Քյուչուք-Քայնարջայի պայմանագիր
Քյուչուք-Քայնարջայի պայմանագիր[1] (թուրքերեն՝ Küçük Kaynarca Antlaşması), հաշտության պայմանագիր Ռուսական և Օսմանյան կայսրությունների միջև, որը կնքվել է 1774 թվականի հուլիսի 10-ին (21) Քյուչուք-Քայնարջա գյուղին կից ճամբարում (այժմ՝ Բուլղարիա)[2]։ Պայմանագիրը ավարտել է կայսրուհի Եկատերինա II-ի առաջին թուրքական պատերազմը։
Փաստաթղթի նշանակություն և հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պայմանագրում հաստատվել են Ռուսաստանի որոշ տարածքային նվաճումներ, որոնք ձեռք են բերվել պատերազմի ընթացքում. Ռուսական կայսրությանն են անցել Ազով քաղաքը, տափաստանային հողերը Հարավային Բուգի և Դնեպրի (Արևելյան Եդիսան) միջև՝ ներառյալ Կինբուրն ամրոցը։ Պայմանագիրը չեղյալ էր հայտարարում Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների միջև եղած բոլոր նախորդ պայմանագրերը, բացի 1700 թվականի Կոստանդնուպոլսի պայմանագրից[3]։ Հռչակվել է Ղրիմի խանության անկախությունը և նրա գործերին ոչ Ռուսաստանի, և ոչ էլ Թուրքիայի միջամտությունը, ինչպես նաեւ Կերչի քաղաքի և մոտակա Ենի-Կալե ամրոցի անցումը Ռուսական կայսրության տիրապետության մեջ, ինչը կրկնում էր Ռուսական կայսրության և Ղրիմի խանության միջեւ 1772 թվականի Կարասուբազարի խաղաղ պայմանագրի պայմանները։ Ռուսական նավերին թույլատրվում էր ազատ անցում կատարել Բոսֆորի և Դարդանելի երկայնքով։ Ռուսական բանակը թողել է պատերազմի ընթացքում գրավված Բեսարաբիայի, Վալախիայի իշխանության և Մոլդովական իշխանության տարածքները, որոնք վերադարձվել են Օսմանյան կայսրության կազմ[3]։
Պայմանագիրը լրացվել է 1779 թվականին Այնալի-Կավակյան կոնվենցիայով, որը հայտարարվել է Քյուչուկ-Քայնարջայի պայմանագրի մաս։ Այս կոնվենցիայում հաստատվել է Ղրիմի խանության անկախությունը և ռուսական զորքերի դուրսբերումը նրա տարածքից։
1783 թվականին չեղարկվել են պայմանագրերի հոդվածները, որոնք վերաբերում էին Ղրիմի անկախությանը։ Ղրիմի խանությունը միացվել է Ռուսական կայսրությանը։ 1783 թվականի դեկտեմբերի 28-ին Ռուսաստանը և Թուրքիան ստորագրել են «Խաղաղության, առեւտրի և երկու պետությունների սահմանների մասին ակտը», որով չեղարկվել է Ղրիմի խանության անկախության մասին Քյուչուկ-Քայնարջայի խաղաղ պայմանագրի 3-րդ հոդվածը։
Նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հաշտության պայմանագրով նշանավորվում է մի կարևորագույն պահ, որից սկսվում է Օսմանյան կայսրության աստիճանական թուլացումը և միաժամանակ Բալկանյան թերակղզում Ռուսաստանի ազդեցության մեծացումը։
Հենց 1774 թվականի պայմանագիրն էր, որով սկսվել է Ռուսաստանի կայսրությանը Սևծովյան հյուսիսային տարածաշրջանի, Կուբանի և Վրաստանի սևծովյան շրջանների տարածքի միացման գործընթացը, որն ավարտվել է 1810-ական թվականներին Բեսարաբիայի միացմամբ և արևմտյան Վրաստանի նվաճմամբ։
Օսմանյան կայսրությունը ձգձգում էր պայմանագրի վավերացումը՝ փորձելով հասնել պայմանների վերանայման, որոնք վերաբերում էին առաջին հերթին Մոլդովային և Մունթենիային։ Դրանում նրան աջակցում էին եվրոպական տերությունները, որոնք մտահոգված էին Դանուբի իշխանություններում Ռուսաստանի ազդեցության ուժեղացմամբ։
Քյուչուկ-Քայնարջայի խաղաղության պայմանագրի ստորագրման արդյունքում ուժեղացել է Դանուբի իշխանությունների բնակչության ազգային-ազատագրական շարժումը։ Հաջորդեցին իշխանական իշխանություններից Ռուսաստանին ուղղվել են մի շարք դիմումներ՝ Օսմանյան կայսրության կողմից ստանձնած պարտավորությունների կատարման նկատմամբ Ռուսաստանի վերահսկողության և ինքնավարության ընդլայնման նրանց ձգտմանն աջակցելու կոչերով։
Խաղաղության պայմաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հռչակվեց Ղրիմի խանության անկախությունը ինչպես Օսմանյան կայսրությունից (պահպանելով սուլթանի իրավասությունը կրոնական գործերով), այնպես էլ Ռուսաստանից
[4]:
- Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ռոբերտ Գաննինգի վկայությամբ՝ Ղրիմի թաթարները ցուցադրաբար հրաժարվել են ընդունել անկախությունը (Օսմանյան կայսրությունից) և պատգամավոր են ուղարկել Ստամբուլ՝ հավաստիացնելով, որ նավահանգիստները վասալներ կմնան նույն կարգավիճակում, ինչ նախկինում։ Դրանով վիրավորանք է հասցվել նրա կայսերական մեծություն կայսրուհուն, որը ղրիմցիներին անկախություն է շնորհել[5]։
- Ռուսաստանը «թաթար ազգին» է փոխանցում Ղրիմում և Կուբանում իր կողմից նվաճված քաղաքներն ու հողերը, ինչպես նաև Հարավային Բուգի և Դնեստրի միջև ընկած հողերը մինչև Լեհաստանի սահմանը և տարածքը, որը մի կողմից սահմանափակված է Բերդոյ գետերով, իսկ մյուս կողմից՝ Դնեպրով։
- Ռուսաստանը միացնում է Ղրիմի առաջին հողերը՝ Կերչ քաղաքը և Ենիկալե ամրոցը՝ իր հետևում պահելով նախկինում նվաճված ֆորպոստերը Սև ծովում՝ Ազովն ու Կինբուրն, ինչպես նաև Հարավային Բուգի և Դնեպրի միջև ընկած հողերը[3]։
- Օչակով բերդը և նրա գավառը մնում են Թուրքիայի տիրապետության տակ։
- թուրքական ջրերում ռուսական առևտրային նավերը ստանում են նույն արտոնությունները, ինչ ֆրանսիական և անգլիական նավերը։
- Ռուսաստանը ճանաչում է Դանուբի իշխանություններում քրիստոնյաների պաշտպանության և հովանավորության իրավունքը։
- Ռուսաստանը իրավունք է ստանում Սև ծովում ունենալ իր նավատորմը և Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցներով անցնելու իրավունք։
- Թուրքիան պարտավորվում էր Ռուսաստանին վճարել 7,5 միլիոն պիաստր (4,5 միլիոն ռուբլի) հատուցում։
Այնալի-Կավակյանյան կոնվենցիա (1779)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օգտվելով իրավիճակից՝ Ռուսաստանը բարձրացրել է Մոլդովական իշխանության կարգավիճակի հարցը, և 1779 թվականի մարտին ընդունվել է Այնալի-Կավակյան կոնվենցիան, որը հայտարարվել է Քյուչուկ-Քայնարջայի պայմանագրի մաս։
Այս կոնվենցիան հաստատում էր Օսմանյան կայսրության կողմից զիջումների իրավական ուժը և թվարկում նրա պարտավորությունները Մոլդովայի հանդեպ։ Մասնավորապես, իշխանապետությանը վերադարձվել են թուրքական դրախտներին միացած 15 գյուղեր։ Պոլսում Մոլդովայի ներկայացուցիչները դիվանագիտական անձեռնմխելիություն են ստացել։ Պայմանագրի պայմանները չէին կարող չեղարկվել սուլթանի կամ նրա իրավահաջորդների կողմից։
Խաղաղության պայմանագիրը նախատեսում էր նաև Ռուսաստանի հյուպատոսության ստեղծում։ Մոլդովայում, Մունթենիայում և Բեսարաբիայում գլխավոր հյուպատոսությունը հիմնադրվել է 1779 թվականի դեկտեմբերին՝ նստավայրը Բուխարեստ։ Սակայն, փաստորեն, հյուպատոսությունը սկսել է գործել միայն 1782 թվականին՝ նավահանգստի և մի շարք արևմտյան երկրների հակազդեցության պատճառով։ Օսմանյան ղեկավարությունը, ռուսական հյուպատոսի աշխատանքը խոչընդոտելու նպատակով, թույլ է տվել 1783 թվականին բացել ավստրիական, իսկ 1786 թվականին՝ պրուսական հյուպատոսություն։ Սակայն դա միայն նպաստել է Մոլդովական իշխանության արտաքին քաղաքականության մեջ անկախության ամրապնդմանը։
1783 թվականի դեկտեմբերի 28-ին Ռուսաստանի և Պորտայի միջև ստորագրվել է ևս մեկ համաձայնագիր, ըստ որի վերջինս կրկին պարտավորվել է ճշգրտորեն կատարել Քյուչուկ-Քայնարջայի խաղաղության պայմանագրի, ինչպես նաև Այնալի-Կավակյան կոնվենցիայի դրույթները։ Ավելի ուշ հստակեցվել է Մոլդովական իշխանության տիրակալների նշանակման և հեռացման կարգը, տուրքերի գանձման չափն ու կարգը և այլն։
Քյուչուկ-Քայնարջայի պայմանագրի և հետագա համաձայնագրերի ստորագրումը թուլացրել է Օսմանյան կայսրության ազդեցությունը Բալկաններում և ծառայել է ռուս-մոլդովական քաղաքական կապերի ընդլայնմանը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Кючук-Кайнарджийский мир 1774 г. // Крещение Господне — Ласточковые. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 16). — ISBN 978-5-85270-347-7.
- ↑ Формулировка в тексте Договора
- ↑ 3,0 3,1 3,2 «КЮЧУК-КАЙНАРДЖИЙСКИЙ МИР 1774 • Большая российская энциклопедия - электронная версия».
- ↑ «Кючук-Кайнарджийский мирный договор». www.hist.msu.ru.
- ↑ Сборникъ Императорскаго русскаго историческаго общества. — СПб., 1876. — Т. 19 — С. 435.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քյուչուք-Քայնարջայի պայմանագիր» հոդվածին։ |
| ||||||
