Խ
Խ, խ | |
---|---|
Տեսակ | Հայկական այբուբենի տառ |
Մեծատառ | Խ |
Փոքրատառ | խ |
Մասն է | Հայոց գրեր |
Այբուբեն(ներ) | Հայերեն այբուբեն |
Տեղը այբուբենում | 13-րդ |
Հայերենի այբուբեն | ||
---|---|---|
Ա ա | Ծ ծ | Ջ ջ |
Բ բ | Կ կ | Ռ ռ |
Գ գ | Հ հ | Ս ս |
Դ դ | Ձ ձ | Վ վ |
Ե ե | Ղ ղ | Տ տ |
Զ զ | Ճ ճ | Ր ր |
Է է | Մ մ | Ց ց |
Ը ը | Յ յ | Ւ ւ |
Թ թ | Ն ն | Փ փ |
Ժ ժ | Շ շ | Ք ք |
Ի ի | Ո ո | և |
Լ լ | Չ չ | Օ օ |
Խ խ | Պ պ | Ֆ ֆ |
Խ, խ, (անունը՝ խե), հայկական այբուբենի 13-րդ տառը։ Թվային արժեքը՝ «40»։ Ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը 405 - 406 թվականներին։ Միջնադարում օգտագործվել են «երկաթագիր», «գրչագիր», «նոտրգիր», «շղագիր» տառատեսակները։
Յունիկոդում ներկայացված է՝
- մեծատառ՝ «Խ».
U+053D
- փոքրատառ՝ «խ».
U+056D
Ստեղծումը և ձևերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը՝ տառակերտման՝ սեփական սկզբունքով։ Կազմված է երեք ուղղաձիգ՝ երկար և դրանից աջ, կենտրոնում, միմյանցից հավասար հեռավորության վրա գտնվող կարճ և լայն տարրերից։ Հորիզոնական նուրբերով կարճը վերևից միանում է երկարին, իսկ լայնը ներքևից միանում է կարճին՝ խ։
Ունի բոլոր հինգ տառատեսակները, որոնցում պահպանել է գծագրական յուրահատկությունները՝ ենթարկվելով տառատեսակի առանձնահատկություններին։
- Գրչագիր Խ-ն գրվում է երկու տողերի միջև։ Ներդաշնակության համար լայնը հավասարվել է կարճին՝ Խ, հաճախ աջ կողմի երկու տարրերը իջել են մինչև ստորին տողագիծը և հավասարվել երկարին։ Գրվում է ուղղաձիգ և աջ թեքված՝ խ։ Օգտագործվում է բոլորգրում որպես գլխագիր, հաճախ երկարը սրությամբ իջնում է տողից ցած։
- Երկաթագիր Խ-ն ստեղծվել է գրչագրի հենքից, որտեղ կարճը և լայնը իրար են միանում կոր նուրբով՝ Խ. գեղագրության նկատառումներով հաճախ նրանք ևս կորանում են։ Երկաթագիրն օգտագործվում է նաև որպես գլխագիր, որտեղ երկարը ձգվում է վերև, իսկ ստորին մասը իջնում տողագծից ցած՝ բարակող ծայրով։
- Բոլորգիր Խ, որը նույնպես ստեղծվել է գրչագրի հենքից, ի տարբերություն նախորդների, գտնվում է մի տողագծի վրա, ընդ որում, կարճով և լայնով նստում է տողագծին՝ Խ, իսկ երկարը վերին մասից
երկարում է վերև, ստորին մասով իջնում ցած։ Բոլորգրից ստեղծվել է շղագիրը՝ ապա նոտրգիրը (XIV դարում)՝ խ։
Արտասանությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]«Խ» նշանագրում է հայերենի ետնալեզվային պարզ շփական խուլ բաղաձայն հնչյունը (հնչույթը)։ Ե'վ գրաբարում, և՝ միջին հայերենում, և՝ ժամանակակից հայերենում Խ-ն պահպանում է իր հնչույթային արժեքը։ Երբեմն սահմանափակ թվով բառերում ղ ձայնեղ հնչյունը, խլանալով, հնչում է խ (թուխտ<թուղթ, մախթէլ<մաղթել)։ Բարբառներում կան խ>հ և հ>խ փոփոխություններ (խաղալ>հաղալ, խուրձ>հուրձ, նախիր >նահիր և հագար > խազար, հինգ>խինգ և այլն)։
Թվային արժեք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խ նշանակել է քառասուն և քառասուներորդ, բյուրի նշանով (Խ)՝ չորս հարյուր հազար։ Արաբ, թվանշանների գործածությունից հետո էլ օգտագործվել է քանակական և դասական թվականի արժեքներով։ Այժմ օգտագործվում է միայն դասական թվականի նշանակությամբ (Գլուխ Խ= Գլուխ քառասուներորդ)։
Կրկնակ բաղաձայններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կրկնակ խ-ով գրվող գոյականներից են՝
- փոխխոսնակ
- խխունջ։
Բրայլով ներկայացումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Արլ. | Արմ. |
Dots 1456 |
Dots 1346 |
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ |