22 августа Четверг». Горбачёв-Фонд. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-01-20-ին. Վերցված է 2017-01-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subtitle= ignored (օգնություն)

[152] Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г. Часть 3.

[153] Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г. Часть 2.

[154] Свобода приходит ногами Шествие с триколором по центру Москвы Արխիվացված է Մայիս 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[автоссылка22-155] 149,0 ^149,1 ^149,2 «Август 1991. Конец КПСС. Александр Музыкантский». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-26-ին. Վերցված է 2021-08-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Рой_Медведев—2015——163=180-156] 150,0 ^150,1 ^150,2 Рой Медведев, 2015, էջ 163=180

[157] Крах авантюры: день четвёртый. 22 августа 1991 года

[Российский_триколор_как_символ_августа_1991_года———-158] Российский триколор как символ августа 1991 года

[автоссылка24-159] 153,0 ^153,1 Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи Три дня после ГКЧП Արխիվացված է Մայիս 24, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[ТАСС_был_уполномочен_в_последний_раз-160] ТАСС был уполномочен в последний раз Արխիվացված է Օգոստոս 29, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով: // «Коммерсантъ», 26.08.1991

[161] УКАЗ Президента СССР от 22_08_1991 N УП-2443

[162] УКАЗ Президента СССР от 22_08_1991 N УП-2445

[163] УКАЗ Президента СССР от 22.08.1991 № УП-2447а

[164] УКАЗ Президента СССР от 22_08_1991 N УП-2446

[165] УКАЗ Президента СССР {{small&124;от 22_08_1991}} N УП-2446

[Августовский_путч._Летопись_событий———-166] Августовский путч. Летопись событий

[167] Закон СССР «О Кабинете министров СССР». 20 марта 1991 г. // Законы, постановления и другие акты, принятые на Пятой сессии Верховного Совета СССР. 18 февраля – 12 июля 1991 г. Ч. 1. М., 1991. С. 4.

[автоссылка6-168] 162,0 ^162,1 ^162,2 «Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи. Страница 126». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-09-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 13 (օգնություն)

[Юрий_Лужков_предлагает_вернуть_Дзержинского_на_Лубянку———-169] Юрий Лужков предлагает вернуть Дзержинского на Лубянку

[170] КГБ и радикальные перемены. Интервью с В. В. Иваненко

[Пихоя_Р._Г.—2000——603—605-171] Пихоя Р. Г., 2000, էջ 603—605

[автоссылка7-172] 166,0 ^166,1 ^166,2 «Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи. Страница 127». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-09-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 13 (օգնություն)

[173] «Указ президента РСФСР {{small|от 23.08.1991}} № 79». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[174] «Программа Вести, 23 августа 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2017-09-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[автоссылка26-175] 169,0 ^169,1 ^169,2 ^169,3 Хроника августовского путча. Чрезвычайная сессия Верховного Совета СССР

[176] «Августовский путч. Демонстранты водружают российский триколор на здание ЦК КПСС на Старой площади». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Евгений_Савостьянов:_Вот_так_и_живём_—_в_траектории_догоняющей_собаки—2015——-177] Евгений Савостьянов: Вот так и живём — в траектории догоняющей собаки, 2015

[178] Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 460. — 462 с.

[179] Постановление Совета Министров РСФСР от 24 августа 1991 г № 439 «О Кабинете Министров СССР»

[180] Четверть века назад Горбачев заявил об уходе с поста генсека ЦК КПСС

[Ирошников_М._П.,_Ваксер_А._З.—2005——414,_422-181] Ирошников М. П., Ваксер А. З., 2005, էջ 414, 422

[182] «ГКЧП. 20 лет спустя». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-16-ին. Վերցված է 2021-02-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[автоссылка13-183] 177,0 ^177,1 ^177,2 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «автоссылка13» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:

[автоссылка21-184] 178,0 ^178,1 ^178,2 ^178,3 Пученков Александр Сергеевич Августовский путч 1991 г. : взгляд на события из здания ЦК (по показаниям очевидцев)

[185] «Указ Президента РСФСР № 90 {{small|от 25 августа 1991 года}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[186] Исаков В.Б. Председатель Совета республики. С. 362.

[187] Павлов B.C. Август изнутри. С. 124.

[188] Постановление Верховного Совета Белорусской ССР от 25 августа 1991 № 1016-XII «О временном приостановлении деятельности КПБ — КПСС на территории Белорусской ССР»

[189] «Бюллетень № 1 совместного заседания СС и СН ВС СССР» (PDF). sssr.su. 1991-08-26. Արխիվացված է օրիգինալից (pdf) 2017-03-29-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subtitle= ignored (օգնություն)

[190] «Постановление Верховного Совета СССР от 26 августа 1991 г. N 2357-I «О созыве внеочередного пятого Съезда народных депутатов СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-09-18-ին. Վերցված է 2016-09-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 56 (օգնություն)

[191] «Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. N 2366-I «Об освобождении Павлова В. С. от обязанностей Премьер-министра СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-01-31-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 112 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. N 2366-I «Об освобождении Павлова В. С. от обязанностей Премьер-министра СССР»

[193] «Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. № 2367-I «О недоверии Кабинету Министров СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-13-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 80 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 28 августа 1991 г. № 2367-I «О недоверии Кабинету Министров СССР»

[Хроника_распада._Как_прекратил_своё_существование_Советский_Союз—2012——-194] Хроника распада. Как прекратил своё существование Советский Союз, 2012

[195] «Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г № 2368-I «О даче согласия на привлечение к уголовной ответственности и арест народного депутата СССР Лукьянова А. И.»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-05-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 79 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г № 2368-I «О даче согласия на привлечение к уголовной ответственности и арест народного депутата СССР Лукьянова А. И.»

[196] «Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2370-I «О членах Кабинета Министров СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-05-ին. Վերցված է 2016-05-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 80 (օգնություն) Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2370-I «О членах Кабинета Министров СССР»

[197] «Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР № 35. 28 августа 1991 г.» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017-01-13-ին. Վերցված է 2017-01-12-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 68 (օգնություն)

[198] «Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР № 36. 4 сентября 1991 г.» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017-01-13-ին. Վերցված է 2017-02-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 68 (օգնություն)

[199] В постановлении Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2370-I «О членах Кабинета Министров СССР», в котором говорится об утверждении назначения новых министров, имя Бориса Панкина отсутствует.

[200] Указ Президиума Верховного Совета Украины от 30 августа 1991 г. № 1468-XII «О запрете деятельности Компартии Украины»

[201] Верны ли спецслужбы заветам Ельцина

[202] Евгений СПИЦЫН 22 августа 1991 г. М.Горбачев действительно вернулся в Москву, но не вернулся к власти Արխիվացված է Ապրիլ 13, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[203] Медведев Вадим Андреевич. В команде Горбачева: взгляд изнутри Удар в спину. Горбачев теряет власть

[204] Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 332. — 462 с.

[205] ««Все бежали, как крысы с корабля» Помощник Горбачева — о крахе перестройки и развале СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-04-ին. Վերցված է 2022-05-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[206] Заявление Президента СССР и высших руководителей десяти союзных республик на V Съезде народных депутатов СССР

[207] «Декларация прав и свобод человека» утверждена Постановлением СНД СССР 5 сентября 1991 года № 2393-1 // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 37. — ст. 1083.

[208] Заявление Президента СССР и высших руководителей союзных республик от 02.09.1991

[209] Закон СССР от 05.09.1991 № 2392-I от 05.09.1991)

[210] Постановление СНД СССР № 2391-1 от 05.09.1991 О мерах, вытекающих из совместного Заявления Президента СССР и высших руководителей союзных республик…

[автоссылка23-211] «Закон СССР № 2392-I от 5 сентября 1991 года «Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период»». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-30-ին. Վերցված է 2017-05-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[212] Последний XXII съезд ВЛКСМ (1991) Արխիվացված է Հունիս 21, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով: // Youtube

[213] «Как проходил последний съезд ВЛКСМ». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-08-09-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Газета_«Известия»_№_251_(23517)_от_21_октября_1991———-214] Газета «Известия» № 251 (23517) от 21 октября 1991

[215] «Верховный Совет СССР (XIII созыв), октябрь — декабрь 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-02-04-ին. Վերցված է 2015-10-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 43 (օգնություն)

[216] Закон СССР от 05.09.1991 № 2392-I

[217] «Постановление Госсовета СССР от 22.10.1991 N ГС-8 О реорганизации органов государственной безопасности». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-04-21-ին. Վերցված է 2016-04-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[218] «Закон РСФСР от 1 ноября 1991 года № 1827-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-21-ին. Վերցված է 2020-01-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 36 (օգնություն)

[Над_Россией_флаг_России...—1992——75—78-219] 212,0 ^212,1 Над Россией флаг России..., 1992, էջ 75—78

[220] «Указ Президента РСФСР от 06.11.1991 № 169». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-03-01-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 38 (օգնություն)

[221] «Обком закрыт, всех ушли. Первый запретный плод российской демократии». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-06-22-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[222] Постановление Конституционного Суда РФ от 30.11.1992 № 9-П от 30.11.1992; — Особое мнение В. О. Лучина № 9-П

[223] Там же

[225] «Экономические реформы Егора Гайдара». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-22-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[226] Пученков Александр Сергеевич Августовский путч 1991 г. : взгляд на события из здания ЦК (по показаниям очевидцев)

[bre-227] Беловежские соглашения 1991 // Большая Российская энциклопедия — Т. 3. — М., 2005 г. — С. 228.

[nre-228] Беловежские соглашения // Новая Российская энциклопедия — Т. III (1). — М., Инфра — 2007 г. — С. 50—51

[229] «Период распада: последний декабрь Союза. 11 декабря 1991 года :: Политика :: РБК». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-12-25-ին. Վերցված է 2022-05-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[230] «Постановление Верховного Совета РСФСР от 12 декабря 1991 года «О ратификации Соглашения о создании Содружества Независимых Государств»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-01-06-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[comstol.info-231] «Бюллетень № 21 совместного заседания Совета Республики и Совета Национальностей Верховного Совета РСФСР 12 декабря 1991 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021-05-06-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 12 (օգնություն)

[232] «Постановление Верховного Совета РСФСР «О денонсации Договора об образовании СССР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-03-28-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[233] «Период распада: последний декабрь Союза. 14 декабря 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-28-ին. Վերցված է 2020-11-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[автоссылка19-234] 226,0 ^226,1 «Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи : Рой Медведев «СНГ. Второе рождение»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2021-01-31-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[235] «Период распада: последний декабрь Союза. 16 декабря 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-30-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[автоссылка17-236] 228,0 ^228,1 «Последний декабрь Союза. 18 декабря». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-11-08-ին. Վերցված է 2020-12-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[237] «Герб Российской Федерации». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-01-26-ին. Վերցված է 2021-02-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[238] «Алма-Атинская декларация (1991)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-16-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[239] Упразднение поста Президента СССР. ТВ Информ. Новости. Эфир 22 декабря 1991

[240] «СССР больше нет !» 21 декабря 1991 г. Один день страны. Главные новости России, программа Вести

[241] «Совместное распоряжение Президентов СССР и РСФСР от 23.12.1991 № 130-рп» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016-10-22-ին. Վերցված է 2021-02-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 65 (օգնություն)

[242] «Закон РСФСР «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика». 25 декабря 1991 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-12-17-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 131 (օգնություն)

[243] Президент СССР М. С. Горбачев подписал акт об отставке

[244] «Отставка Михаила Горбачева с поста президента СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-23-ին. Վերցված է 2020-08-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[245] «Период распада: последний декабрь Союза. 25 декабря 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-12-05-ին. Վերցված է 2021-09-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[246] s:Декларация Совета Республик ВС СССР от 26.12.1991 № 142-Н

[Общероссийское_политическое_общественное_движение_«Союз_«Живое_кольцо»———-247] Общероссийское политическое общественное движение «Союз «Живое кольцо»

[Общественное_объединение_«Отряд_„Россия“»———-248] Общественное объединение «Отряд „Россия“»

[Ленинград,_19_августа_1991_года———-249] 241,0 ^241,1 ^241,2 Ленинград, 19 августа 1991 года

[Собчак_с_ЧП_уже_покончил—1991——-250] 242,0 ^242,1 Собчак с ЧП уже покончил, 1991

[Августовский_успех_1991—2012——-251] Августовский успех 1991, 2012

[252] «Хроника ГКЧП. Новости Радио РОКС 20.08.1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2018-08-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[253] Хроника ГКЧП. Новости Радио РОКС 20-21.08.1991

[Собчак_А._А.—1998——124—126-254] Собчак А. А., 1998, էջ 124—126

[Три_дня,_которые_изменили_Ленинград———-255] Три дня, которые изменили Ленинград

[256] Дюжина ножей в спину: Поучительная история о российских политических нравах Август 1991 глазами ленинградца Արխիվացված է Դեկտեմբեր 28, 2019 Wayback Machine-ի միջոցով:

[автоссылка20-257] 249,0 ^249,1 Agitclub.ru Ленинград в дни путча. 19-21 августа в публикациях ленинградской прессы Արխիվացված է Հունվար 10, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով:

[Прислали_за_Нарусовой—2012——-258] Прислали за Нарусовой, 2012

[автоссылка8-259] 251,0 ^251,1 ^251,2 Историко-патриотическое объединение «Русское Знамя» Краткая хроника деятельности в 1991 г Արխիվացված է Հունիս 14, 2018 Wayback Machine-ի միջոցով:

[20_августа_1991._Митинг_на_Дворцовой_в_поддержку_демократических_преобразований———-260] 20 августа 1991. Митинг на Дворцовой в поддержку демократических преобразований

[261] «Хроника путча. Часть IV». Արխիվացված է օրիգինալից 2007-11-30-ին. Վերցված է 2009-12-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[262] Simes, Dimitri After the collapse: Russia seeks its place as a great power. — Simon & Schuster, 1999. — С. 86. — ISBN 978-0684827162

[263] Robert Gates From the Shadows. — New York: Simon & Schuster, 1996. — С. 504, 521.

[Бешлосс_и_Тэлботт—1994——300-264] 256,0 ^256,1 Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 300

[Бешлосс_и_Тэлботт—1994——301-265] Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 301

[Бешлосс_и_Тэлботт—1994——327-266] Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 327

[Игнац_Лозо—2014——43-267] 259,0 ^259,1 ^259,2 Игнац Лозо, 2014, էջ 43

[Бешлосс_и_Тэлботт—1994——328-268] Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 328

[Игнац_Лозо—2014——46-269] Игнац Лозо, 2014, էջ 46

[Игнац_Лозо—2014——45-270] Игнац Лозо, 2014, էջ 45

[collins-271] 263,0 ^263,1 James Collins (2011-08-18). «Fall of the Soviet Union—The Inside Story» (անգլերեն). Carnegie Endowment. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-18-ին. Վերցված է 2021-08-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Колтон—2013——251-272] 264,0 ^264,1 Колтон, 2013, էջ 251

[Колтон—2013——251—252-273] Колтон, 2013, էջ 251—252

[Колтон—2013——647-274] 266,0 ^266,1 Колтон, 2013, էջ 647

[275] Jeffrey T. Richelson The U.S. Intelligence Community, chapter Signals Intelligence and Cyber Collection. — Taylor & Francis, 2018. — ISBN 978-0-8133-4919-0

[276] John B. Dunlop The August 1991 Coup and Its Impact on Soviet Politics // Journal of Cold War Studies : журнал. — 2003. — № 5. — С. 112—113.

[277] Чарльз Кловер Чёрный ветер, белый снег. — М.: Фантом пресс, 2017. — С. 290. — ISBN 978-5-86471-754-7

[278] Александр Коржаков Борис Ельцин: от рассвета до заката. — Москва: Интербук, 1997. — С. 93—94. — ISBN 5-88589-039-0

[Бешлосс_и_Тэлботт—1994——360-279] Бешлосс и Тэлботт, 1994, էջ 360

[Брейтвейт—2004——336—337-280] 272,0 ^272,1 ^272,2 Брейтвейт, 2004, էջ 336—337

[Брейтвейт—2004——341-281] Брейтвейт, 2004, էջ 341

[282] Станислав Лекарев (2004-06-29). «Новый шеф в конторе Джеймса Бонда». Независимая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-17-ին. Վերցված է 2021-08-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Брейтвейт—2004——345-283] Брейтвейт, 2004, էջ 345

[284] Kit Klarenberg (2019-11-05). «Integrity Initiative: Psywar Institute Defanged, But British Spies' Disinfo War Still Rages» (անգլերեն). Sputnik. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-17-ին. Վերցված է 2021-08-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Брейтвейт—2004——347-285] Брейтвейт, 2004, էջ 347

[Брейтвейт—2004——348-286] Брейтвейт, 2004, էջ 348

[Брейтвейт—2004——349-287] Брейтвейт, 2004, էջ 349

[Брейтвейт—2004——352-288] 280,0 ^280,1 Брейтвейт, 2004, էջ 352

[немировская-290] 281,0 ^281,1 ^281,2 «Закрытие. Школа гражданского просвещения (Начиная с 1:01)». YouTube. 2012-08-03. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-08-16-ին. Վերցված է 2021-08-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[291] Lena Nemirovskaia Lettre de Moscou // Belvédѐre. La revue Européenne de ľ Express : журнал. — 1991. — № 3. — С. 75—77.

[292] Сергей Плохий Последняя империя. Падение Советского Союза. — Москва: АСТ: Corpus, 2016. — С. 157. — ISBN 978-5-17-092454-7

[293] Ольга Васильева. Республики во время путча // в сб. статей: «Путч. Хроника тревожных дней». — М.: Издательство «Прогресс», 1991.

[294] «Путч: день второй. 20 августа 1991 года (15.17 - 20.10 )» (ռուսերեն). Русский Журнал. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին.

[Союзные_республики:_путч_как_индикатор_химического_состава—1991——-295] Союзные республики: путч как индикатор химического состава, 1991

[old.russ-296] «Путч: день второй. 20 августа 1991 года (20.10 - 23.45)» (ռուսերեն). Русский Журнал. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին.

[297] «Сегодня исполнилось ровно 25 лет со дня августовского путча». «ГТРК «Кубань» в г. Сочи — Выпуск программы «Вести—Сочи» от 19 августа 2016 года. 2016-08-19. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-21-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) [ Сегодня исполнилось ровно 25 лет со дня августовского путча]

[298] «Егор Лигачёв: «Вы ещё о нас, мамонтах, пожалеете!»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-05-08-ին. Վերցված է 2019-06-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[299] Ольга Кузьмина (2016-08-17). «Три дня, изменившие страну. Причины и уроки августовского путча 1991 года». «Вечерняя Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-30-ին. Վերցված է 2017-01-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[автоссылка9-300] 291,0 ^291,1 Международный фонд социально-экономических и политологических исследований (Горбачев фонд) Августовский путч. Летопись событий Արխիվացված է Հուլիս 17, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:

[301] «АФАНАСЬЕВ Юрий Николаевич». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-01-07-ին. Վերցված է 2020-08-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[302] «Из заявления группы «Независимая гражданская инициатива»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-08-ին. Վերցված է 2020-08-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Барсенков_А._С.,_Вдовин_А._И.—2016——-303] Барсенков А. С., Вдовин А. И., 2016

[Застрелился_или_застрелили?—2006——-304] 295,0 ^295,1 ^295,2 Застрелился или застрелили?, 2006

[Почему_ушёл_из_жизни_маршал_Ахромеев?—2005——-305] Почему ушёл из жизни маршал Ахромеев?, 2005

[Чистые_перья._Сборник_журналистских_расследований_(1999-2001)—2001——193—198-306] 297,0 ^297,1 Чистые перья. Сборник журналистских расследований (1999-2001), 2001, էջ 193—198

[307] «Самоубийства высокопоставленных советских чиновников». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-12-24-ին. Վերցված է 2016-12-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[308] «Постановление ВС РСФСР «Об официальном признании и использовании национального флага РСФСР» от 22 августа 1991 г № 1627/I-I». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-30-ին. Վերցված է 2016-05-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 134 (օգնություն) Постановление ВС РСФСР «Об официальном признании и использовании национального флага РСФСР» от 22 августа 1991 г № 1627/I-I

[309] [«Закон РСФСР от 1 ноября 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին. Վերցված է 2012-05-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) Закон РСФСР от 1 ноября 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»]

[Маршал_Язов_не_стал_русским_Пиночетом—2007——-310] Маршал Язов не стал русским Пиночетом, 2007

[316] Высочайшее повеление о признании во всех случаях бело-сине-красного флага национальным

[320] «Флаг РСФСР, из которого вырезана советская символика». «Русский Журнал». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-12-21-ին.

[Хинштейн_А._Е.—2006——235-321] Хинштейн А. Е., 2006, էջ 235

[322] «Последний год СССР». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-09-29-ին. Վերցված է 2021-09-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Зыбкий_август._Слово_участника_ГКЧП—2010——-323] Зыбкий август. Слово участника ГКЧП, 2010

[Ельцин,_Борис._Первый_президент_Российской_Федерации—2016——-324] Ельцин, Борис. Первый президент Российской Федерации, 2016

[Леонов_Н._С.—2002——34-325] Леонов Н. С., 2002, էջ 34

[РосТВ_запретило_очередной_«Момент_истины»—1992——-326] РосТВ запретило очередной «Момент истины», 1992

[327] «АНАТОЛИЙ ЛУКЬЯНОВ -О МЕСТЕ ГОРБАЧЁВА В СОЗДАНИИ ГКЧП». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2020-06-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[В_Прокуратуре_России—1992——-328] В Прокуратуре России, 1992

[Михаил_Горбачёв_говорит,_что_20_лет_назад_он_предотвратил_гражданскую_войну,_2011———-329] Михаил Горбачёв говорит, что 20 лет назад он предотвратил гражданскую войну, 2011

[Коржаков_А._В.—2004——84,_85-330] Коржаков А. В., 2004, էջ 84, 85

[331] ««Мы всё время ждали штурма»: Глава депутатского штаба обороны Белого дома рассказал о путче 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-05-ին. Վերցված է 2021-02-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Двадцать_лет_спустя:_август_1991_года—2011——-332] Двадцать лет спустя: август 1991 года, 2011

[«ГКЧП_СССР»_(проект_МГИМО)———-333] «ГКЧП СССР» (проект МГИМО)

[334] «Бывший президент СССР Михаил Горбачев рассказал, кто виновен в распаде Советского Союза». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-12-19-ին. Վերցված է 2020-08-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[335] Геннадий Бурбулис: победа над ГКЧП принесла с собой важную энергетику веры в свои силы

[336] Сергей Михеев: Горбачев предал и членов ГКЧП, и собственную страну

[337] «Конец революции — Российская газета». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-11-27-ին. Վերցված է 2021-03-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 16 (օգնություն)

[Als_Gorbatschow_von_Jelzin_erniedrigt_wurde—2011——-338] Als Gorbatschow von Jelzin erniedrigt wurde, 2011

[Лебедь-1993-339] Александр Лебедь Спектакль назывался путч - Воспоминания генерала воздушно-десантных войск. — Тирасполь: Издательство "ЛАДА", 1993. — С. 44. — 48 с. — ISBN 5-275-01225-3

[340] «Историк об августе 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-27-ին. Վերցված է 2020-10-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[341] Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 381. — 462 с.

[342] Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — М: Политическая энкциклопедия, 2014. — С. 384. — 462 с.

[343] ««Не разбирай баррикады у Белого дома»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-11-23-ին. Վերցված է 2011-08-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[344] «Пробуждение». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[345] ««Время отпуска»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[346] «Три дня и две ночи». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-10-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[347] Вторая Русская Революция - 8 Серия - Заговор Обречённых

[348] «Август 91 го Заговор обречённых». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[ngru-349] 332,0 ^332,1 ««ЛЕБЕДИНОЕ ОЗЕРО» ВЫСОХЛО. Новый телесезон начался с юбилея ГКЧП — но без балета» (ռուսերեն). Новая газета. 2001-08-23. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-06-21-ին. Վերցված է 2016-10-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[350] «В поисках политической «Клубнички»» (ռուսերեն). Труд. 2001-08-23. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-10-ին. Վերցված է 2016-10-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[351] «Август 91 го Версии». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[352] «Августовский путч. Как это было». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-26-ին. Վերցված է 2016-08-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[353] «Август 1991. Неглавные герои». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-20-ին. Վերցված է 2016-08-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[354] Горбачёв против ГКЧП. Спектакль окончен

[355] Документальный фильм ГКЧП 30 лет спустя

[356] «Следствие по путчу. Разлом». Документальный фильм

[311] «Военнослужащий танкового подразделения». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[312] Защитники Белого дома на танке. Библиотека изображений «КоммерсантЪ»

[313] «Митинг журналистов в поддержку гласности». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[314] «Манифестация у здания Верховного Совета РСФСР». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[315] «Soviet Coup during IFLA 1991 1 on Flickr». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-01-06-ին. Վերցված է 2017-10-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[317] «Митинг перед Кремлём». Библиотека изображений «РИА Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-13-ին. Վերցված է 2013-01-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[318] «Чёрно-жёлто-белый флаг на постаменте снесённого памятника Дзержинскому Ф. Э. Библиотека изображений журнала «КоммерсантЪ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-10-ին. Վերցված է 2016-05-30-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[319] «Демонтаж памятника Дзержинскому на Лубянке. 23 августа 1991 год (видео). Августовский путч ГКЧП. Хроника событий 19-22 августа 1991 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-06-ին. Վերցված է 2016-05-30-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[70] Եթե ԽՍՀՄ նախագահը, այս կամ այն պատճառով, չի կարող շարունակել կատարել իր պարտականությունները, ապա մինչև ԽՍՀՄ նոր նախագահի ընտրությունը, նրա լիազորությունները փոխանցվում են ԽՍՀՄ փոխնախագահին, իսկ դրա անհնարինության դեպքում՝ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահին: Ընդ որում, ԽՍՀՄ նոր նախագահի ընտրությունները պետք է անցկացվեն եռամսյա ժամկետում^[66].

[1]

[2]

[3]

[комм.- 1]

[11]

[12]

[13]

[комм.- 2]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[комм.- 3]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[Մ- 1]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

[101]

[102]

[103]

[104]