Jump to content

Մասնակից:Սոնա Խոսրովյան/Ավազարկղ2

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սոնա Խոսրովյան/Ավազարկղ2

Ատամնացավ, ատամների կամ դրանց հետ առչվող կառույցների ցավ, որն առաջանում է ատամնաբուժական հիվանդություններից կամ ոչ ատամնաբուժական հիվանդությունների հետևանքով ատամների վրա ազդեցությունից[1]։ Ծանր ատամնացավը կարող է ազդել քնի, ուտելու և առօրյա այլ գործառույթների վրա:

Ատամնացավի առաջացման պատճառները ներառում են պուլպիտը (սովորաբար ի պատասխան ատամի քայքայման, ատամնաբուժական գործողության ընթացքում առաջացրած վնասվածքի կամ այլ գործոնների), դենտինի գերզգայունությունը, գագաթային պարոդոնտիտը (հարարմատային կապանի և ալվեոլային ելունի բորբոքում արմատի եզրային հատվածի շուրջ), ատամնածին թարախակույտեր (թարախի լոկալիզացված կուտակումեր), ալվեոլային օստեիտ (ատամի հեռացման հնարավոր բարդություն), սուր նեկրոզացնող խոցային գինգիվիտ (լնդերի վարակ) և քունք–ստործնոտային հոդի ֆունկցիայի խանգարում[2]:

Պուլպիտի ընթացքը դարձելի է, եթե ցավը մեղմ և չափավոր է և տևում է որևէ գրգռիչի ազդեցությունից հետո կարճ ժամանակ (օրինակ՝ ցուրտ), կամ անդարձելի, եթե ցավն ուժեղ է, ինքնաբուխ և գրգռումից հետո երկար ժամանակ չի անցնում: Չբուժվելու դեպքում պուլպիտը կարող անցնել պուլպի նեկրոզի (պուլպայի մահ) և գագաթային պարոդոնտիտի: Թարախակույտերը սովորաբար առաջացնում են պուլսացնող ցավ։ Գագաթային թարախակույտը սովորաբար առաջանում է պուլպայի նեկրոզից հետո, հարպսակային թարախակույտը սովորաբար կապված է ստորին ծնոտի իմաստության ատամի սուր պերիկորոնիտի հետ, իսկ պարոդոնտալ թարախակույտերը սովորաբար իրենցից ներկայացնում են քրոնիկ պարոդոնտիտի (լնդերի հիվանդություն) բարդություն: Ավելի հազվադեպ ոչ ատամնաբուժական հիվանդությունները կարող են առաջացնել ատամի ցավ, օրինակ՝ հայմորիտը, որը կարող է ցավ առաջացնել հետին–վերին ատամներում կամ կրծքային հեղձուկը, որը կարող է առաջացնել ցավ ստորին ատամներում: Ճիշտ ախտորոշումը երբեմն կարող է դժվար լինել:

Բերանի խոռոչի պատշաճ հիգիենան օգնում է կանխել ատամնացավի առաջացումը՝ կանխելով ատամնաբուժական հիվանդությունների առաջացումը: Ատամնացավի բուժումը կախված է առաջացման պատճառի ճշգրիտ հայտնաբերումից և կարող է ներառել պլոմբավորումը, արմատախողովակի բուժումը, ատամի հեռացումը, թարախի արտահոսքի ապահովումը կամ այլ վերականգնողական գործողություններ: Ատամնացավից ազատվելը համարվում է ատամնաբույժի գլխավոր պարտականություններից մեկը[3]։ Ատամնացավը բերանի խոռոչի կամ դեմքի ցավի ամենատարածված տեսակն է[4]: Այն շտապ ատամնաբուժական այցելությունների ամենատարածված պատճառներից մեկն է[5]: 2013 թվականին մշտական ատամների կարիեսի հետևանքով գրանցվել է ատամի ցավի 223 միլիոն դեպք, որոնցից 53 միլիոն դեպքը գրանցվել է կաթնատամների վրա[6]: Պատմականորեն ենթադրվում է, որ ատամնացավի բուժման պահանջարկը հանգեցրել է ատամնաբուժության՝ որպես բժշկության առաջին մասնագիտության առաջացմանը[7]:

Պատճառներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ատամնացավը կարող է առաջանալ ատամնաբուժական (օդոնտոգեն) կամ ոչ ատամնաբուժական (ոչ օդոնտոգեն) պատճառներից (օրինակ՝ հայմորիտ կամ կրծքահեղձուկ): Կան բազմաթիվ այլ հնարավոր ոչ ատամնաբուժական պատճառներ, սակայն ատամնացավի ճնշող մեծամասնության պատճառը գալիս է ատամներից[8]:

Ե՛վ պուլպան, և՛ պարոդոնտալ կապանն ունեն նոցիցեպտորներ (ցավի ընկալիչներ)[9], սակայն պուլպայում բացակայում են պրոպրիոընկալիչները (շարժման կամ դիրքի ընկալիչները) և մեխանիկական ընկալիչները (մեխանիկական ճնշման ընկալիչներ)[10][11]: Հետևաբար, դենտին-պուլպա համալիրից առաջացող ցավը լավ տեղայնացված չէ[11], մինչդեռ պարոդոնտալ կապանից եկող ցավը սովորաբար լավ տեղայնացված է, չնայած՝ ոչ միշտ[10][12]:

Օրինակ, պարոդոնտալ կապանի ընկալիչները ունակ են հայտնաբերել ճնշումը, որը գործադրվում է, երբ մարդը կծում է ավազահատիկից փոքր ինչ-որ բան (10–30 մկմ)[13]: Երբ ատամը միտումնավոր գրգռվում է, մարդկանց մոտ 33%-ը կարող է ճիշտ ճանաչել գրգռվող ատամը, իսկ մոտ 20%-ը ճանաչում է ցավը 3 ատամնեի սահմանում[14]: Պուլպալ և պարոդոնտալ ցավի մեկ այլ բնորոշ տարբերությունն այն է, որ վերջինս սովորաբար չի վատանում ջերմային գրգռիչներից[15]:

Ատամնածին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պուլպալ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ատամների կարիեսի և դրանից բխող ատանացավի ու օդոնտոգեն վարակի առաջացման պատմություն :

Պուլպալ ատանացավի մեծ մասը բաժին է ընկնում վերոնշյալ տեսակներից մեկին, այնուամենայնիվ, այլ հազվագյուտ պատճառներից (որոնք միշտ չէ, որ կոկիկորեն տեղավորվում են այս կատեգորիաների մեջ) կարող են լինել գալվանական ցավը և բարոդոնտալգիան :

Պուլպիտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պուլպիտը (պուլպաի բորբոքում) կարող է առաջանալ տարբեր գրգռիչներից, ներառյալ մեխանիկական, ջերմային, քիմիական և բակտերիալ գրգռիչները, կամ հազվադեպ բարոմետրիկ փոփոխությունները և իոնացնող ճառագայթումը[16]: :{{{1}}}Ընդհանուր պատճառները ներառում են կարիեսը, ատամնաբուժական վնասվածքները (օրինակ՝ ճաք կամ կոտրվածք) կամ անկատար պլամբավորումը:

Քանի որ պուլպան պատված է կոշտ արտաքին թաղանթով, բորբոքման հետևանքով առաջացած այտուցը հնարավորություն չունի տարածվելու: Հետևաբար, բորբոքումը մեծացնում է ճնշումը պուլպայի համակարգում՝ սեղմելով արյունատար անոթները, որոնք սնում են պուլպան: Սա կարող է հանգեցնել իշեմիայի (թթվածնի պակաս) և նեկրոզի (հյուսվածքի մահ): Պուլպիտը կոչվում է դարձելի, երբ բորբոքված պուլպան կարող է վերադառնալ առողջ վիճակի, և անդարձելի, երբ պուլպայի նեկրոզն անխուսափելի է[17]:  

Դարձելի պուլպիտը բնութագրվում է կարճատև ցավով, որն առաջանում է ցրտից և երբեմն տաք ջերմաստիճանից[18]: Դարձելի պուլպիտի ախտանշանները կարող են անհետանալ կա՛մ այն պատճառով, որ վնասակար գրգռիչը հեռացվել է, օրինակ, երբ հեռացվում է ատամների կարիեսը և կատարվում է պլոմբավորում, կա՛մ էլ, երբ դենտինի (երրորդական դենտին) նոր շերտեր են արտադրվել պուլպայի խցիկի ներսում, որոնք մեկուսացրել են գրգռիչը: Անդառնալի պուլպիտը ցրտին ի պատասխան ինքնաբուխ կամ երկարատև ցավ է առաջացնում[19]:

Ատամի գերզգայունություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ատամի գերզգայունությունը սուր, կարճատև ատամնացավ է, որը դիտվում է բնակչության մոտ 15%-ի մոտ[20], առաջանում է ցրտից (օրինակ՝ հեղուկներից կամ օդից), քաղցր կամ կծու կերակուրներից և ըմպելիքներից[21]: Ատամները սովորաբար որոշակի զգայունություն ունեն այս գրգռիչների նկատմամբ[22], սակայն այն, ինչ տարբերակում է գերզգայունությունը ատամների սովորական զգայունությունից, ցավի ուժգնությունն է: Գերզգայունությունն ամենից հաճախ առաջանում է բերանի խոռոչում գրգռիչի մեկուսացման բացակայության պատճառով՝ կապված լնդերի իջեցման հետ, ինչի հետևանքով մերկանում են ատամների արմատները, թեև այն կարող է առաջանալ թեփոտումից և արմատային շերտավորումից կամ ատամների սպիտակեցումից հետո կամ էրոզիայի հետևանքով[23]։ . Ատամի գերզգայունության դեպքում պուլպան մնում է նորմալ և առողջ[24]:  

Կան ատամների գերզգայունության բազմաթիվ արդիական բուժման եղանակներ, ներառյալ ատամի մածուկները և պաշտպանիչ լաքերը, որոնք ծածկում են բաց դենտինի մակերեսը[25]: Հիմնական պատճառի բուժումը շատ կարևոր է, քանի որ տեղային միջոցները սովորաբար կարճատև ազդեցություն ունեն[26]: Ժամանակի ընթացքում պուլպան սովորաբար հարմարվում է՝ արտադրելով դենտինի նոր շերտեր երրորդական դենտին կոչվող միջուկի ներսում, ավելացնելով պուլպայի և բաց դենտինի մակերեսի միջև հաստությունը և նվազեցնելով գերզգայունությունը[26]:

Պերիօդոնտալ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ, քրոնիկական պարոդոնտիկ հիվանդությունները ցավ չեն առաջացնում: Ցավ կարող է լինել պրոցեսի սրացման դեպքում[27]:

Գագաթային պերիօդոնտիտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գագաթային թարախակույտ՝ ստորին մոլյարի արմատների տակ:

Ապիկալ պերիօդոնտիտը ատամի ծայրային հատվածի շուրջ սուր կամ քրոնիկ բորբոքում է, որն առաջանում է վարակված պուլպայի ներսում բակտերիաներին ուղղված իմունայինային համակարգի արձագանքի հետևանքով[28]: Այն չի առաջանում պուլպայի նեկրոզի հետևանքով, ինչը նշանակում է, որ ատամը, որի պուլպան «կենդանի է» կարող է առաջացնել գագաթային պարոդոնտիտ, ոչ կենսական պուլպայի դեպքում գագաթային պարոդոնտիտ չի առաջանում[29]: Բակտերիալ ցիտոտոքսինները հասնում են ատամի արմատների շուրջը գագաթային անցքերի և կողմնային խողովակների միջոցով՝ առաջացնելով անոթների լայնացում, նյարդերի զգայունությա բարձրացում, օստեոլիզ (ոսկրային ռեզորբցիա) և թարախակույտ կամ կիստա[29]:  

Պարոդոնտալ կապանը բորբոքվում է և կարող է ցավ առաջացնել ատամին թակելիս: Ռենտգենի վրա ոսկրային ռեզորբցիան երևում է որպես ճառագայթային լուսավոր տարածք արմատի արմատի շուրջ, թեև դա անմիջապես չի դրսևորվում[30]: Սուր գագաթային պարոդոնտիտը բնութագրվում է լավ տեղայնացված, ինքնաբուխ, մշտական, սովորականից ծանր ցավով[31]:

Սննդի ազդեցություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտավորապես 1,5 մմ բաց կոնտակտ, որն առկա է երկու հետին ատամների միջև: Միսը, աջ կողմում, հայտնաբերվել է բաց շփումից ավելի քան 8 ժամ անց այն բանից հետո, երբ անձը վերջին անգամ միս է կերել, թեև այդ ժամանակվանից ի վեր նա երկու անգամ մաքրել է ատամները:

Սննդի ազդեցությունը տեղի է ունենում, երբ սննդի մնացորդները, հատկապես մանրաթելային սնունդը, օրինակ՝ միսը, հայտնվում են երկու ատամների միջև և ծամելու ընթացքում մխրճվում լնդերի մեջ[32]: Սննդի մխրճման հիմնական պատճառը ատամների նորմալ ինտերպրոքսիմալ ուրվագծերի խախտումն է կամ ատամների թեքումը, որի հետևանքով առաջանում է բացվածք (բաց շփում): Կարիեսը կարող է հանգեցնել ատամի մի մասի քայքայման։ Առաջանում է գրգռվածություն, տեղայնացված անհանգստություն կամ մեղմ ցավ և երկու ատամների միջև ընկած ճնշման զգացում: Լնդային պտկիկը այտուցված է, զգայուն և հպվելիս արյունահոսում է: Ցավն առաջանում է ուտելու ընթացքում և դրանից հետո, և կարող է դանդաղորեն անհետանալ մինչև հաջորդ կերակուրի ժամանակ նորից գրգռվելը, կամ անմիջապես թեթևանալ՝ ատամնաթելի օգտագործումից հետո[32]: Այս իրավիճակից կարող է զարգանալ լնդային կամ պարոդոնտալ թարախակույտ[33]:  

Պարօդոնտալ թարախակույտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոտրվածքի հետևանքով (կանաչ սլաքներ) առաջացած կողային պարոդոնտալ թարախակույտ (կապույտ սլաքներ)

Պարոդոնտալ թարախակույտը (կողային թարախակույտ) թարախի կուտակում է, որը ձևավորվում է լնդային ճեղքերում, սովորաբար քրոնիկ պարոդոնտիտի հետևանքով, որտեղ գրպանիկները պաթոլոգիականորեն խորանում են 3 մմ-ից ավելի: Առողջ լնդային գրպանիկը պարունակում է բակտերիաներ և որոշ ատամնաքարային զանգվածներ, որոնք վերահսկվում են իմունային համակարգի կողմից: Երբ գրպանը խորանում է, հավասարակշռությունը խախտվում է, և առաջանում է սուր բորբոքային պատասխան՝ առաջացնելով թարախ: Այնուհետև բեկորները և այտուցը խախտում են հեղուկների բնականոն հոսքը դեպի գրպանիկ՝ արագացնելով բորբոքային ցիկլը: Ավելի մեծ գրպանիկներն ունեն նաև սննդի մնացորդներ հավաքելու ավելի մեծ հավանականություն՝ ստեղծելով վարակի լրացուցիչ աղբյուրներ[34]:  

Պարոդոնտալ թարախակույտերն ավելի քիչ են տարածված, քան գագաթային թարախակույտերը, բայց, այնուամենայնիվ, հաճախակի են լինում: Այս երկուսի միջև հիմնական տարբերությունն այն է, որ ատամի միջուկը հակված է կենդանի մնալու և նորմալ արձագանքում է պուլպային թեստերին: Այնուամենայնիվ, չբուժված պարոդոնտիկ թարախակույտը կարող է առաջացնել պուլպայի մահ, եթե այն հասնի ատամի գագաթին պարոդոնտիկ-էնդոդոնտիկ վնասվածքի դեպքում: Պարոդոնտիկ թարախակույտը կարող է առաջանալ ատամի կոտրվածքի, պարոդոնտի գրպանիկում սննդի կուտակման, ատամնաքարերի կուտակման և տեղային իմունային ռեակցիաների նվազման հետևանքով (օրինակ՝ շաքարախտի դեպքում): Պարոդոնտային թարախակույտ կարող է առաջանալ նաև պարոդոնտալ քերծվածքից հետո, որի պատճառով լնդերը ձգվում են ատամների շուրջը և բեկորները փակում գրպանում: [35] :444–445Պարոդոնտալ թարախակույտից առաջացած ատամի ցավն ընդհանուր առմամբ խորն է և բաբախող: Բերանի լորձաթաղանթը, որը ծածկում է վաղ պարոդոնտալ թարախակույտը, դառնում է կարմրավուն, այտուցված, փայլուն և ցավոտ՝ դիպչելիս[36]:

Պարոդոնտալ թարախակույտի տարբերակ է լնդային թարախակույտը, որը սահմանափակվում է լնդային եզրով, ավելի արագ է առաջանում և սովորաբար առաջանում է այնպիսի իրերով տրավմայի արդյունքում, ինչպիսիք են ձկան ոսկորը, ատամների փայտիկները կամ ատամի խոզանակը, ի տարբերություն քրոնիկ պարոդոնտիտի[37]: Պարոդոնտալ թարախակույտի բուժումը նման է ընդհանուր ատամնաբուժական թարախակույտերի բուժմանը: Այնուամենայնիվ, քանի որ պուլպան սովորաբար կենդանի է մնում, վարակի աղբյուրը կարող է հեշտությամբ մուտք գործել, և, հետևաբար, հակաբիոտիկները ավելի հաճախ օգտագործվում են ատամների խորը մաքրման հետ համատեղ[38]: Պարոդոնտալ թարախակույտը համարվում է արագ զագացող ախտաբանական վիճակ, որը պահանջում է ճիշտ կառավարում` կրկնվող թարախակույտերը կանխելու համար, ներառյալ լնդերի ամենօրյա մաքրումը` ենթլնդային ատամնափառի և քարի կուտակումը կանխելու նպատակով:

Սուր նեկրոզացնող խոցային գինգիվիտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՍՆԽԳ-ի մեղմ դրսևորում ստորին առաջային ատամների լնդերի վրա

Եզրային գինգիվիտը, որն առաջանում է ի պատասխան ենթալնդային ափսեի, սովորաբար ընթանում է անցավ: Այնուամենայնիվ, գինգիվիտի/պերոդոնտիտի սուր ձևը, որը կոչվում է սուր նեկրոտիզացնող խոցային գինգիվիտ (ՍՆԽԳ), կարող է զարգանալ հաճախ հանկարծակի: Այն կապված է պարոդոնտի ուժեղ ցավի, լնդային արյունահոսության, միջատամնային պտկիկի կորստի և, հնարավոր է, նաև հալիտոզի (վատ բերանի) հետ: Նախատրամադրող գործոնները ներառում են բերանի խոռոչի վատ հիգիենան, ծխելը, թերսնուցումը, հոգեբանական սթրեսը և իմունոպրեսիան[39]: Այս պայմանը վարակիչ չէ, սակայն մի քանի դեպքեր կարող են առաջանալ միաժամանակ այն պոպուլյացիաներում, որոնք ունեն նույն ռիսկի գործոնները (օրինակ՝ քննության ժամանակահատվածում հանրակացարանում ապրող ուսանողները)[40]: ՍՆԽԳ–ն բուժվում է մի քանի այցերի ընթացքում, կատարվում է նախ՝ նեկրոտիկ լնդերի մաքրում, տնային խնամք՝ բերանի խոռոչի ջրածնի պերօքսիդով ողողումներ, ցավազրկողներ և, երբ ցավը բավականաչափ թուլանում է, լնդերի ստորին հատվածների եզրային մաքրում՝ ինչպես պրոֆեսիոնալ, այնպես էլ տնային պայմաններում: Հակաբիոտիկները ցուցված չեն ՍՆԽԳ-ի կառավարման մեջ, եթե չկա հիմնական համակարգային հիվանդություն[39]:  

Պերիկորոնիտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պերիկորոնիտը մասնակի ծկթած ատամի պսակը շրջապատող փափուկ հյուսվածքների բորբոքումն է[41]: Ստորին իմաստության ատամը վերջին ատամն է, որը ծկթում է բերան, և, հետևաբար, ավելի հաճախ է հրվում մյուս ատամների վրա: Դա ստիպում է, որ ատամը մասամբ ծկթի դեպի բերանի խոռոչ, և հաճախ ատամը ծածկված է լինում լնդային փեղկով (օպերկուլում): Բակտերիաները և սննդի մնացորդները կուտակվում են օպերկուլումի տակ, որը դժվար է մաքուր պահել, քանի որ այն գտնվում է բերանի խոռոչի խորը հատվածներում։ Վերին իմաստության ատամը հակված է սուր եզրեր ունենալու և չափից դուրս ծկթելու, և, քանի որ այն չի ունենում հանդիպակաց ատամ, ավելի է տրավմատիզացնում օպերկուլումը: Պարոդոնտիտը և ատամի կարիեսը կարող են զարգանալ կա՛մ երրորդ, կա՛մ երկրորդ մոլյարների վրա, իսկ փափուկ հյուսվածքներում առաջացնել քրոնիկական բորբոքում։ Պերիկորոնալ թարախակույտի բնորոշ ախտանշանները ներառում են ծանր, բաբախող ցավը, որը կարող է տարածվել գլխի և պարանոցի հարակից հատվածներին[42][43], ատամին հարակից լնդի կարմրությունը, այտուցվածությունը և զգայունությունը[44]: Կարող է առաջանալ տրիզմ (բերանի բացման դժվարություն)[44], դեմքի այտուցվածություն և այտի կարմրություն, որը տարածվում է ստորին ծնոտի անկյանը հարող լորձաթաղանթին[42][43]: Պերիկորոնիտ զարգանում է պատանեկության և կյանքի 2րդ տասնամյակում[45], քանի որ այս տարիքում են ծկթում իմաստության ատամները: Սուր վիճակների բուժումը ներառում է օպերկուլի տակ գտնվող տարածքի մաքրումը անտիսեպտիկ լուծույթով, ցավազրկողներով և հակաբիոտիկներով, եթե ցուցված է: Սուր վիճակի վերահսկումից հետո վերջնական բուժումը սովորաբար ավարտվում է ատամի հեռացումով կամ ավելի հազվադեպ՝ փափուկ հյուսվածքի հեռացմամբ (օպերկուլեկտոմիա): Եթե ատամը պահվում է, ապա պահանջվում է բերանի խոռոչի լավ հիգիենա՝ տարածքը բեկորներից զերծ պահելու համար, վարակի կրկնությունը կանխելու նպատակով[42]:

Օկլյուզիոն տրավմա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օկլյուզիոն վնասվածքը առաջանում է ատամների վրա գործադրվող չափից ավելի ուժերից՝ կծելու ժամանակ, որը ծանրաբեռնում է պարոդոնտալ կապանը՝ առաջացնելով պարոդոնտալ ցավ և ատամի շարժունակության դարձելի աճ։ Օկլյուզիոն տրավմա կարող է առաջանալ բրուքսիզմի, պարաֆունկցիոնալ (աննորմալ) ատամների կրճտացնելու հետևանքով: Ժամանակի ընթացքում կարող է առաջանալ մաշվածություն, որը կարող է նաև առաջացնել դենտինի գերզգայունություն և, հնարավոր է, պարոդոնտալ թարախակույտի ձևավորում, քանի որ օկլուզիոն տրավման ալվեոլային ելունում առաջացնմու է հարմարվողականության փոփոխություններ[46]:  

Օկլուզիոն տրավմա հաճախ առաջանում է, երբ նոր տեղադրված պլամբան չափազանց «բարձր» է ներկառուցվում՝ կծման ուժերը կենտրոնացնելով մեկ ատամի վրա։ Մեկ միլիմետրից պակաս հասակի տարբերությունները կարող են ցավ պատճառել: Հետևաբար, ատամնաբույժները կանոնավոր կերպով ստուգում են, որպեսզի պլամբավորումը լինի բալանսավորված և կծելու ժամանակ ուժերը ճիշտ բաշխված լինեն բազմաթիվ ատամների վրա՝ օգտագործելով տպիչ թուղթ: Եթե տարբերությունն արագ վերացվում է, ցավն անհետանում է[47]։ Բրեկետների չափից ավելի ձգումը կարող է առաջացնել պարոդոնտիտ և երբեմն պարոդոնտալ թարախակույտ[47]:

Ալվեոլյար օստեիտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալվեոլային օստեիտը ատամի հեռացման (հատկապես ստորին իմաստության ատամների) բարդություն է, որի դեպքում արյան թրոմբը չի ձևավորվում կամ կորչում է, բաց թողնելով վերքային մակերեսը՝ որեղ մերկ ոսկորը կապված է անմիջականորեն բերանի խոռոչի հետ[48]: Ցավը չափավորից ծանր է և բութ, ունի բաբախող բնույթ: Ցավը տեղայնացված է և կարող է ճառագայթել: Այն սովորաբար սկսվում է հեռացումից երկուսից չորս օրերի ընթացքում և կարող է տևել 10-40 օր[49][50][51][48]: Ապաքինումը երկարում է, բուժումն իրականացվում է տեղային անզգայացնող վիրակապերով, որոնք սովորաբար դրվում են 5-7 օր[51]: Որոշ ապացույցներ կան, որ քլորիհեքսիդինով բերանի ողողումը, որը կատարվում է մինչև հեռացումը, կանխում է ալվեոլային օստեիտը[48]:

Համակցված պուլպիտ–պերիոդոնտիտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ատամների վնասվածք և ճաքած ատամի համախտանիշ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պսակ-արմատային կոտրվածք՝ պուլպայի ախտահարմամբ (ձախից): Հեռացված ատամը (աջից):

Ճաքած ատամի համախտանիշը բնութագրվում է խիստ փոփոխական ցավային և զգայունության ախտանիշներով[52], որոնք կարող են ուղեկցել ատամի կոտրվածքին, սովորաբար սպորադիկ, սուր ցավը, որն առաջանում է կծելու ժամանակ[53], թեթևանում է ատամի վրա ճնշման հանումից[54]: Ատամի կոտրվածքը կարող է ընդգրկել էմալը, դենտինը և/կամ պուլպան և կարող է ուղղվել հորիզոնական կամ ուղղահայաց ուղղությամբ[54]: Կոտրված կամ ճաքճքված ատամները կարող են ցավ առաջացնել մի քանի մեխանիզմների միջոցով, ներառյալ դենտինի գերզգայունությունը, պուլպիտը (դառնալի կամ անդառնալի) կամ պարոդոնտալ ցավը: Գոյություն չունի ախտանիշների համակցություն, որը ճշգրիտ ախտորոշում է կոտրվածքը կամ ճաքը, թեև երբ ցավը կատարվում է ատամի ծայրերի հեռացում՝ խթանելով ցավը, դա մեծապես հուշում է այս ախտաբանական վճակի մասին[54]: Ուղղահայաց կոտրվածքները կարող են շատ դժվար հայտնաբերվել, քանի որ ճաքը հազվադեպ է հնարավոր լինում հետազոտել[54]։ Հաճախ այն երևում է ռենտգեն նկարով[54]։

Երբ ատամնացավն առաջանում է ատամների տրավմայից (անկախ պուլպալ կամ պարոդոնտալ ծագման վնասվածքից), բուժումը և կանխատեսումը կախված են ատամի վնասվածքի աստիճանից, ատամի զարգացման աստիճանից, տեղաշարժի աստիճանից կամ, եթե ատամը դուրս է թռել ատամնաբնից, հաշվի են առնում ժամանակը, որի ընթացքում ատամն ատամնաբնից բացակայել է։ Բուժման և կանխատեսման տարբերությունների պատճառով ատամնաբույժները հաճախ օգտագործում են տրավմատիկ ուղեցույցներ, որոնք օգնում են որոշել կանխատեսումը և ճշգրիտ ընդունել բուժման որոշումները[55][56]:  

Ճեղքված ատամի կանխատեսումը կախված է կոտրվածքի չափից: Այն ճաքերը, որոնք գրգռում են պուլպան, բայց չեն տարածվում պալպայի խողովակի միջով, կարող են կայունացվել պսակըի կամ կոմպոզիտային խեժի միջոցով: Եթե կոտրվածքը տարածված է պուլպայի խողովակի միջով դեպի արմատը, կանխատեսումը վատն է[57]։

Պարոդոնտիկ-էնդոդոնտիկ ախտահարում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապիկալ թարախակույտերը կարող են տարածվել՝ ընդգրկելով ատամի շուրջ գտնվող պարոդոնտալ գրպանիկները, իսկ պարոդոնտալ գրպանիկները հետագայում առաջացնում են պուլպայի նեկրոզ՝ հավելյալ խողովակների կամ ատամի ստորին մասում գտնվող գագաթային անցքերի միջոցով: Նման վնասվածքները կոչվում են պարոդոնտիկ-էնդոդոնտիկ ախտահարումներ և կարող են լինել սուր ցավոտ՝ ունենալով նույն ախտանիշները, ինչ պարոդոնտալ թարախակույտերը, կամ կարող են ուղեկցվել մեղմ ցավով, կամ ընդհանրապես չցավել, եթե դրանք քրոնիկ են և ազատ արտահոսող[58]: Արմատային խողովակի հաջող թերապիան անհրաժեշտ է նախքան պարոդոնտալ բուժման փորձը[59]: Ընդհանուր առմամբ, պերիո-էնդո ախտահարումների երկարաժամկետ կանխատեսումը վատն է:

Ոչ ատամնածին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կորոնար անոթների սպազմից առաջացող անհանգստությունը կարող է տարածվել դեպի պարանոց, ստորին ծնոտ և ատամներ։

Ատամնացավի ոչ ատամնաբուժական պատճառները շատ ավելի քիչ են տարածված, քան ատամնաբուժական պատճառները: Նյարդանոթային ծագման ատամի ցավի դեպքում ատամի ցավը նշվում է միգրենի հետ համատեղ: Տեղային և հեռավոր կառուցվածքների (օրինակ՝ ականջը, ուղեղը, քնային զարկերակը կամ սիրտը) ախտահարումները նույնպես կարող են առաջացնել ատամնացավ[60]: Ատամնացավի այլ ոչ ատամնաբուժական պատճառներից են միոֆասիալ ցավը (մկանային ցավ) և անգինա պեկտորիսը (որը դասականորեն ուղեկցվում է ստորին ծնոտի ցավով): Շատ հազվադեպ, ատամի ցավը կարող է լինել պսիխոգեն ծագմսն[61]:

Հայմորյան ծոցերի ախտաբանական վիճակները կարող են առաջացնել հետին վերին ատամների ցավ: Հետին, միջին և առաջային վերին ալվեոլային նյարդերը սերտորեն կապված են ծոցի լորձաթաղանթի հետ: Հայմորյան ծոցի հատակի և հետին վերին ատամների արմատների միջև ընկած ոսկորը շատ բարակ է, և հաճախ այդ ատամների ծայրերը խախտում են ծոցի հատակի ուրվագիծը: Հետևաբար, սուր կամ քրոնիկհայմորիտը կարող է ընկալվել որպես ատամնացավ[62]։ Դասականորեն, սինուսիտի ցավը մեծանում է Վալսալվայի մանևրիւ կամ գլուխը առաջ թեքելու ժամանակ[63]:

Ցավը, որը չի ծագում ատամներից կամ դրանց աջակից կառույցներից, կարող են ազդել լնդերի, բերանի լորձաթաղանթի վրա և անհատի կողմից մեկնաբանվել որպես ատամի ցավ: Օրինակները ներառում են լնդերի կամ ալվեոլային լորձաթաղանթի նորագոյացությունները (սովորաբար տափակ բջջային քաղցկեղ )[64], ախտաբանական վիճակները, որոնք առաջացնում են գինգիվոստոմատիտ և թեփուկավորվող գինգիվիտ : Տարբեր ախտաբանական վիճակներ կարող են ընդգրկել ալվեոլային ելունը և առաջացնել ոչ օդոնտոգեն ատամի ցավ, ինչպիսին է Բուրկիթի լիմֆոման[65], ծնոտի ինֆարկտը, որոնք առաջացել է մանգաղ բջջային հիվանդությունից[66], և օստեոմիելիտը[67]։Եռվորյակ նյարդի տարբեր ախտաբանություններ կարող են քողարկվել ատամնացավով, ներառյալ եռորյակի հերպես զոստերը[66], եռվորյակ նյարդի նեվրալգիան[68], կլաստերային գլխացավերը[68], և տրիգեմինալ բազմանյաարդաբորբերը[68]։ Շատ հազվադեպ է, ուղեղի ուռուցքը կարող է արտահայտվել միայն ատամնացավով[69]: Մեկ այլ քրոնիկ դեմքի ցավի համախտանիշ, որը կարող է քողարկվել ատամնացավով, քունք–ստործնոտային հոդի արթրիտն է(քունք–ստործնոտային հոդի դիսֆունկցիայի համախտանիշ)[68], որը շատ տարածված է: Ատամնացավը, որը չունի հայտնաբերված ատամնաբուժական կամ բժշկական պատճառ, հաճախ անվանում են ատիպիկ օդոնտալգիա, որն իր հերթին սովորաբար համարվում է դեմքի ատիպիկ ցավի տեսակ (կամ մշտական իդիոպաթիկ դեմքի ցավ)[68]: Ատիպիկ օդոնտալգիան կարող է տալ շատ անսովոր ախտանիշներ, ինչպիսիք են ցավը, որը տեղափոխվում է մի ատամից մյուսը և անցնում է անատոմիական սահմանները (օրինակ՝ ձախ ատամներից դեպի աջ ատամներ):

Պաթոֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Segen JC.
  2. ↑ Allison, J. R.; Stone, S. J.; Pigg, M. (November 2020). «The painful tooth: mechanisms, presentation and differential diagnosis of odontogenic pain». Oral Surgery (անգլերեն). 13 (4): 309–320. doi:10.1111/ors.12481. ISSN 1752-2471.
  3. ↑ Wolf CA, Ramseier CA (2012). «[The image of the dentist. Part 1: Results of a literature search]». Schweizer Monatsschrift für Zahnmedizin = Revue Mensuelle Suisse d'Odonto-stomatologie = Rivista Mensile Svizzera di Odontologia e Stomatologia / SSO. 122 (2): 121–32. PMID 22362180.
  4. ↑ Scully C (2013). Oral and maxillofacial medicine : the basis of diagnosis and treatment (3rd ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-4948-4.
  5. ↑ Agnihotry, Anirudha; Fedorowicz, Zbys; van Zuuren, Esther J.; Farman, Allan G.; Al-Langawi, Jassim Hasan (2016-02-17). «Antibiotic use for irreversible pulpitis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2: CD004969. doi:10.1002/14651858.CD004969.pub4. ISSN 1469-493X. PMID 26886473.
  6. ↑ «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 386 (9995): 743–800. August 22, 2015. doi:10.1016/S0140-6736(15)60692-4. PMC 4561509. PMID 26063472.
  7. ↑ Suddick RP, Harris NO (1990). «Historical perspectives of oral biology: a series». Critical Reviews in Oral Biology and Medicine. 1 (2): 135–51. doi:10.1177/10454411900010020301. PMID 2129621.
  8. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  9. ↑ Shephard MK, MacGregor EA, Zakrzewska JM (January 2014). «Orofacial Pain: A Guide for the Headache Physician». Headache: The Journal of Head and Face Pain. 54 (1): 22–39. doi:10.1111/head.12272. PMID 24261452. S2CID 44571343.
  10. ↑ 10,0 10,1 Scully C (2013). Oral and maxillofacial medicine : the basis of diagnosis and treatment (3rd ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-4948-4.
  11. ↑ 11,0 11,1 Cawson, RA (2008). Cawson's essentials of oral pathology and oral medicine. Edinburgh: Churchill Livingstone. էջ 70. ISBN 978-0702040016.
  12. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  13. ↑ Lindhe J, Lang NP, Karring T (2008). Clinical periodontology and implant dentistry (5th ed.). Oxford: Blackwell Munksgaard. ISBN 9781444313048.
  14. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  15. ↑ Scully C (2013). Oral and maxillofacial medicine : the basis of diagnosis and treatment (3rd ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-4948-4.
  16. ↑ Neville BW, Damm DD, Allen CA, Bouquot JE (2002). Oral & maxillofacial pathology (2nd ed.). Philadelphia: W.B. Saunders. ISBN 978-0-7216-9003-2.
  17. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  18. ↑ Cawson, RA (2008). Cawson's essentials of oral pathology and oral medicine. Edinburgh: Churchill Livingstone. էջ 70. ISBN 978-0702040016.
  19. ↑ Hupp JR, Ellis E, Tucker MR (2008). Contemporary oral and maxillofacial surgery (5th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-04903-0.
  20. ↑ Poulsen S, Errboe M, Lescay Mevil Y, Glenny AM (July 19, 2006). «Potassium containing toothpastes for dentine hypersensitivity». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2006 (3): CD001476. doi:10.1002/14651858.CD001476.pub2. PMC 7028007. PMID 16855970.
  21. ↑ Miglani S, Aggarwal V, Ahuja B (October 2010). «Dentin hypersensitivity: Recent trends in management». Journal of Conservative Dentistry. 13 (4): 218–24. doi:10.4103/0972-0707.73385. PMC 3010026. PMID 21217949.
  22. ↑ Napeñas JJ (July 2013). «Intraoral pain disorders». Dental Clinics of North America. 57 (3): 429–47. doi:10.1016/j.cden.2013.04.004. PMID 23809302.
  23. ↑ Petersson LG (March 2013). «The role of fluoride in the preventive management of dentin hypersensitivity and root caries». Clinical Oral Investigations. 17 (Suppl 1): S63–71. doi:10.1007/s00784-012-0916-9. PMC 3586140. PMID 23271217.
  24. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  25. ↑ Poulsen S, Errboe M, Lescay Mevil Y, Glenny AM (July 19, 2006). «Potassium containing toothpastes for dentine hypersensitivity». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2006 (3): CD001476. doi:10.1002/14651858.CD001476.pub2. PMC 7028007. PMID 16855970.
  26. ↑ 26,0 26,1 Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  27. ↑ Napeñas JJ (July 2013). «Intraoral pain disorders». Dental Clinics of North America. 57 (3): 429–47. doi:10.1016/j.cden.2013.04.004. PMID 23809302.
  28. ↑ Segura-Egea JJ, Castellanos-Cosano L, Machuca G, Lopez-Lopez J, Martin-Gonzalez J, Velasco-Ortega E, Sanchez-Dominguez B, Lopez-Frias FJ (January 1, 2012). «Diabetes mellitus, periapical inflammation and endodontic treatment outcome». Medicina Oral Patología Oral y Cirugia Bucal. 17 (2): e356–e361. doi:10.4317/medoral.17452. PMC 3448330. PMID 22143698.
  29. ↑ 29,0 29,1 Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  30. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  31. ↑ Scully C (2013). Oral and maxillofacial medicine : the basis of diagnosis and treatment (3rd ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-4948-4.
  32. ↑ 32,0 32,1 Scully C (2013). Oral and maxillofacial medicine : the basis of diagnosis and treatment (3rd ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-4948-4.
  33. ↑ Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  34. ↑ Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  35. ↑ Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  36. ↑ American Academy of Periodontology (May 2000). «Parameter on acute periodontal diseases». J Periodontol. 71 (5): 863–6. doi:10.1902/jop.2000.71.5-S.863. PMID 10875694.
  37. ↑ Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  38. ↑ Herrera D, Sanz M, Jepsen S, Needleman I, Roldán S (2002). «A systematic review on the effect of systemic antimicrobials as an adjunct to scaling and root planing in periodontitis patients». Journal of Clinical Periodontology. 29 (Suppl 3): 136–59, discussion 160–2. doi:10.1034/j.1600-051X.29.s3.8.x. PMID 12787214.
  39. ↑ 39,0 39,1 Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  40. ↑ Lindhe, Jan; Lang, Niklaus P.; Karring, Thorkild (2008). Clinical periodontology and implant dentistry (5th ed.). Oxford: Blackwell Munksgaard. էջեր 413, 459. ISBN 978-1-4051-6099-5.
  41. ↑ Douglass, AB; Douglass, JM (February 1, 2003). «Common dental emergencies». American Family Physician. 67 (3): 511–6. PMID 12588073.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  43. ↑ 43,0 43,1 Fragiskos FD (2007). Oral surgery. Berlin: Springer. ISBN 978-3-540-25184-2.
  44. ↑ 44,0 44,1 Wray D, Stenhouse D, Lee D, Clark AJ (2003). Textbook of general and oral surgery. Edinburgh [etc.]: Churchill Livingstone. ISBN 978-0-443-07083-9.
  45. ↑ Zakrzewska JM (2009). Orofacial pain. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-923669-5.
  46. ↑ Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  47. ↑ 47,0 47,1 Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Daly, Blánaid Jm; Sharif, Mohammad O.; Jones, Kate; Worthington, Helen V.; Beattie, Anna (2022-09-26). «Local interventions for the management of alveolar osteitis (dry socket)». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2022 (9): CD006968. doi:10.1002/14651858.CD006968.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 9511819. PMID 36156769.
  49. ↑ Neville BW, Damm DD, Allen CA, Bouquot JE (2002). Oral & maxillofacial pathology (2nd ed.). Philadelphia: W.B. Saunders. ISBN 978-0-7216-9003-2.
  50. ↑ Fragiskos FD (2007). Oral surgery. Berlin: Springer. ISBN 978-3-540-25184-2.
  51. ↑ 51,0 51,1 Wray D, Stenhouse D, Lee D, Clark AJ (2003). Textbook of general and oral surgery. Edinburgh [etc.]: Churchill Livingstone. ISBN 978-0-443-07083-9.
  52. ↑ Mathew S, Thangavel B, Mathew CA, Kailasam S, Kumaravadivel K, Das A (August 2012). «Diagnosis of cracked tooth syndrome». Journal of Pharmacy & Bioallied Sciences. 4 (Suppl 2): S242–4. doi:10.4103/0975-7406.100219. PMC 3467890. PMID 23066261.
  53. ↑ Banerji S, Mehta SB, Millar BJ (May 22, 2010). «Cracked tooth syndrome. Part 1: aetiology and diagnosis». British Dental Journal. 208 (10): 459–63. doi:10.1038/sj.bdj.2010.449. PMID 20489766.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 54,4 Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  55. ↑ «The recommended guidelines of the American Association of Endodontists for the treatment of traumatic dental injuries». American Association of Endodontists. September 2013. էջեր 1–15. Արխիվացված է օրիգինալից January 8, 2014-ին. Վերցված է January 17, 2014-ին.
  56. ↑ «Dental Trauma Guide». Rigshospitalet Region Hospital, Denmark, University of Copenhagen and the International Association of Dental Traumatology. Վերցված է January 15, 2014-ին.
  57. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  58. ↑ Singh, P (Winter 2011). «Endo-perio dilemma: a brief review». Dental Research Journal. 8 (1): 39–47. PMC 3177380. PMID 22132014.
  59. ↑ Newman, MG (2012). Carranza's clinical periodontology 11th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  60. ↑ Sharav Y, Rafael R (2008). Orofacial pain and headache. Edinburgh: Mosby. ISBN 978-0-7234-3412-2.
  61. ↑ Hargreaves KM, Cohen S, Berman LH (2011). Cohen's pathways of the pulp (10th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier. ISBN 978-0-323-06489-7.
  62. ↑ Renton T, Durham J, Aggarwal VR (May 2012). «The classification and differential diagnosis of orofacial pain». Expert Review of Neurotherapeutics. 12 (5): 569–76. doi:10.1586/ern.12.40. PMID 22550985. S2CID 32890328.
  63. ↑ Ferguson, M (May 23, 2014). «Rhinosinusitis in oral medicine and dentistry». Australian Dental Journal. 59 (3): 289–295. doi:10.1111/adj.12193. PMID 24861778.
  64. ↑ Barnes L (2009). Surgical pathology of the head and neck (3rd ed.). New York: Informa healthcare. ISBN 978-1-4200-9163-2.
  65. ↑ Regezi JA, Sciubba JJ, Jordan RK (2011). Oral pathology : clinical pathologic correlations (6th ed.). St. Louis, Mo.: Elsevier/Saunders. ISBN 978-1-4557-0262-6.
  66. ↑ 66,0 66,1 Scully C (2010). Medical problems in dentistry (6th ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone. ISBN 978-0-7020-3057-4.
  67. ↑ Rajendran R (2010). Shafer's textbook of oral pathology. [S.l.]: Reed Elsevier. ISBN 978-81-312-1570-8.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 68,4 Renton T, Durham J, Aggarwal VR (May 2012). «The classification and differential diagnosis of orofacial pain». Expert Review of Neurotherapeutics. 12 (5): 569–76. doi:10.1586/ern.12.40. PMID 22550985. S2CID 32890328.
  69. ↑ Sharav Y, Rafael R (2008). Orofacial pain and headache. Edinburgh: Mosby. ISBN 978-0-7234-3412-2.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Սոնա_Խոսրովյան/Ավազարկղ2&oldid=10104795» էջից