Jump to content

Արծրունիներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Արծրունիներ
Տեսակազնվական տոհմ և նախարար
Մասն էՀայ ազնվականություն
Երկիր
ՏիրույթներՎասպուրական, հետագայում Սեբաստիա
ԾագումՏորք Անգեղ
ՏիտղոսներԹագաւոր Վասպուրականի, իշխան Մեծ Աղբակի, Մահկանաբերդի, տէր Հադամակերտի
ՀիմնադիրՎաչե Արծրունի
Մեծագույն ներկայացուցիչԳագիկ Բ Արծրունի
Հիմնում338
Ազգային
պատկանելիություն
Հայ
ԴավանանքՀայ Առաքելական եկեղեցի Հայ Առաքելական եկեղեցի

Արծրունիներ, հայ նախարարական տոհմ։

Ըստ Արծրունիների տոհմական ավանդապատումների՝ Արծրունիների իշխանական տունը ծագում է Հայկ Նահապետից սերած Տորք Անգեղից։ Արծրունիների նախնիները եկել են Վասպուրական նահանգի Մեծ Աղբակ գավառից։

Ըստ Մովսես Խորենացու՝ Արծրունիների նախահայրը Ասորեստանի Սենեքերիմ թագավորի որդի Սանասարն է եղել, որը եղբոր՝ Ադրամելեքի հետ՝ սպանելով հորը՝ պատսպարվել էր Հայաստանի Սիմ կոչվող լեռներում։ Այս վարկածը նման է Մովսես Խորենացու այն պնդմանը, որ իբր Բագրատունիները հրեա են եղել, որը, սակայն, բազմիցս հերքվել է ապացույցներով։

Արտաշեսյան և Արշակունի հայոց թագավորների օրոք Արծրունիները խաղացել են ռազմաքաղաքական կարևոր դեր։ Արծրունիների մրցակիցն է եղել Մարդպետունի նախարարական տոհմը։ Արշակունիների և Մարդպետների համագործակցությունը, և վերջիններիս մրցապայքարը Արծրունիների դեմ, ինչպես և Պարսկաստանի տիրույթների սահմանակցությունը պատճառ են դարձել 4–րդ դարում Արծրունիների կենտրոնախույս և պարսկամետ քաղաքականության։ Արծրունիները ձգտել են Սասանյանների օգնությամբ բարձր դիրքի հասնել Մեծ Հայքում։ Բայց նմանօրինակ ակնկալիքները Արծրունիների համար ապարդյուն էին և նրանք հուսախաբվել և երես են թեքել Սասանյաններից։

Մարզպանական Հայաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ Արշակունյաց թագավորության վերացումից հետո պարսից արքունիքը հավասարապես սպառնացել է թե՛ Արծրունիներին, և թե՛ նրանց մրցակից Մարդպետունիներին։ Այս տոհմերը գերադասել են միավորվել՝ պարսից տիրապետությանը համատեղ դիմակայելու բնական մղումով։ Միավորումն ընթացել է Արծրունիների գերակայության ներքո և ավելի է զորեղացրել նրանց։ 449 թվականին կայացած Արտաշատի ժողովին մասնակցող նախարարների և հոգևորականների մեջ են եղել նաև Արծրունիների տոհմի ներկայացուցիչները։

Արծրունիների կալվածքների ընդարձակումը

Ավարայրի ճակատամարտում հայոց բանակի կենտրոնական զորախմբի հրամանատարը Ներշապուհ Արծրունին է եղել։ Ըստ Եղիշեի՝ Ավարայրի ճակատամարտում զոհվածների և հետագայում նահատակվածների թվում եղել են նաև Արծրունիներից։

Արաբական շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արծրունիների ազդեցությունն ավելի է ուժեղացել արաբական տիրապետության շրջանում, երբ նրանք գլխավորել են Վասպուրականի պայքարը Արաբական խալիֆայության դեմ։ Թեև 8–րդ դարի սկզբին Արծրունիները ծանր հարված են ստացել արաբներից, բայց դարի կեսից նրանց հաջողվել է Բագրատունիներին դուրս մղել Վասպուրականից և այնտեղ հաստատել իրենց տիրապետությունը։ Արծրունիները մասնակցել են 774–775 թվականներին Աբբասյանների խալիֆայության դեմ Հայաստանում ծավալած ժողովրդական ապստամբությանը։ Ապստամբությունից հետո Արծրունիները տիրացել են Ռշտունյաց նախարարության տարածքներին։ Արծրունիները Բագրատունիների հետ գլխավորել են խալիֆայության դեմ ուղղված 851 թվականի ժողովրդական ապստամբությունը։

Թագավորության շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանում գերիշխանության հասնելու համար 9–րդ դարի երկրորդ կեսին ուժեղ մրցակցություն էր սկսվել Արծրունիների և Բագրատունիների միջև։ Խալիֆայությունը ջանում էր ավելի սրել այդ լարված իրադրությունը։ Բագրատունյաց թագավորության սկզբնական շրջանում Արծրունիների և Բագրատունիների միջև տեղի էր ունեցել քաղաքական մերձեցում, բայց Գագիկ Արծրունու գահերեցության ժամանակ Արծրունիները դրսևորել էին անջատողական սուր հակումներ և 908 թվականին ստեղծել են Վասպուրականի թագավորությունը։ Վասպուրականն ընկել էր Բյուզանդիայի տիրապետության տակ և մշտապես ենթակա էր օտար ցեղերի ասպատակումներին։

1021 թվականին Արծրունիներից ոմանք տեղափոխվել են Կիլիկիա։ Նրանց մասունքները սելջուկ-թուրքական և մոնղոլական տիրապետության ժամանակաշրջանում Վասպուրականում շարունակել են իրենց գոյությունը՝ ամփոփվելով Վանում և նրա շրջակայքում։

Անունը Իշխել է Նշումներ
Վահան Արծրունի
Սահակ Բ ? - 762 Վահան Արծրունու որդին, Վասպուրականի իշխան
Գագիկ Ա 762 - 772 Սահակ Բ-ի եղբայրը, Վասպուրականի իշխան
Համազասպ Ա 772 - 785 Գագիկ Ա-ի որդին, Վասպուրականի իշխան
Մերուժան Բ Համազասպ Ա-ի եղբայրը, Վասպուրականի իշխան
Գագիկ Բ 785 - 800 Վասպուրականի իշխան
Համազասպ Բ 800 - 836 Գագիկ Ա-ի որդին, հայոց իշխան Աշոտ Մսակեր Բագրատունու դստեր՝ Հռիփսիմեի ամուսինը, գահերեց իշխան
Աշոտ Ա 836 - 852, 868 - 874 Համազասպ Բ-ի ավագ որդին, գահերեց իշխան
Գուրգեն Ա 852 - 855 Ապուպելճ Արծրունու որդի
Գրիգոր Ա 857 - 868, 874 - 887 Աշոտ Ա Արծրունու որդին, հայոց թագավոր Աշոտ Բագրատունու դստեր՝ Սոֆիայի ամուսինը, գահերեց իշխան
Աշոտ Բ 887 - 904 Գրիգոր-Դերենիկի որդին, գահերեց իշխան
Գագիկ Գ 904 - 943 Աշոտ-Սարգսի որդին, 908-ից - Վասպուրականի թագավոր
Գուրգեն Բ 904 - 925 Պարսկահայքի իշխան, Աշոտ-Սարգսի որդին
Դերենիկ-Աշոտ 943 - 959 Գագիկ Ա-ի որդին
Աբուսահլ-Համազասպ 959 - 972 Գագիկ Ա-ի որդին
Աշոտ-Սահակ 972 - 991 Աբուսահլ-Համազասպի որդին
Գուրգեն-Խաչիկ 991 - 1003 Աբուսահլ-Համազասպի որդին
Սենեքերիմ 1003 - 1021 Աբուսահլ-Համազասպի որդին
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 75