Գուրգեն Ա Արծրունի
Գուրգեն Ա Արծրունի | |
|---|---|
| Վասպուրականի գահերեց իշխան | |
| Վասպուրական | |
| Իշխանություն | 855 - 857 |
| Մահացել է՝ | 896[1] կամ 897[1] |
| Նախորդ | Աշոտ Ա |
| Հաջորդող | Գրիգոր Ա |
| Տոհմ | Արծրունիներ |
| գերիշխան | |
| Հայր | Ապուպելճ Արծրունի |
| Մայր | Անանուն Մամիկոնյան[1] |
| Երեխաներ | Ադամ Արծրունի |
Գուրգեն Արծրունի, Վասպուրականի երրորդ գահերեց իշխան։ Ծնվել է Վասպուրականում՝ Արծրունիների իշխանական կալվածքում։ Իշխել է 855-857 թվականներին։
Գուրգեն Արծրունին Ապուպելճ Արծրունու և անհայտ Մամիկոնյան իշխանուհու որդին էր։ Նրան հաջորդում է Գրիգոր-Դերենիկը (857-887), ում գահակալության ընթացքում կրկին գահ է բարձրանում հայրը՝ Աշոտ Ա-ն։ Դրանով Աշոտյան ճյուղի իշխանությունն վերականգնվում է։
Իրադրությունը Վասպուրականում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
850-ական թվականների սկզբներին Հայաստան ներխուժած Բուղա զորապետը գրավել էր նաև Վասպուրականը, գերեվարել գահերեց իշխան Աշոտ Արծրունուն և այլ իշխանների։ Այս շրջանում Արծրունիների տոհմը ներկայացնում էր չորս ճյուղ։ Դրանց գլխավորում էին Ապուջափրը, Ապումկդեմը, Վասակ Կովակերը և Գուրգեն Ապուպլեճը։ Նրանք Արծրունիների երկրորդական ճյուղերի ներկայացուցիչներն էին, ունեին իրենց զորքը։ Արծրունիների իշխող ճյուղի անդամների բացակայությունը առիթ դարձավ, որպեսզի այս չորս ճյուղերի ներկայացուցիչները պայքարեն իշխանության համար։ Այս շրջանում Վասպուրականում կար երեք խմբավորում։ Դրանք պայքարի մեջ էին, և յուրաքանչյուրը առաջադրում էր նահանգի գահերեց իշխանի իրենց թեկնածուին։ Առաջին խմբավորումն առաջ էր քաշում Գուրգեն Ապուպլեճի թեկնածությունը, որն անցել էր Բյուզանդիա և խալիֆայության հանդեպ ուներ դիմադիր կողմնորոշում, երկրորդ խմբավորումն առաջադրում էր Ապումկդեմ Արծրունուն, երրորդը՝ Վասակ Կովակերին, իսկ Ապուջափր Արծրունու գլխավորած իշխանները հարում էին երկրորդ խմբավորմանը։ Նախքան Գուրգեն Ապուպլեճը կվերադառնար Վասպուրական, իշխանների զգալի մասը համախմբվեց Ապումկդեմ Արծրունու շուրջը և նրան ճանաչեց նահանգի գահերեց իշխան, սակայն վերջինիս իշխանությունը Արմինիայի ոստիկանը չճանաչեց[2]։
Գուրգեն Ապուպլեճի գործունեությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ Թովմա Արծրունու տեղեկության՝ Գուրգեն Ապուպլեճը Վասպուրական է վերադարձել Սմբատ սպարապետի հրավերով։ Բյուզանդիայում եղած ժամանակ Գուրգենը բավականին մեծ հեղինակություն ու փառք էր վաստակել, ուստի եթե նման զորապետը անցներ արաբների կողմը, մեծ օգուտ կլիներ նրանց համար Բյուզանդիայի դեմ պայքարում։ Այդ իսկ նպատակով Բուղան, տեղեկանալով Ապուպլեճի վերադարձի մասին, փորձեց Սմբատի միջոցով նրան իր կողմը գրավել։ Սակայն Գուրգեն Ապուպլեճը այլ կերպ վարվեց։ Օգտագործելով Բուղայի և Սմբատի վստահությունը՝ նա կարողացավ Վասակ Կովակերից խլել Վասպուրականի բոլոր զորավարությունները։ Նա հասկանում էր, որ Վասպուրականում լիիշխան տեր լինելու համար պետք էր վերացնել Բուղայի ասպատակությունների հետևանքները։ Գուրգեն Ապուպլեճը հավատարիմ զորավարների օգնությամբ գրավեց Զլմար և Սրինգ ամրոցներըը, որպեսզի Կորճայքի կողմից ապահովի Վասպուրականի անվտանգությունը և հաստատուն դարձնի իր իշխանությունը[2]։
Ապուպլեճի այս գործողությունները թշնամանք առաջացրին նրա և Բուղայի ու վերջինիս դրածոների միջև, քանի որ Գուրգենը վերջ էր տվել Բուղայի նվաճումներին Վասպուրականում։ Սա անպատասխան մնալ չէր կարող։ Քանի որ Բուղան զբաղված էր ծանարների դեմ կռիվներով, նա չէր կարող զորքը անձամբ հարձակման տանել Վասպուրականի դեմ և դա հանձնարարեց իր զորապետ Բուտելին, որին դաշնակցում էին Բերկրիի ութմանիկները։ Բուտելին հաջողվեց մտնել Վասպուրական և հասնել մինչև Հայոց ձոր։ Վասպուրականի իշխանության գլխին լուրջ սպառնալիք կախվեց։ Իրավիճակը ծանր էր նաև այն պատճառով, որ Վասպուրականի իշխանների մի մասը թշնամական դիրք ուներ Գուրգեն Ապուպլեճի նկատմամբ և հարևան ամիրայությունների հետ դաշնակցած՝ կարող էր հարձակվել նրա վրա։ Երվանդունիք գավառի արևելյան սահմանագլխին՝ Որդոք գյուղում, հակառակորդը հանկարծակի հարձակվեց Գուրգեն Ապուպլեճի զորքի վրա։ Չնայած թշնամու քանակական գերակշռությանը՝ Ապուպլեճի զորքը կարողացավ հաղթել և ազատագրել նահանգը։
Գուրգեն Ապուպլեճի դրությունը բարդանում է, քանի որ որոշ խռովարար ուժեր, դրժելով տված երդումը, սկսում են դիմակալել նրան։ Սակայն Գուրգենը կարողանում է նրանց ճնշել, և Բուղան ստիպված է լինում ճանաչել Գուրգեն Ապուպլեճի իշխանությունը՝ նպատակ ունենալով թիկունքն ապահովել և բացառել այնտեղ թշնամական ուժի գոյության հնարավորությունը։ Վասպուրականի իշխանության համար էլ դրական նշանակություն ունեցավ Բուղայի կողմից ճանաչումը, քանզի դրանից հետո հարձակումները գրեթե դադարեցին։ Ուշագրավ է, որ Բուղան ոչ թե Գուրգենին հրավիրել է իր մոտ, ինչպես արվում էր սովորաբար, այլ իշխանական զգեստներն է ուղարկել։ Սա վկայում է, որ նա ոչ թե թելադրողի, այլ համակերպվողի դերում էր։ Իսկ այն հանգամանքը, որ Գուրգենն ընդունել է Բուղայի ուղարկած իշխանական զգեստները, ցույց է տալիս, որ նա ճանաչել է արաբ փոխարքայի գերիշխանությունը և երկիրն ապահովել նոր արհավիրքներից[2]։
Գուրգեն Ապուպլեճի հրաժարվելը իշխանությունից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
856 թվականին Բյուզանդիայի և խալիֆայության միջև վերսկսված պատերազմը շեղեց խալիֆայության ուշադրությունը Հայաստանից, որտեղից հանվեցին արաբական ուժերը և ուղարկվեցին Բյուզանդիայի դեմ։ Այս պայմաններում խալիֆան ներում շնորհեց Արծրունի գերեվարված իշխաններին՝ նպատակ ունենալով թուլացնել հայերի ուժերը՝ առաջացնելով միջիշխանական գժտություններ։ Բյուզանդիայի աջակցությամբ վրաց և աբխազաց զորամասերով Վասպուրական վերադարձավ Աշոտ Արծրունու եղբայր Գրիգորը, որը Արծրունիների իշխող ճյուղի անդամն էր ու հավակնում էր դառնալ Վասպուրականի գահերեց իշխան։ Սակայն նրա հետ եկած զորամասերը լքեցին, և նա ստիպված եղավ հրաժարվել իշխանությանը բռնի տիրանալու մտքից ու Գուրգեն Ապուպլեճի հետ խաղաղ բանակցություններ սկսեց, որի արդյունքում Վասպուրականը բաժանվեց նրանց միջև։ Գուրգեն Ապուպլեճի նստավայրն էր Ռշտունյաց ոստանը։
Գրիգոր Արծրունու մահվանից հետո, երբ Գուրգեն Ապուպելճը միայնակ էր տիրում Վասպուրականին, Արմինիայի նոր ոստիկանի դրդմամբ Գուրգեն Ապուպելճի դեմ պատերազմ սկսեցին Վասակ Կովակերը և նրա եղբայր Վահանը, ովքեր, սակայն, պարտություն կրեցին։ 858 թվականին գերությունից վերադարձավ Վասպուրականի Արծրունյաց իշխող ճյուղի անդամներից Դերենիկը, ով 12-13 տարեկան էր։ Հաջորդ տարի Վասպուրական ուղարկվեց նրա հորեղրայր Գուրգենը, որը պետք է պաշտպաներ Դերենիկին, սակայն նա էլ հավակնեց տիրանալու Վասպուրականի իշխանությանը։ Չկարողանալով հասնել դրան՝ նա Գուրգեն Ապուպլեճին առաջարկեց Վասպուրականը բաժանել միմյանց միջև, բայց Ապուպլեճը հրաժարվեց։ Նա հրաժարվեց Վասպուրականի իշխանությունից՝ այն թողնելով ժամանակի իրավաըմբռնմամբ օրինական տերերին[2]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| Նախորդող Աշոտ Ա 836 - 852 |
Վասպուրականի գահերեց իշխան Գուրգեն Ա 855 - 857 |
Հաջորդող Գրիգոր Ա 857 - 868 |
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Toumanoff C. Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle (ֆր.): Tables généalogiques et chronologiques — Rome: 1990. — P. 102.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Վարդանյան, Վ․ (1975). Վասպուրականի իշխանությունը 850-ական թվականներին. Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ․. էջեր 85–87.