Դոգմա
Դոգման, լայն իմաստով, համոզմունք է, որն ընդունվում է որպես անառարկելի ճշմարտություն։ Այն կարող է լինել որևէ կրոնի սկզբունքների կամ վարդապետությունների պաշտոնական համակարգի տեսքով, ինչպիսիք են հռոմեական կաթոլիկությունը, հուդայականությունը, բողոքականությունը[1], ինչպես նաև փիլիսոփայական դպրոցի տեսքով, ինչպիսին է ստոիցիզմը։ Այն կարող է լինել նաև քաղաքական համոզմունքների համակարգերում, ինչպիսիք են ֆաշիզմը, պրոգրեսիվիզմը, լիբերալիզմը և պահպանողականությունը[2][3]։
Ավելի նեղ իմաստով, դոգման վերաբերում է պարտադրված որոշումներին, ինչպիսիք են ագրեսիվ քաղաքական շահերի կամ իշխանությունների որոշումները[4][5]։ Ընդհանուր առմամբ, այն կիրառվում է ինչ-որ ամուր համոզմունքի նկատմամբ, որը դրա կողմնակիցները չեն ցանկանում ռացիոնալ քննարկել։ Այս վերաբերմունքը կոչվում է դոգմատիկ կամ դոգմատիզմ և հաճախ օգտագործվում է կրոնին առնչվող հարցերին անդրադառնալու համար, բայց չի սահմանափակվում միայն թեիստական դիրքորոշումներով, այն օգտագործվում է նաև քաղաքական կամ փիլիսոփայական դոգմաների նկատմամբ։
Ստուգաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դոգմա բառն ընդունվել է 17-րդ դարում լատին․՝ dogma, առաջացել է հին հունարեն՝ δόγμα, dogma — «կարծիք, համոզմունք, դատողություն» բառից։ Հոգնակի թիվը հիմնված է լատին․՝ dogmata, թեև dogmas կարող է ավելի հաճախ գործածվել անգլերենում։
Փիլիսոփայության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պիրրոնիզմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պիրրոնիզմում «դոգման» վերաբերում է ոչ ակնհայտ հարցի վերաբերյալ առաջարկի համաձայնությանը[6]։ Պիրրոնիզմի հիմնական սկզբունքն արտահայտվում է ակատալեպսիա բառով, որը վարդապետություններից մատնանշում է մեզնից անկախ գոյություն ունեցող իրերի ճշմարտացիության վերաբերյալ համաձայնությունը հետ պահելու ունակությունը․ յուրաքանչյուր հայտարարության դեմ դրա հակասությունը կարող է առաջ քաշվել հավասար հիմնավորմամբ։ Հետևաբար, պիրրոնիստները մերժում են համաձայնությունը ոչ ակնհայտ դրույթների, այսինքն՝ դոգմաների վերաբերյալ[6]։ Պիրրոնիստները պնդում են, որ դոգմատիկները, ինչպիսիք են ստոիկները, էպիկուրյանները և պերիպատետիկները, չեն կարողացել ցույց տալ, որ ոչ ակնհայտ հարցերի վերաբերյալ իրենց վարդապետությունները ճշմարիտ են։
Կրոնի մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Քրիստոնեություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Քրիստոնեության մեջ դոգման հավատք է, որը փոխանցվում է աստվածային հայտնությամբ և սահմանվում է Եկեղեցու կողմից[7]։ Կազմակերպության պաշտոնական կրոնական դիրքորոշումները կարող են ուսուցանվել նոր անդամներին կամ պարզապես փոխանցվել նրանց, ովքեր որոշում են անդամ դառնալ։ Հազվադեպ է պատահում, որ կազմակերպության պաշտոնների հետ համաձայնությունը պարտադիր է ներկա գտնվելու համար, թեև անդամությունը կարող է պահանջվել եկեղեցական որոշ գործունեության համար[8]։
Եկեղեցու կողմից աստվածային հայտնության պաշտոնական մեկնաբանության ավելի նեղ իմաստով[9], աստվածաբանները տարբերակում են սահմանված և չսահմանված դոգմաներ, որոնցից առաջինը սահմանվել է հեղինակավոր մարմինների կողմից, ինչպիսին է Հռոմեական Կուրիան կաթոլիկ եկեղեցու համար, իսկ երկրորդը համընդհանուր ընդունված, բայց պաշտոնապես չսահմանված դոգմաներն են, օրինակ՝ Քրիստոսի էությունը որպես համընդհանուր փրկիչ[10]։ Տերմինը ծագել է ուշ հունական փիլիսոփայության իրավական կիրառությունից, որտեղ այն նշանակում էր հրաման, և նույն իմաստով սկսեց օգտագործվել վաղ քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ[11]։ Տարբեր աստիճանի բողոքականները ավելի քիչ պաշտոնական են վարդապետության վերաբերյալ և հաճախ ապավինում են դավանանքին հատուկ համոզմունքներին, բայց հազվադեպ են այդ համոզմունքները անվանում դոգմաներ։ Քրիստոնեական եկեղեցում դոգմայի առաջին ոչ պաշտոնական հաստատությունը սուրբ Իրենեոսն էր իր «Առաքելական ուսմունքի ցուցադրությունում», որը ներկայացնում է «հիմնականների ձեռնարկ», որը կազմում է «ճշմարտության մարմինը»։
Կաթոլիկություն և արևելյան քրիստոնեություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կաթոլիկության և արևելյան քրիստոնեության համար դոգմաները պարունակվում են Նիկիական դավանանքում և երկու, երեք, յոթ կամ քսան տիեզերական ժողովների կանոնական օրենքներում (կախված նրանից, թե Արևելյան եկեղեցի է, ուղղափառ թե կաթոլիկ)։ Այս դրույթները ամփոփված են Հովհաննես Դամասկոսի կողմից իր Ուղղափառ հավատքի ճշգրիտ բացատրությունում, որը նրա հիմնական աշխատության երրորդ գիրքն է՝ «Գիտելիքի աղբյուրը» վերնագրով։ Այս գրքում նա երկակի մոտեցում է ցուցաբերում հավատքի յուրաքանչյուր հոդվածը բացատրելիս. մեկը՝ ուղղված քրիստոնյաներին, որտեղ նա օգտագործում է Աստվածաշնչից մեջբերումներ և երբեմն՝ Եկեղեցու այլ հայրերի գործերից, և երկրորդը՝ ուղղված ինչպես ոչ քրիստոնեական կրոնների անդամներին, այնպես էլ աթեիստներին, որոնց համար նա օգտագործում է արիստոտելյան տրամաբանությունը և դիալեկտիկան։
Հետագա տասնչորս խորհուրդների որոշումները, որոնք կաթոլիկները համարում են դոգմատիկ, և մի փոքր թվով հրամանագրեր, որոնք հրապարակվել են պապերի կողմից պապական անսխալականության մասին (օրինակ, տես Անբասիր հղիությունը և Մարիամի Վերափոխումը), համարվում են կաթոլիկ եկեղեցու վարդապետության սուրբ մարմնի մաս։
Հուդայականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հրեական մեկնաբանության ավանդույթում դոգման սկզբունք է, որով ռաբբանիմները կարող են փորձել Աստծո և ճշմարտության գոյության վերաբերյալ հավատքի ապացույցները[12]. դոգման այն է, ինչն անպայմանորեն ճիշտ է ռացիոնալ մտածողության համար[13]։ Հրեական Կաբալայում դոգման հանդիսանում է Աստվածաշնչի գաղտնիքների՝ Պարդեսի կամ Թորա Նիստարի արխետիպը։ «Տրամաբանական մտածողության» և «ռացիոնալ Կաբալայի» հարաբերության մեջ «Պարտցուֆը» «դոգման» նույնականացնելու միջոց է։
Նմանատիպ հասկացություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուդդիզմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տեսակետը կամ դիրքորոշումը (Պալի diṭṭhi IAST, սանսկրիտ dṛṣṭi IAST) բուդդիզմի կենտրոնական գաղափարն է, որը համապատասխանում է դոգմայի արևմտյան պատկերացմանը[14]։ Բուդդայական մտածողության մեջ տեսակետը դրույթների պարզ, վերացական հավաքածու չէ, այլ փորձի լիցքավորված մեկնաբանություն, որն ինտենսիվ ձևավորում և ազդում է մտքի, զգացողության և գործողությունների վրա[15]։ Տեսակետների նկատմամբ պատշաճ մտավոր վերաբերմունք ունենալը, հետևաբար, համարվում է բուդդայական ուղու անբաժանելի մասը, քանի որ երբեմն ճիշտ տեսակետները պետք է գործնականում կիրառվեն, իսկ սխալ հայացքները հեռացվեն, մինչդեռ երբեմն բոլոր տեսակետները դիտվում են որպես լուսավորության խոչընդոտներ[16]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Kooy, Brian K. (2007 թ․ սեպտեմբերի 25). «The Catholic Encyclopedia (New Advent)2007313Kevin Knight. The Catholic Encyclopedia (New Advent). Last visited May 2007. URL: www.newadvent.org/cathen/index.html Gratis». Reference Reviews. 21 (7): 14–16. doi:10.1108/09504120710821550. ISSN 0950-4125.
- ↑ «Staff Group - Head Office - Staff Strong Post - 16 January 1919». 2021 թ․ մարտի 8.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Falabella, Alejandra (2021 թ․ հունվարի 18). «Going left or right? A study of the policy rationale of the Chilean center-left coalition Concertación in Education». Education Policy Analysis Archives. 29 (January–July): 5. doi:10.14507/epaa.29.5266. ISSN 1068-2341.
- ↑ «Lessons in On-Line Reference PublishingMerriam-Webster's Collegiate Dictionary. Merriam-WebsterMerriam-Webster's Collegiate Thesaurus. Merriam-WebsterMerriam-Webster's Collegiate Encyclopedia. Merriam-Webster». The Library Quarterly. 71 (3): 392–399. 2001-07. doi:10.1086/603287. ISSN 0024-2519.
- ↑ Hua, AnAn; Steinhoff, Magie; Burlak, Christopher (2016-11). «Xenotransplantation literature update, September-October 2016». Xenotransplantation. 23 (6): 497–498. doi:10.1111/xen.12281. ISSN 0908-665X.
- ↑ 6,0 6,1 Sextus Empiricus (1933). «Outlines of Pyrrhonism». Digital Loeb Classical Library. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
- ↑ Blackburn, Robert; Blackburn, Barbara R.; Williamson, Ronald (2017 թ․ նոյեմբերի 14). Working with Local, State, and National Governance. Routledge. էջեր 133–139. ISBN 978-1-315-64747-0.
- ↑ Blackburn, Simon (2016 թ․ հունվարի 1). The Oxford Dictionary of Philosophy. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-873530-4.
- ↑ «City of Dallas v. Stanglin (1989)». 2300 N Street, NW, Suite 800, Washington DC 20037 United States: CQ Press. 2009.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն)CS1 սպաս․ location (link) - ↑ O'Collins, SJ, Gerald (2008 թ․ մարտի 20). Jesus, the Church, and Israel. Oxford University Press. էջեր 162–175.
- ↑ Lien, Gregory J; McKim, James M; Hoffman, Alex D; Jenson, Correne T (2001-01). «A physiologically based toxicokinetic model for lake trout (Salvelinus namaycush)». Aquatic Toxicology. 51 (3): 335–350. doi:10.1016/s0166-445x(00)00117-x. ISSN 0166-445X.
- ↑ Diesendruck, Z.; Albo, Joseph; Husik, Isaac (1931 թ․ սեպտեմբերի 10). «Sefer Ha-ikkarim». The Journal of Philosophy. 28 (19): 526. doi:10.2307/2015419. ISSN 0022-362X.
- ↑ Holloway, Maurice R. (1963). «"The Fountain of Life" ("Fons Vitae"), by Solomon Ibn Gabirol, trans. Harry E. Wedeck». The Modern Schoolman. 41 (1): 95–96. doi:10.5840/schoolman196341131. ISSN 0026-8402.
- ↑ Mugleston, William F. (2005 թ․ ապրիլի 7). «Fuller, Thomas». Oxford University Press.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Lusthaus, Dan (2014 թ․ փետրվարի 4). Buddhist Phenomenology. Routledge. ISBN 978-1-317-97343-0.
- ↑ Baden-Fuller, Charles (2005-02). «Editorial». Long Range Planning. 38 (1): 1–2. doi:10.1016/j.lrp.2004.12.002. ISSN 0024-6301.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Blackburn, Simon (2016). «Dogma». The Oxford Dictionary of Philosophy. Oxford University Press. ISBN 978-0198735304.
- Fuller, Paul (2005). The Notion of Diṭṭhi in Theravāda Buddhism: The Point of View (PDF). Routledge. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
- McKim, D.K. (2001). «Dogma». In Elwell, Walter A. (ed.). Evangelical Dictionary of Theology. Baker Academic. ISBN 978-0801020759.
- O'Collins, Gerald (1983). «Dogma». In Richardson, Alan; Bowden, John (eds.). The Westminster Dictionary of Christian Theology. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0664227487.
- Stanglin, K.D. (2009). «Dogma». In Dyrness, William A.; Kärkkäinen, Veli-Matti (eds.). Global Dictionary of Theology: A Resource for the Worldwide Church. InterVarsity Press. ISBN 978-0830878116.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Dogma Արխիվացված 2007-02-13 Wayback Machine – Strong's N.T. Greek Lexicon
- Il Domani – terribile o radioso? – del Dogma Արխիվացված 2014-09-26 Wayback Machine, a book by Enrico Maria Radaelli with a Preface by Roger Scruton and comments by Brunero Gherardini, Alessandro Gnocchi-Mario Palmaro, and Mario Oliveri (Roma 2012)
- Irenaeus. Demonstration of the Apostolic Preaching. pp. 70–75. [online] available at: Christian Classics ethereal library St. Irenaeus: Demonstration of the Apostolic Preaching – Christian Classics Ethereal Library [Accessed 20 June 2017]