Վրացական բարբառներ
Վրացերենը (Վրացերեն՝ ქართული, Քարթուլի) Քարթվելական լեզու է, որով խոսում է մոտավորապես 4.1 միլիոն մարդ, հիմնականում Վրաստանում, ինչպես նաև Ռուսաստանում, հյուսիսային Թուրքիայում՝ նախկինում վրացական վերահսկվող տարածքներում և սփյուռքում, Իրանում, Ադրբեջանում և Եվրոպայում ։ Այն հստակ ստանդավորված լեզու է, որը ստեղծվել է 5-րդ դարում, գրական եւ լեզվական նորմերին համապատասխան[1]։
Վրաց լեզվում գոյություն ունեն շուրջ 18 բարբառներ։ Ստանդարտ վրացերենը մեծապես հիմնված է Քարթլիական բարբառի վրա։ Այն ավելի քան հարյուր տարի է Վրաստանում զգալի տարածաշրջանային լեզվական տարբերությունների վերացման ուղի է անցել, մասնավորապես `կենտրոնացված կրթական համակարգի և մասսայական լրատվամիջոցների միջոցով։ Բարբառները դեռևս պահպանում են իրենց եզակի հատկանիշները հնչյունաբանության, մորֆոլոգիայի, սինթետիկայի և բառապաշարների առումով, բայց դրանք գրեթե ամբողջությամբ հասկանալի են միմյանց[2]։ Երեք Քարթվելյան լեզուները՝ Մինգրելերեն, Սվաներենը և Լազերենը քույրեր են վրացերենի համար, բայց որոշ խոսքեր միայն մասամբ են պարզ Վրաստանի ստանդարտ վրաց լեզվի կամ այլ վրացական բարբառների համար։
Վրացական բարբառների շրջանում հիմնական տատանումների մի մասը ներառում են՝
- պ(ჴ) և կղ (ყ) հնչյունների առկայությունը;
- Տարբերություն երկար և կարճ ձայնավորների միջև;
- Ստանդարտ Վրացերենում չկան լրացուցիչ ձայնավոր հնչյուններ;
- ն-ի (ნ) բազմակի ձևերի օգտագործում;
- Բազմակի ածականային ձևեր;
- Ոչ ստանդարտ բայի ձևեր;
- Ստանդարտ Վրացերենում չկան հարևան լեզուներից հնչյուններ եւ փոխառություններ
Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վրացական բարբառները դասակարգվում են ըստ աշխարհագրական բաշխման, արտացոլելով վրաց ժողովրդի ավանդական ազգագրական ստորաբաժանումը։ Արևմտյան և արևելյան դասակարգումից բացի, որոշ գիտնականներ առաջարկել են նաև Հարավային խումբ։ Դրանք կարող են բաժանվել հինգ հիմնական բարբառային խմբերի, ինչպես առաջարկվել է Գիգնեիշվիլիի, Թոփուրիայի և Քավթարաձեի կողմից (1961)[3]։
Հյուսիս-արևմտյան բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Իմերեթական (Իմերուլի, იმერული) Իմերեթիում
- Լեչխումական (Լեչխումուրի, ლეჩხუმური) Լեչխումիում
- Ռաճաական (Ռաճուլի, რაჭული) Ռաճայում
- Մեգրելական (մեգրուլի, მეგრული ) Սամեգրելոյում
Հարավ-Արևմտյան բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Գուրիական (Գուրուլի, გურული) Գուրիայում
- Աջարական (Աճարուլի, აჭარული) Աջարիայում
- Իմերխևիական (Իմերխեուլի, იმერხეული) Իմերխևիում (Թուրքիա)
Կենտրոնական բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կենտրոնական բարբառները, որոնք երբեմն համարվում են Արևելյան խմբի մի մասը, խոսվում են կենտրոնական եւ հարավային Վրաստանում և հիմքն են կազմում ստանդարտ վրացերենի։
- Քարթլիական (Քարթլուրի, ქართლური) Քարթլիում
- Մեսխեթակ (Մեսխուրի, მესხური) Մեսխեթիում
- Ջավախական (Ջավախուրի, ჯავახური) Ջավախեթիում
Հյուսիս-արևելյան բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս խումբը խոսվում է Վրաստանի հյուսիս-արևելյան լեռնականների կողմից։
- Մոխևական (Մոխեուրի, მოხეური), խոսվում է Խևիում
- Մթիուլեթական-Գուդամակղրական (Մթիուլուր-Գուդամակղրուրի, მთიულურ-გუდამაყრული) Մթիուլեթիում և Գուդամակղարիում
- Խևսուրական (Խևսուրուլի, ხევსურული) Խևսուրեթիում
- Փշավիական (Փշավուրի, ფშავური) Փշավիում
- Թուշեթական (Թուշուրի, თუშური) Թուշեթիում
Արևելյան բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս բարբառներից երկուսը՝ Ինգիլոականը և Ֆերեիդանականը, խոսվում են Վրաստանի սահմաններից դուրս, առաջինը, բնիկ վրացիների կողմից, հյուսիս-արևմտյան Ադրբեջանում, իսկ վերջինը՝ 17-19-րդ դարերում վրաց տեղահանվածների և միգրանտների հետնորդների կողմից Իրանում։
- Կախեթական (Կախուրի, კახური) Կախեթիում
- Թիանեթական (Թիանեթուրի, თიანეთური) Էրթսո-Թիանեթիում
- Ինգիլոական (Ինգիլոուրի, ინგილოური) Սաինգիլոյում (Ադրբեջան)
- Ֆերեյդանյան (Փերեիդնուլի, ფერეიდნული) Ֆերեյդանում (Իրան)
Այլ բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Անգործածելի,հնացած Կիզլար-Մոզդոկական բարբառը, խոսվել է Կիզլյարի եւ Մոզդոկի հյուսիսային կենտրոնական կովկասյան շրջաններում 18-րդ դարի սկզբին Վրաստանի օսմանյան օկուպացիայից փախած վրացիների ժառանգների կողմից։ Դա տեխնիկապես ռուսական բառերով բեռնված տարբեր վրացական բարբառների խառնուրդ էր։ Հետագայում խումբը հիմնականում ռուսականացվում էր, իսկ բարբառը դարձավ մեռած.[4]։
- Ջուդաեո-վրացերենը լեզու է, որը խոսվում է վրացական հրեաների կողմից։ Հիմնականում վրացերեն հնչյունաբանական, մորֆոլոգիական, սինթետիկ եւ խառնված վրացերեն-եբրայերեն բառապաշարը համարվում է ոչ թե հստակ լեզու, այլ ավելի շուտ վրացերենի բարբառ[5][6]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Amiran Lomtadze (Institute of Foreign Languages and Literatures, Tbilisi, Georgia) and Manana Tabidze (Chikobava Institute of Linguistics, Georgian Academy of Sciences). «Some problems of the functioning of the Georgian language in Georgia, p. 31» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 27-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Manana Kock Kobaidze (2004-02-11) From the history of Standard Georgian Արխիվացված Սեպտեմբեր 27, 2007 Wayback Machine
- ↑ Kevin Tuite (1987). «The geography of Georgian q'e» (PDF). Վերցված է 2007 թ․ մարտի 27-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Price, Glanville (2000), Encyclopedia of the Languages of Europe, Blackwell Publishing, ISBN 0-631-22039-9
- ↑ Roʹi, Yaacov; Beker, Avi (1991), Jewish Culture and Identity in the Soviet Union, NYU Press, ISBN 0-8147-7432-6
- ↑ Grenoble, Lenore A. (2003), Language Policy in the Soviet Union, Springer, ISBN 1-4020-1298-5
 |
Այս հոդվածը կատեգորիայի կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել նախագծին՝ կատեգորիա գտնել կամ ստեղծել ու ավելացնել հոդվածին։ |