Խերսոնի պատմություն

Խերսոնի ամրոցի հատակագիծը

Խերսոնի պատմությունը Ուկրաինայի Խերսոնի մարզի վարչական, տնտեսական և մշակութային կենտրոնի անցյալն է։ Խերսոնը գտնվում է Դնեպրի և նրա Կոշով վտակի աջ ափին։ Քաղաքն ունի ծովային և գետային նավահանգիստ, երկաթուղային և ավտոմոբիլային հանգույց և օդանավակայան։ Բնակչությունը 289000 մարդ է (2019), արվարձաններով՝ 337300 մարդ։ Քաղաքի անվանումը գալիս է հնագույն Տավրիկյան Խերսոնեսից։

Հին պատմություն

Ժամանակակից Խերսոնի տարածքը բնակեցված է եղել դեռ հնագույն ժամանակներից։ Թաղումները, որոնք հայտնաբերվել է Ազատության հրապարակում և Դնեպրովսկի շրջանի քաղաքներում, նաև տարբեր վայրերում գտնված եղջերուի կոտոշներից պատրաստված քլունգները և քարից կացինները, վկայում են բրոնզի և պղնձի դարաշրջանում (մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակներ) այստեղ մարդու գտնվելու մասին։ Մ.թ.ա. 4-3-րդ դարերի սկյութական թաղումները հայտնաբերվել են նախկին Խերսոնի ամրոցի տարածքում։ Կրեմենչուգսկայա փողոցում հայտնաբերվել են սարմատյան ժամանակի երկու թաղումների մնացորդներ (մ.թ.ա. 2-րդ դարից մ.թ. 4-րդ դար)։ Մ.թ. 2-րդ դարի հռոմեական մետաղադրամները հայտնաբերվել են Ռազմական շրջանում և Կարանտինյան կղզում։ Քաղաքի մոտակայքում հայտնաբերվել են Կիևյան Ռուսիայի շրջանի բնակավայրի մնացորդները Մեծ Պոտյոմկին կղզում։ Հայտնաբերվել է նաև 11-13-րդ դարերի պոլովցյան քարե քանդակ։

Հիմնական քաղաքներ

Եկատերինա 2-րդի օրոք Ռուսաստանը շարունակել է Պետրոս 1-ինի կողմից սկսված պայքարը իր հարավային սահմանների անվտանգության և դեպի Սև ծով ելք ապահովելու համար։ 1768-1774 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմն ավարտվել է ռուսական բանակի հաղթանակով։ Ռուսական և օսմանյան կայսրությունների միջև ստորագրված Քյուչուկ-Կայնարջիի հաշտության պայմանագրով, որը ստորագրվել է 1774 թվականի հուլիսի 10-ին (21), սկսել է Հյուսիսային սևծովյան տարածքը Ռուսական կայսրությանը միացնելու գործընթացը։ Սակայն կնքված պայմանագիրը ձեռնտու չէր Օսմանյան կայսրությանը և, հետևաբար, չէր երաշխավորում խաղաղ բարիդրացիական հարաբերություններ այն ստորագրող կողմերի միջև։ Պատերազմն անխուսափելի է դարձել, և ռուսական Ազովի ռազմական նավատորմի ուժերը բավարար չեն եղել նման դիմակայությունում հաղթելու համար։ Սև ծովում ռուսական հզոր գծային նավատորմի ստեղծման հարցը դարձել է օրակարգային։ Փաստացի, խոսքը վերավերում էր ժամանակակից ռազմական նավահանգստի և նոր ծովակալության կառուցման մասին՝ նավաշինարան, արհեստանոց, շինարարության համար պահեստների կառուցում, ռազմանավերի վերանորոգման համար սարքավորումներ։ Առաջին քայլն այն էր, որ պետք է ընտրվեր տարածք այս լայնածավալ նախագծի իրականացման համար և, ըստ էության, ապագա նոր քաղաքի տեղը, որը որ դեռ անուն չուներ։

1775 թվականի քարտեզի հատված Դնեպր-Բուգսկի գետաբերանով, հողային ամրությամբ (ռեդուտով) Ալեքսանդրովսկի Շանեց, հրվանդան (եղջյուր) Ստանիսլավ

Տագանրոգի ծոցի ծանծաղությունը, Դոնի և նրա վտակների սակավաջրությունը, որտեղ գտնվում էին Ազովի նավատորմի համար ռազմանավեր կառուցած նավաշինարանները, դժվարացնում էին խոշոր ռազմանավերի կառուցումը։ 1774 թվականին Օսմանյան կայսրության հետ պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո Ռուսաստանի ծովակալության կոլեգիան սկսել է որոնել նոր նավահանգիստ և նավաշինարան։ Այնուամենայնիվ, տարածքի ընտրությունը կանխորոշված է եղել վերջին պատմական իրադարձություններով։ Քյուչուք-Կայնարջիի պայմանագրով Օսմանյան կայսրությունից Ռուսաստանի ձեռքբերումների մեջ էին մտնում նաև Դնեպրի և Դնեպր-Բուգսկի գետաբերանների շրջանում գտնվող հողերը։ Այս վայրերը գրավիչ էին նաև Դնեպրի և նրա վտակների երկայնքով ձգվող անտառներից նավաշինարարական նյութերի առաքման հարաբերական դյուրինության շնորհիվ։ 1774 թվականի աշնանը Ազովի նավատորմի հրամանատար, փոխծովակալ Ա. Սենյավինը ուղարկել է լեյտենանտ Պ. Պուստոշկինին՝ Դնեպր-Բուգսկի գետաբերանը ուսումնասիրելու։ Նրա արդյունքները հիասթափեցնող են եղել. գետաբերանի խորությունը փոքր է եղել։ Մեկ տարի անց՝ 1775 թվականի աշնանը, Ա. Սենյավինը ինքն է իրականացրել գետաբերանում և Կինբուրնի շրջակայքում հետազոտական աշխատանքներ։ Նրանց արդյունքն ավելի դրական է եղել, և նոր նավահանգստի համար Սենյավինը ընտրել է «Խորը նավահանգիստ»-ը, որը գտնվում է գետաբերանի հյուսիսային ափին՝ Դնեպրի բերանից մոտ 10 կմ հեռավորության վրա՝ Ստանիսլավ հրվանդանից արևելք։ Սակայն նավաշինարանի համար Սենյավինն առաջարկել է տեղ ընտրել Դնեպրի աջ ափին՝ Ալեքսանդր-շանց հողե ամրոցի մնացորդների տարածքում գտնվող գետաբերանից 30 կմ հեռավորության վրա կամ հոսանքն ի վեր։ Փոխծովակալ Սենյավինի ներկայացրած զեկույցի հիման վրա Եկատերինա 2-րդը 1775 թվականի դեկտեմբերի 22-ին ստորագրել է և ծովակալության կոլեգիային ուղարկել անվանական հրամանագիր Դնեպրի գետաբերանի վրա նավահանգիստ և նավաշինարան կառուցելու մասին, որը կոչվում է «Խորը նավահանգիստ»։ Փաստաթուղթը սահմանում էր Ռուսաստանի սևծովյան նավատորմի ցանկալի շրջանակները՝ 20 «ռազմական մեծ նավեր», ներառում էր շինարարության ցուցումներ և Ծովակալության կոլեգիային հանձնարարում էր Դնեպրի վրա ռազմական նավաշինության մանրամասն նախագծի մշակման գործը։ Այնուամենայնիվ, այս հրամանագիրը հստակ պատասխան չի տվել ապագա քաղաքի կառուցման կոնկրետ վայրի վերաբերյալ:

1776 թվականի հունվարի 31-ին Դնեպրի վրա նավաշինարան կառուցելու նախագիծը և դրա գտնվելու վայրը պարզելու համար նավաշինարար Վ. Սելյանինովը երկու ղեկապետների հետ ուղարկվել է հարավ։

1776 թվականի դեկտեմբերին ծովակալների կոլեգիան դիմել է Եկատերինա 2-րդին՝ խնդրելով հաստատել կոլեգիայի անդամ, գեներալ-վերահսկիչ Սոֆրոն Բորիսովիչ Շուբինի թեկնածությունը՝ գետաբերանի վրա աշխատանքները ղեկավարելու համար, որը հաստատվել է Եկատերինա 2-րդի կողմից։ Շուբինին հանձնարարվել է «Խորը նավահանգստի» տարածքում՝ գետաբերանի վրա, կառուցել ռազմական նավահանգիստ և ծովակալություն, ինչպես նաև կառուցել ժամանակավոր նավաշինարան՝ 60-թնդանոթով նավերի կառուցման համար։ Նավաշինարանի տեղը թույլատրվել է ընտրել իր հայեցողությամբ՝ կամ Դնեպրի աջ ափին՝ Տագանկա գետի մոտ՝ «Խորը նավահանգստից» 70 մղոն հեռավորության վրա, կամ Ալեքսանդր-շանցի մոտ։ 1777 թվականի հունվարի Շուբինը ուղարկվել է Դնեպրի գետաբերան, և լրացուցիչ հետազոտություններից հետո նա ժամանակավոր նավաշինարանի համար ընտրել է Ալեքսանդր շանցի ափի հատվածը՝ նախընտրելով նրա մոտիկությունը գետաբերանին և բանակային կայազորով ամրությունների առկայությունը։

Իշխան Պոտյոմկինի հուշարձանը Խերսոնում, տեղադրվել է 1836 թվականին, քանդակագործ ՝ Ի. Մարտոս, 20-րդ դարի սկզբի լուսանկար

1778 թվականի հունիսի 11-ին (մայիսի 31-ին) Եկատերինա 2-րդի նկարագրությամբ, նավաշինարանի նախատեսված շինարարությունը հանձնվել է Նովոռոսիյսկի գեներալ-նահանգապետ արքայազն Գ.Ա. Պոտյոմկինի խնամքին։ Եվ Պոտյոմկինի հետ իր նամակագրության մեջ, և հաջորդ հրամանագրում՝ Եկատերինա 2-րդը չի նշել ապագա քաղաքի կառուցման վայրը։ Ծովակալության, նավաշինարանի և նոր քաղաքի գտնվելու վայրի հարցի լուծումը Եկատերինա 2-րդը տրամադրել է շահագրգիռ կողմերին՝ ծովակալության կոլեգիային և արքայազն Պոտյոմկինին։ Այնուամենայնիվ, կայսրուհին որոշել է, որ անկախ նրանից, թե որտեղ է ընտրվելու այս վայրը, այն պետք է կոչվի Խերսոն քաղաք:

1778 թվականի օգոստոսի 11-ին Եկատերինա 2-րդը իր հրամանագրով վերջապես հաստատել է «Խերսոնի նոր գործարան- քաղաքի կառուցումը՝ պատշաճ ամրություններով և նավաշինարանով» հենց Դնեպրի վրա։ Շինարարության անմիջական ղեկավարումը, ներառյալ ամրոցի կառուցումը, նույն հրամանագրով կայսրուհին վստահել է Պետրոս 1-ի սանիկին՝ գեներալ-զեյխմեստեր, նավատորմի գեներալ-լեյտենանտ Ի. Հանիբալին: Հանիբալի առջև խնդիր է դրվել մինչև աշնան սկիզբը կատարել հողային բոլոր աշխատանքները։ Ապագա ամրոցը զինելու համար ուղարկվել է 200 զենք, իսկ մոտակա «Կրեմենչուգ գավառական քաղաքում ստեղծվել են զենքի և ձուլման գործարաններ»։ Հանիբալին օգնության են ուղարկվել ինժեներ-գնդապետ Ալեքսանդր Լավրենտևիչ Սոկոլովը և Կաբարդինի հետևակային գնդի փոխգնդապետ Ի. Գերմանը։ Եկատերինա 2-րդի առաջարկությամբ Պոտեմկինը 1778 թվականի օգոստոսի 28-ին Սոկոլովին նշանակել է կառուցվող ամրոցի պարետ։

Հետագայում քաղաքի շինարարության ղեկավարումը կատարել է ինժեներ-գնդապետ Ն. Կորսակովը, ով ղեկավարում էր 39 տարբեր տեսակի աշխատանքներ։ Խերսոնը կառուցվել է Ռուսաստանի տարբեր քաղաքներից եկած նավաստիների, զինվորների, պետական և ազատ աշխատողների կողմից։

Ռուսական կայսրության կազմում

1787-1791 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո Յասի խաղաղության պայմանագրի համաձայն՝ Սև ծովի ափերը Հարավային Բուգից մինչև Դնեստր միացվել են Ռուսաստանին։

Խերսոնի ամրոցի Մոսկովյան (Պետերբուրգյան) դարպասները, Խերսոնի առաջին կառույցներից մեկը (մոտ 1783), պահպանվել են մինչ օրս, 2017 թվականի լուսանկար։

Խերսոնը Նիկոլաևի կառուցումից հետո կորցրել է կարևոր սահմանային ամրոցի նշանակությունը (1789 թվական), ուր և տեղափոխվել է ծովակալությունը. քաղաքի գրեթե ամբողջ բնակչությունը տեղափոխվել է նոր քաղաք։ Խերսոնը դարձել է սովորական շրջանային քաղաք։

Խերսոնում սկսվել է սևծովյան նավատորմի շինարարությունը։ 1783 թվականին Երկրորդ կարգի կապիտան Ֆ. Ուշակովը Սանկտ Պետերբուրգից ժամանել է Խերսոն՝ նավերի կառուցումն արագացնելու համար։ Իր անձնվեր գործունեության համար պարգևատրվել է Սուրբ Վլադիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշանով։ 1783 թվականի սեպտեմբերին ծովակալության նավաշինարանի սահուղուց գործարկվել է առաջին մեծ 66 թնդանոթով նավը «Փառք Եկատերինային» անունով։

18-րդ դարի վերջին Խերսոնը կարևոր դեր է խաղացել Ռուսաստանի ներքին և արտաքին տնտեսական կապերի զարգացման գործում։ Խերսոնի նավահանգստի միջոցով առևտուր էր իրականացվում Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Իսպանիայի և եվրոպական այլ երկրների հետ։ Մալոռոսսիայի հարավով ճանապարհորդելիս կայսրուհի Եկատերինա 2-րդի՝ Խերսոնի ամրոցը զարմացրել է նույնիսկ օտարերկրացիներին։

Խերսոնի հողի վրա Հանդիպել են Ա. Սուվորովը (պահպանվել է այն տունը, որտեղ նա ապրել և աշխատել է) և Ի. Դերիբասը՝ ապագա ծովակալը։ Ազգությամբ իսպանացի՝ նա տասնամյակներով ապրել է Ռուսաստանում, մասնակցել է 1787-1792 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմին։ Խերսոնի հիմնադրումից հետո պաշտոնի է նշանակվել Գ. Պոտեմկինի շտաբում։ Այստեղ Դերիբասն առաջարկել է ռուսական նավատորմի ամրապնդման իր նախագիծը։ Գեներալ-նահանգապետը հավանություն է տվել և Դերիբասին նշանակել Խերսոնի դեսանտային զորքերի հրամանատար։ Ի. Դերիբասը մտերիմ է եղել Ֆ. Ուշակովի հետ, ում հետ ծանոթացել է նաև Խերսոնում։

1803 թվականին Խերսոնը կրկին ստացել է գավառական կենտրոնի կարգավիճակ։ Քաղաքում զարգացել է նավաշինությունը, աճել են գյուղատնտեսական արտադրանքի վերամշակման ձեռնարկությունները։

1813 թվականին հիմնադրվել է շրջանի առաջին դպրոցը, երկու տարի անց՝ տղամարդկանց գավառական գիմնազիան։

1834 թվականին բացվել է առևտրային ծովագնացության դպրոցը, իսկ 40 տարի անց՝ համազգային գյուղատնտեսական ուսումնարանը։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին կառուցվել են թատրոն, գրադարան, ստեղծվել են հնագիտական և բնագիտական թանգարաններ։ Շուտով բացվել է երկաթուղով երթևեկությունը, որը կապել է Նիկոլաևն ու Խերսոնը։

1831 թվականին առևտրային նավաշինարանները միացվել են պետական նավաշինարաններին, որտեղ 1833-1843 թվականներին կառուցվել է 187 նավ։ Նավահանգիստն ունեցել է մեծ առագաստանավային և շոգենավային նավատորմ։ 1847 թվականին Խերսոնի և Օդեսայի միջև ստեղծվել է մասնավոր շոգենավային հաղորդակցություն։ Քաղաքում ստեղծվել է պետական սեփականություն հանդիսացող կտորի արտադրամաս, կաշվե ճարպի հալեցման գործարաններ, հողմաղացներ, սղոցարան։ 1853 թվականին Դնեպրի ափին հիմնադրվել է խոշոր մեխանիկական արհեստանոց։

Խերսոնի 1908 թվականի ծրագիրը: Խարկով-Նիկոլաևսկայա երկաթուղի « Նիկոլաև-Խերսոն հատվածի կառուցման նկարագրությունը: 1905-1907»— Խարկով. Զիլբերբերգ, 1908 թվական

1861 թվականից հետո զգալի տնտեսական աճ է գրանցվել։ Դնեպրի ջրանցքի հատակը խորացնելուց հետո Խերսոնը կրկին ստացել է կարևոր ծովային նավահանգստի նշանակությունը։ 20-րդ դարի սկզբին միլիոնավոր ֆունտ հաց է արտահանվել Եվրոպա։

1897 թվականին քաղաքում եղել է մոտ 59 հազար մարդ (ռուսներ՝ 47%, հրեաներ՝ 29%, ուկրաինացիներ՝ 20%)։

Արդյունաբերական ձեռնարկությունները մատակարարում էին սննդամթերք, թեթև արդյունաբերություն, նավաշինություն, գյուղատնտեսական մեքենաշինություն, անտառամշակում։ 1907 թվականին երկաթուղային գիծը Խերսոնը միացրել է երկրի խոշոր քաղաքներին, իսկ 1908 թվականին առաջին քաղաքային էլեկտրակայանը հոսանք է տվել քաղաքին։

Հեղափոխական ժամանակներ

1917 թվականի մարտի սկզբին քաղաք է հասել Պետրոգրադում ինքնավարության տապալման լուրը։ Քաղաքում ստեղծվել է ժամանակավոր աշխատանքային կոմիտե, որն իր հայտարարության մեջ գրել է, որ «իր խնդիրն է պահպանել պրոլետարիատի քաղաքական և տնտեսական պահանջները»։ Մարտի 7-ին ընտրվել է Խերսոնի աշխատավոր պատգամավորների խորհուրդը, որի մեծամասնությունը ստացել են Սոցիալ-դեմոկրատական և Մենշևիկների կուսակցությունները։ Բոլշևիկներից խորհուրդը ներառում էր ընդամենը հինգ ներկայացուցիչ։ Այնուամենայնիվ, աշխատավոր պատգամավորների խորհրդի առաջին նախագահը 1905-1907 թվականների հեղափոխության մասնակից բոլշևիկ Ի. Սորոկինն էր, ով աշխատում էր Գուրևիչի գործարանում որպես փականագործ։

1917 թվականի մարտից մինչև 1920 թվականի ապրիլ ընկած ժամանակահատվածում քաղաքային իշխանությունը բազմիցս փոխվել է, քաղաքը եղել է ավստրո-գերմանական զորքերի, հեթման Պ. Սկորոպադսկու, Ուկրաինական դիրեկտորիայի, Անտանտի զորքերի, Ա. Դենիկինի բանակի վերահսկողության ներքո և, վերջապես, 1920 թվականի փետրվարի 4-ին այնտեղ հաստատվել է խորհրդային իշխանություն։

1922 թվականին «Հոկտեմբերյան հեղափոխություն» ագիտգնաքով քաղաք են եկել Համառուսական կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահ Մ. Կալինինը և Համաուկրաինական ԿԳԿ-ի նախագահ Գ. Պետրովսկին։ Նրանք եղել են մանկատներում, բանվորական թաղամասերում, ելույթ են ունեցել համաքաղաքային հանրահավաքում և կուսակցական ակտիվի ժողովում։ Վ. Լենինի դեսպանները միջոցներ են ձեռնարկեկ քաղաքի բնակչությանը պարենային օգնություն ցուցաբերելու համար։

Խերսոնում քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո սկսվել է քաղաքի արդյունաբերության և տնտեսության վերականգնման աշխատանքները։ 1923 թվականի մարտին Խերսոնը դարձել է Խերսոնի շրջանի կենտրոնը։ Մինչև 1925 թվականի հունիսը՝ մինչև գավառների վերացումը, մտնում էր Օդեսայի նահանգի կազմի մեջ։

Խորհրդային իշխանության ընդամենը քսան տարվա ընթացքում նախկինում վարչա-չինովնիկական, առևտրա-արհեստագործական քաղաքը վերածվել է նավաշինության, գյուղատնտեսական մեքենաշինության, պահածոների արդյունաբերության և զարգացած սոցիալիստական մշակույթի խոշոր կենտրոնի։ Տարիների ընթացքում կառուցվել են էլեկտրամեքենաշինական գործարան, հրուշակեղենի գործարան, պահածոների գործարան, բամբակի վերամշակման գործարան։

Առաջին հնգամյա պլանների տարիներին Խերսոնում շատացել են Վ. Կույբիշևայի (1930 թվական) անվան գործարանի շենքերը։ 1939 թվականին համաշխարհային պրակտիկայում առաջին անգամ ջուր են իջեցվել երկու երկաթբետոնե ծանր դոկեր։ Սկսել է Սերգո Օրջոնիկիձեի անվան նավթավերամշակման գործարանի կառուցման առաջին փուլը։

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ

Հայրենական մեծ պատերազմի սկսելուն պես շատ ձեռնարկություններ տեղափոխվել են դեպի արևելք։ Հազարավոր մարդիկ ամեն օր դուրս էին գալիս քաղաքի շուրջ ամրություններ կառուցելու։ Ստեղծվել է քաղաքային մարտական գումարտակ, ձևավորվել են ժողովրդական աշխարհազորի ջոկատներ։ Քաղաքացիները իրենց խնայողությունները տվել են պաշտպանության հիմնադրամին (միայն հուլիսի 22-ին դրան է փոխանցվել 22,000 ռուբլի)։

Երբ թշնամին մոտեցել է քաղաքին, սկսվել է տարհանումը։ Իրենց ձեռնարկությունների սարքավորումների հետ միասին փորձառու անձնակազմն ուղարկվել է խորը թիկունք, որպեսզի նոր վայրում արագ իրականացվի երկրի համար անհրաժեշտ արտադրանքի արտադրությունը։ Հետագայում նրանցից շատերը թիկունքում անձնվեր աշխատանքի համար պարգևատրվել են շքանշաններով և մեդալներով։

Խերսոնը պաշտպանում էին 51-րդ հրաձգային դիվիզիայի ստորաբաժանումները և Դանուբի ռազմական նավատորմի նավաստիները։ Քաղաքի պաշտպանությունը շարունակվել է 1941 թվականի օգոստոսի 15-18-ը։ 1941 թվականի օգոստոսի 19-ին ֆաշիստ զավթիչները գրավել են Խերսոնը։

Ահաբեկչությամբ, բռնաճնշումներով և սպառնալիքներով ֆաշիստական իշխանությունները փորձել են կոտրել խորհրդային ժողովրդի դիմադրությունը։ «Նոր կարգը» պարտավորեցրել է մարդկանց գրանցվել աշխատանքի բորսայում։ Չներկայանալու դեպքում դատական եզրակացություն էր սպառնում։ 1942 թվականի վերջին, 1943 թվականի հունվար-փետրվարին «Կենտրոն» ընդհատակյա խմբի անդամները սկսել են նախապատրաստվել զավթիչների դեմ զանգվածային զինված ապստամբության։ Ֆաշիստական հակահետախուզությանը հաջողվել է գտնել ընդհատակյա աշխատողներին։ Զանգվածային ձերբակալություններ են սկսվել։

1944 թվականի մարտի 13-ին՝ Բերեզնեգովատո-Սնիգիրևի հարձակողական գործողության ընթացքում, Խերսոնը ազատագրվել է 28-րդ բանակի զորքերի կողմից. 49-րդ գվարդիական հրաձգային դիվիզիան գնդապետ Վ. Մարգելովի հրամանատարությամբ, 295-րդ հրաձգային դիվիզիան գնդապետ Վ. Դորոֆեևի հրամանատարությամբ, 10-րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի և 2-րդ գվարդիական մեքենայացված կորպուսի աջակցությամբ։ Նույն օրը երեկոյան՝ ժամը 22:00-ին, Մոսկվան 224 զենքից 20 հրետանային համազարկով հրավառություն է արել քաղաքը գրաված քաջարի զորքերի համար։ Քաղաքի ազատագրման համար մարտերում աչքի ընկած միավորումներն ու ստորաբաժանումները ստացել են «Խերսոն» անվանումը։ Իսկ դիվիզիաների հրամանատարներ Մարգելովն ու Դորոֆեևը արժանացել են Խորհրդային Միության հերոսների բարձր կոչման։

1967 թվականին քաղաքում ստեղծվել է հուշահամալիր՝ Փառքի զբոսայգի՝ նվիրված Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Խերսոնի ազատագրմանը։  Համալիրը ներառում է Հոնիական սյուն և Փառքի քանդակ, անհայտ զինվորի գերեզմանի վրա կանգնեցված հուշարձան «ազատագրող-զինվորներին՝ երախտապարտ խերսոնցիներից»՝ T-34-85 տանկի տեսքով, քաղաքի ազատագրման ընթացքում զոհված խորհրդային զինվորների և սպաների հիշատակի ցուցակներ։

• 
  Մարտեր Խերսոնի ազատագրման համար, ուկրաինական 3-րդ ճակատ, 1944 թվական
• 
  Խորհրդային հետևակայիններն ու հեծելազորայինները տեղափոխվում են Խերսոն, 1944 թվականի մարտ
• 
  Հաղթանակի հուշարձան Խերսոնում

Հետպատերազմյան տարիներ

Հետպատերազմյան տարիներին Խերսոնը վերածվել է խոշոր արդյունաբերական, գյուղատնտեսական և մշակութային կենտրոնի Ուկրաինայի հարավում։ Քաղաքի արդյունաբերության ձևավորումը՝ որպես ամբողջություն, ավարտվել է 20-րդ դարի 50-ական թվականներին, երբ գործի են դրվել նավաշինական գործարանի հնարավորությունները, Պետրովսկու անվան գործարանը, նավթավերամշակման և բամբակի գործարան։ 1957 թվականին վերականգնվել է երթևեկությունը Խերսոն-Նիկոլաև երկաթուղով։ Հաստատվել է Խերսոնի ավիացիոն հաղորդակցությունը մյուս շրջանների հետ։

1985 թվականին 73-րդ կամրջաշինական տրեստը կառուցել է Անտոնովի կամուրջը։

1978 թվականին Խերսոնը պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով՝ «հեղափոխական շարժման մեջ քաղաքի աշխատողների վաստակի, Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարին ակտիվ մասնակցության, տնտեսական և մշակութային շինարարության մեջ ձեռք բերված հաջողությունների և 200-ամյակի կապակցությամբ»։

Ներկայիս ժամանակ

Խերսոն, Սուվորովսկի շրջան, Խերսոնի 200-ամյակի պողոտա, 49-րդ գվարդիական դիվիզիայի փողոց, 2019 թվական

Ժամանակակից Խերսոն, Խերսոնի մարզի վարչական, արդյունաբերական և մշակութային կենտրոն, Ուկրաինայի հարավի խոշոր արդյունաբերական կենտրոն։ Խերսոնը բաժանված է երեք վարչական շրջանների։ Սուվորովսկին քաղաքի գլխավոր շրջանն է, Դնեպրովսկին՝ արդյունաբերական շրջանը, Կորաբելնին (նախկին Կոմսոմոլսկի)՝ քաղաքի գլխավոր արդյունաբերական շրջանը։

Մարզն ունի ինը քաղաք, այդ թվում՝ մարզային նշանակության երեք քաղաք, քաղաքային տիպի երեսուն գյուղ և 658 գյուղական բնակավայր։ Մարզը բաղկացած է տասնութ շրջաններից։ Ալյոշեկի մոտակայքում է գտնվում Եվրոպայի ամենամեծ ավազային զանգվածը՝ Ալեշկովսկի ավազները։ 2004 թվականից ի վեր քաղաքի բնակչությունը ինտենսիվորեն նվազել է, և միայն վերջերս այն փոքր արագությամբ ավելանում է։ Վերջերս ավելացել է նաև Խերսոնի ծովային նավահանգստի բեռնաշրջանառությունը։

2022 թվականի մարտի 2-ից մինչև նոյեմբերի 11-ը Խերսոնը օկուպացվել է ռուսական բանակի կողմից՝ Ուկրաինա Ռուսաստանի ներխուժման ժամանակ։ Ստեղծվել է օկուպացիոն վարչակազմ։ Վճարումները սկսել են գրիվնայի փոխարեն ռուբլիով կատարվել։ 2022 թվականի սեպտեմբերի 23-ից 27-ը Խերսոնի մարզում, ինչպես ինքնահռչակ ԴԺՀ-ում, ԼԺՀ-ում և Զապորոժիեի մարզի մի մասում, տեղի է ունեցել միջազգային հանրության կողմից չճանաչված հանրաքվե՝ Ռուսաստանի կողմից այդ շրջանները բռնակցելու վերաբերյալ։  Նոյեմբերի 9-ին Խերսոնի մարզում ուկրաինական հարձակման հետևանքով հայտարարվել է, որ ռուսական զորքերը լքում են Խերսոնը։ Նոյեմբերի 11-ին քաղաք են մտել Ուկրաինայի զինված ուժերը։ Նոյեմբերի 14-ին քաղաք է ժամանել Ուկրաինայի նախագահ Վլադիմիր Զելենսկին։

Գրականություն

• «Херсон». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Ուկրաինայի ԽՍՀ քաղաքների և գյուղերի պատմություն։ Թ. 20. Խերսոնի մարզ / Ռեդկոլ։ Ա. Տ. Մելնիկով (նախ.) և այլն։. — Կիև: Ուկրաինայի ԽՍՀ քաղաքների և գյուղերի պատմություն։ Թ. 20. Խերսոնի մարզ, 1983. — 667 с.
• Սկալկովսկի Ա. Ա. Նովոռոսիյսկի երկրամասի պատմության ժամանակագրական ակնարկ։ 1731-1823. Մաս 1. 1731 - ից 1796 թվականներին։ - 1836 / Կազմ. Ապոլոն Սկալկովսկի, Կ. Ա. Ս., կանդ. իրավունք, ՉԼ. ԱԽ-ախը նստեց։ հոզ-վա Հարավ. Ռուսաստան. — Օդեսա: Քաղ. տիպ, 1836. — 288 с.
• Եկատերինա II և Գ. Ա. Պոտեմկին. նամակագրություն, 1769-1791 թվականներին / կազմ. Վ. Ս. Լոպատին. — Մ.: Գիտություն, 1997. — С. 989. — ISBN 5-02-011222-4
• Գոլովաչև Վ. Ֆ. Սևաստոպոլի պատմությունը ՝ որպես ռուսական նավահանգիստ. — Սանկտ Պետերբուրգ: հրատարակություն Սեվաստոպոլսկի բաժ. Պոլիտեխնիկի ցուց., 1872. — 260 с.
• Բագալեյ Դ. Ի. Նովոռոսիյսկի երկրամասի գաղութացումը և նրա առաջին քայլերը մշակույթի ճանապարհին. — Կիև: տիպ Գ. Տ. Կորչակ-Նովիցկի, 1889. — 115 с.
• Լեբեդև Ա. Ա. Եկատերինա II-ի Ազովի նավատորմը Ղրիմի համար պայքարում և Սևծովյան նավատորմի ստեղծման գործում (1768-1783 թվականներին). — Սանկտ Պետերբուրգ: Գանգուտ, 2011. — 831 с. — ISBN ISBN 978-5-904180-22-5
• Գլխավոր շտաբի սպաների կողմից հավաքված Ռուսաստանի աշխարհագրության և վիճակագրության նյութեր։ Խերսոն. Մաս I / Составил Генерального штаба подполковник А. Шмитд. — СПб: Ռազմական տպարան, 1863. — 601 с.
• Կայսերական Ռուսական Պատմական Ընկերության Հավաքածու / Собраны академиком Я.К.Гротом и напечатаны под наблюдением Г.Ф.Штендмана. — СПб.: Տիպ Իմպ. Ակադ. գիտությունների, 1880. — Т. 27.