Քննադատ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Քննադատ Լայոս Տիհանիի կողմից։1916թ․.

Քննադատն այն մարդն է, ով դատողություն և կարծիք է հայտնում ստեղծագործական աշխատանքի տարբեր ձևերի մասին, ինչպիսիք են՝ արվեստը, գրականությունը, երաժշտությունը, կինոն, թատրոնը, նորաձևությունը, ճարտարապետությունը և սնունդը։ Քննադատները կարող են նաև ընտրել սոցիալական կամ պետական քաղաքականությունը որպես թեմա։ Քննադատական դատողությունները, անկախ նրանից, հիմնված են քննադատական մտածողության վրա, թե ոչ, կշռում են մի շարք գործոններ, ներառյալ գնահատումը, թե որքանով է տվյալ օբյեկտը համապատասխանում իր նպատակին և իր ստեղծողի մտադրությանը, ինչպես նաև դրա համատեքստի իմացությանը։ Դրանք կարող են ներառել նաև դրական կամ բացասական անձնական արձագանք։

Լավ քննադատի առանձնահատկություններն են պերճախոսությունը, գերադասելի է լեզուն օգտագործելու ունակությունը հմայքի և հմտության բարձր մակարդակով։ Կարևոր են նաև կարեկցանքը, զգայունությունը և խորաթափանցությունը։ Քննադատը դիտարկում է ձևը, ոճը և միջավայրը։ Ճարտարապետության և սննդի քննադատության մեջ ապրանքի գործառույթը, նշանակությունը և արժեքը կարող են ավելացվել որպես բաղադրիչներ։

Քննադատները վայելում են հանրային ճանաչում և մեծ մասամբ ուշադրության կենտրոնում են իրենց վարկանիշի որակի կամ հեղինակության պատճառով։ Արվեստի, երաժշտության, թատրոնի և ճարտարապետության ազդեցիկ քննադատները հաճախ իրենց փաստարկները ներկայացնում են ամբողջական գրքերով։ Շատ հայտնի օրինակներից են Ջոն Ռասկինի «Ճարտարապետության յոթ լամպերը» և «Վենետիկի քարերը»։ Քննադատներն իրենց գնահատականը կարող են հիմնել մի շարք տեսական դիրքորոշումների վրա։ Օրինակ՝ նրանք կարող են ֆեմինիստական կամ ֆրոյդական տեսակետ ունենալ[1]։

Ի տարբերություն այլ անհատների, ովքեր կարող են իրենց կարծիքն արտահայտել որոշ հարցերի վերաբերյալ ինտերնետային կայքերի կամ նամակների միջոցով, պրոֆեսիոնալ քննադատները վարձատրվում են տպագիր, ռադիո, ամսագրերի, հեռուստատեսության կամ ինտերնետ ընկերությունների համար իրենց գնահատականներն ու կարծիքները ներկայացնելու համար։ Երբ անձնական կարծիքը գերազանցում է չափված դատողությանը, մարդկանց, ովքեր իրենց կարծիքն են հայտնում ընթացիկ իրադարձությունների, հասարակական գործերի, սպորտի, լրատվամիջոցների կամ արվեստի վերաբերյալ, հաճախ անվանում են ոչ թե քննադատներ, այլ որպես «փորձագետներ»։

Քննադատներն իրենք են մրցակցության առարկա, քանի որ վերջնական քննադատական դատողությունը միշտ սուբյեկտիվ է։ Ճանաչված քննադատը կարող է կարևոր դեր խաղալ որպես ճաշակի կամ կարծիքի հանրային դատավոր։ Բացի այդ, քննադատները կամ քննադատների համակարգված խումբը կարող է շնորհել կոչումներ։

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Քննադատ» բառը գալիս է հունարեն κριτικός (kritikós) «կարող է տարբերել»[2], որը ծագել է հունարեն κριτής (krités) բառից, որը նշանակում է մարդ, ով առաջարկում է հիմնավորված դատողություն կամ վերլուծություն, արժեքային դատողություն, մեկնաբանություն կամ դիտարկում[3]։ Քննադատության վաղ անգլերեն իմաստը հիմնված էր հիմնականում գրականության քննադատության վրա, և 17-րդ դարում սկսվեցին քննադատության ավելի ընդհանուր ձևեր։

Քննադատների տեսակետները քննադատության մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մշակութային քննադատ Կլեմենտ Գրինբերգը գրել է, որ լավ քննադատը գերազանցում է «փաստերը հասկանալը ․․․ և գործին հավատարմությունը»։ Բանաստեղծ և քննադատ Տ.Ս. Էլիոթը գրել է, որ «քննադատը պետք է ունենա փաստերը ստուգելու շատ զարգացած զգացողություն»[4]։

1971 թվականին Հարոլդ Ս. Շոնբերգը՝ 1960-1980 թվականներին The New York Times-ի գլխավոր երաժշտական քննադատը, ասաց, որ գրել է իր համար՝ «ոչ պարտադիր ընթերցողների, ոչ պարտադիր երաժիշտների համար... Քննադատի գործը ճիշտ կամ սխալ լինելը չէ, այ; սեփական կարծիքը հասկանալի անգլերենով արտահայտելը»[5]։ Շոնբերգն առաջին երաժշտական քննադատն է, ով ստացել է Պուլիցերյան մրցանակ քննադատության համար։

Դենիել Մենդելսոնը քննադատների համար քննադատության հավասարումը նկարագրել է որպես «գիտելիք + ճաշակ = իմաստալից դատողություն»[6][7]։

Ռեստորանային քննադատ Թերի Դյուրաքը բացատրեց, որ քննադատից «դուք հույս ունեք ստանալ մանրակրկիտ, օբյեկտիվ և օրինական քննարկում», որը «օպերա, արվեստ կամ գիրք է դնում համատեքստում և ընդլայնում ձեր սեփական գիտելիքները»․ ռեստորանային քննադատության համատեքստում սա նշանակում է, որ «խոսքը ինձ դուր է գալիս, թե ոչ, դա այն է, որ ես օգնեմ քեզ որոշել՝ քեզ դուր է գալիս, թե ոչ»[8]։

Ռոթկոյի երկընտրանքն այն էր, որ նա ցանկանում էր օգտագործել սիմվոլիզմի բառապաշարը` ցայտող անորոշ տարածությունը, տանջալից զտված գույնը, նրբերանգների մոլուցքը, Մալարմեի «ժխտված առարկայի» առկայությունը` ներկայացնելու Հին Կտակարանի հայրապետական հուսահատությունը և բարձրացումը։ Քննադատությունը չի դառնում ավելի սուր, ավելի զգայուն, կամ ավելի խորը համակրելի առարկայի նկատմամբ, քան դա։

Ռոբերտ Հյուզը (քննադատ) Մարկ Ռոթկոյի մասին (արտիստ)[9]

Սոցիալական և քաղաքական քննադատներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիալական և քաղաքական քննադատներն օգտագործել են արվեստի տարբեր ձևեր՝ արտահայտելու իրենց քննադատությունը, այդ թվում՝ գրականությունն ու երաժշտությունը։ Պիեռ Բոմարշեն, օրինակ, նախքան Ֆրանսիական հեղափոխությունը, օգտագործում էր իր «Ֆիգարոյի ամուսնությունը»՝ դատապարտելու արիստոկրատական արտոնությունները, և քննադատության ազդեցությունը ամրապնդվում է ավելի ուշ վերանայումներով, ինչպիսիք են Բոմարշեի «Սևիլյան սափրիչը» պիեսի օպերային տարբերակները Ռոսինիի և «Ֆիգարոյի ամուսնությունը» Մոցարտի կողմից։ Ֆինլանդիայի պրոֆեսոր և բանաստեղծ Ավգուստ Ահլքվիստը, ով հիանում էր Ֆինլանդիայի ազգային բանաստեղծ Յոհան Ռունեբերգով, խիստ բացասական արձագանք է տվել հեղինակ Ալեքսիս Կիվիի ողջ գրական ստեղծագործությանը, երբ Կիվին ռոմանտիզմի փոխարեն ներկայացնում էր ժողովրդի հասարակական կյանքի բովանդակությունը կոպիտ ռեալիզմի տեսքով[10][11]։ Գրական ձևով ամենահայտնի հասարակական/քաղաքական քննադատություններից են Ջոնաթան Սվիֆթի «Գուլիվերի ճանապարհորդությունը» և Ջորջ Օրուելի «Անասնաֆերմա» երգիծանքը։ Որոշ քաղաքական քննադատներ, ինչպիսիք են Այ Վեյվեյը, օգտագործում են վիզուալ արվեստը որպես քննադատության իրենց միջոց։ Պատմության ընթացքում քաղաքական քննադատները բախվել են ավելի բարձր ռիսկերի, ընդհուպ մինչև՝ բանտարկության կամ մահվան[12][13][14][15][16]

Առցանց քննադատներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնօրինակ քննադատական ակնարկներ հավաքելու կամ հրապարակելու նպատակով ստեղծվել են մի քանի կայքեր, օրինակ՝ Blogcritics, Rotten Tomatoes և Yelp: Ըստ The New York Times-ի գլխավոր կինոքննադատ Ա. Օ. Սքոթի, համացանցում բոլորը քննադատ են[17]։ Որոշ քննադատներ, ինչպիսիք են Ռոջեր Էբերթը, ձեռք են բերում փոփ մշակույթում խորհրդանշական կարգավիճակ և դառնում հարգված[18][19][20]։

Կինեմատոգրաֆիա և հեռուստատեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկացի կինոքննադատներ Ռոջեր Էբերթը և Ջին Սիսկելը համագործակցել են՝ երբեմն հանդես գալով հեռուստատեսությամբ և պայմանավորվել ֆիլմերի քննադատությամբ․ երբեմն դրանք տարբեր էին լինում։

Կինոքննադատները կարող են օգտագործել աստղային դասակարգում` գրախոսվող աշխատանքները որակավորելու համար։

Քննադատներին մարմնավորող կերպարները պատկերվել են որոշ ֆիլմերում և կատակերգություններում, ինչպիսիք են սննդի քննադատը մուլտիպլիկացիոն ֆանտաստիկ կատակերգության Ռատատույում և արվեստաբանը՝ «Աշխարհի պատմությունը․Մաս 1» կատակերգական ֆիլմում։

Պատասխաններ քննադատներին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդիկ, որոնց աշխատանքը քննադատության առարկա է դառնոմ, դրան արձագանքների ամբողջական շրջանակ ունեն, օրինակ՝ նրանք կարող են լինել երախտապարտ, վիրավորված, վրդովված, քաջալերված, զարմացած կամ շփոթված։

Մենք քննադատության դեմ չենք. և մենք չենք ակնկալում, որ քննադատը գիրքը կկարդա նախքան դրա մասին ծանուցում գրելը։ Մենք նույնիսկ չենք սպասում, որ գրախոսը կասի, որ այն չի կարդացել։ Ոչ, մենք ոչ մի արտասովոր բանի ակնկալիք չունենք քննադատության այս դարաշրջանում։

Երգիծական մեկնաբանություն Մարկ Տվենի և Չարլզ Դադլի Ուորների կողմից հնարավոր քննադատության վերաբերյալ իրենց համահեղինակած «Ոսկեզօծ դարաշրջան. այսօրվա հեքիաթ» վեպի ամերիկյան հրատարակության նախաբանում[21]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Dolan, Jill (2012 թ․ հոկտեմբերի 24). The Feminist Spectator as Critic (անգլերեն). University of Michigan Press. ISBN 978-0472035199.
  2. ↑ Greek-English Lexicon, at Perseus Արխիվացված Մարտ 9, 2021 Wayback Machine, Kritikos, Henry George Liddell, Robert Scott.
  3. ↑ Greek-English Lexicon, at Perseus Արխիվացված Մարտ 8, 2021 Wayback Machine, Krites, Henry George Liddell, Robert Scott.
  4. ↑ Greenberg, Clement (1961). «T.S. Eliot: A Book Review». Art and Culture – Critical Essays. Boston: Beacon Press. էջ 239.
  5. ↑ Kozinn, Allan (2003 թ․ հուլիսի 27). «Harold C. Schonberg, 87, Dies; Won Pulitzer Prize as Music Critic for The Times». The New York Times. ISSN 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 28-ին.
  6. ↑ Mendelsohn, Daniel (2012 թ․ օգոստոսի 28). «A Critic's Manifesto». The New Yorker. ISSN 0028-792X. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  7. ↑ Spiegelman, Willard. «Everyone's a Critic». Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  8. ↑ Durack, Terry (2016 թ․ դեկտեմբերի 3). «The role of a restaurant critic in the digital age». The Sydney Morning Herald. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  9. ↑ Craven, Peter (2015 թ․ դեկտեմբերի 16). «The Spectacle of Skill review: The genius of Robert Hughes as critic and writer». The Sydney Morning Herald. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 29-ին.
  10. ↑ Sihvo, Hannes (2014). «Kivi, Aleksis (1834–1872)». The National Biography of Finland. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
  11. ↑ Liukkonen, Petri (2008). «Kivi, Aleksis (1834–1872)». Authors' Calendar. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 9-ին.
  12. ↑ «HRW Calls for Release of Thai Government Critic». VOA. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  13. ↑ «Zambian opposition leader arrested for 'defaming' President Lungu». africanews.channel. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  14. ↑ Shah, Saeed; Nauman, Qasim. «Pakistanis Throng Funeral of Man Hanged for Killing Critic of Blasphemy Laws». Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  15. ↑ «Thousands march in Moscow to honor slain Kremlin critic Nemtsov». Reuters. 2016 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  16. ↑ «Beijing Critic Says Family Detained in China in Internet Crackdown». VOA. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  17. ↑ Scott, A. O. (2016 թ․ հունվարի 30). «Everybody's a Critic. And That's How It Should Be». The New York Times. ISSN 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  18. ↑ Rothman, Lily. «Roger Ebert Statue Unveiled Outside Illinois Theater». Time. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  19. ↑ «Man Arrested for Overdue Tom Green Rental From 2002». NBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  20. ↑ Child, Ben (2014 թ․ ապրիլի 25). «Statue commemorating thumbs-up film critic Roger Ebert unveiled». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 27-ին.
  21. ↑ Mark Twain and Charles Dudley Warner (1903). «Preface to the American edition». The Gilded Age: A Tale of Today. Chatto & Windus. էջ ix.

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քննադատ&oldid=9304756» էջից